רוי:ליפא פרידמאן

רבי חנניה יום טוב ליפא פרידמאן (שמיני עצרת ה'תרס"ה - כ' חשון ה'תשל"ג) איז געווען אן עסקן און כלל-טוער, וואס האט געדינט אלס מנהל המוסדות פון סאטמאר אין ניו יארק, און איינער פון די וויכטיגסטע עסקנים ביי די סאטמארער חסידות אין די יארן נאכ'ן חורבן אייראפע. ער איז געווען א נאנטער תלמיד פון דער סאטמארער רבי און א צענטראלע פיגור אין אויפבוי פון די סאטמארער מוסדות אין וויליאמסבורג.

יוגנט און משפחה

ליפא פרידמאן איז געבוירן געווארן אין א קליין אונגארישן דערפל, אניק, נעבן דער שטאט סעליש, צו זיין פאטער רבי אברהם, א תלמיד פונעם סיגוטער רב רבי חנניה יום-טוב ליפא טייטלבוים דער "קדושת יום טוב", נאך וועמען ער האט גערופן זיין זון.

יונגערהייט האט ער ארויסגעשטארצט מיט זיינע כשרונות, און ער האט געלערנט אין עטליכע ישיבות, אריינגערעכנט אין אונסדארף אונטער רבי יוסף יונה צבי הלוי הורוויץ. אלס בחור איז ער שוין געווען טעטיג אין כלל ענינים.

ער איז געווארן אן איידעם בזיווג ראשון ביי רבי שאול בראך דער קאשויער רב. ער האט זיך באזעצט אין קאשוי, וואו ער האט געוואוינט עטליכע יאר. דערנאך האט ער זיך געצויגן קיין סעליש, וואו ער האט ווייטער אנגעפירט זיין עסקנות. אין יענע יארן האט ער צעטיילט זיין טאג - א טייל פונעם טאג האט ער אוועקגעגעבן פאר לערנען תורה און פירן א ישיבה אין זיין הויז מיט א קבוצה בחורים, און א טייל פונעם טאג האט ער געארבעט אינעם באנק וואס האט געהערט צו זיין פאטער ר' אברהם. שפעטער האט ר' אברהם איבערגעגעבן די פירערשאפט איבערן באנק פאר זיין זון, און ער אליין האט זיך געזעצט לערנען אין בית המדרש א גאנצן טאג.

רבי ליפא איז געווען באקאנט אין סעליש אלס איינער פון די חשוב'ע עסקנים פון דער קהילה, און ער האט געשטרעבט אריינצוברענגען א חסיד'ישן אטמאספער אין דער שטאט, וואס איז געווען מער אשכנז'יש געשטימט. ער פלעגט שענקען א גארטל פאר יעדער בר מצוה בחור, און פאר יעדער בחור וואס האט געוואלט פארן צום סאטמארער רבי'ן האט ער אויסגעצאלט די שפעזן.

אין יענע יארן האט דער סאטמארער רבי אנערקענט זיין טאלאנט, און ער פלעגט אים באשטימען פאר פארשידענע שליחות'ן. צווישן די יארן תרצ"ח און תש"ד איז ער געווען דער "אמבאסאדאר" פון סאטמאר אין טשעכיי, און ער האט געשפילט א ראלע אין פארשידענע עסקנות אקטיוויטעטן, אריינגערעכנט פדיון שבוים און ראטעווען אידן פון די נאצישע נעגל.

צווייטע וועלט קריג

ביי דער צווייטער וועלט קריג, איז ער מיט זיין ווייב און זיבן קינדער פארשיקט געווארן קיין אוישוויץ. נאר ער מיט זיין בכור בערל זענען געבליבן לעבן. אין אוישוויץ האט ער געשפילט א ראלע אין אפהיטן אידישקייט, געהאלפן אנדערע אידן לייגן תפילין, און געהאלטן חשבון ווען ס'איז געווען שבת און יום טוב. אויך האט ער געהאלטן א חשבון פון די יארצייטן פון די פארשטארבענע, כדי די קרובים זאלן קענען וויסן ווען זיי זאלן צינדן ליכט.

נאכן חורבן

נאכן חורבן אייראפע, האט ער זיך צוריקגעקערט קיין סעליש, און שפעטער האט ער אימיגרירט קיין טשעכאסלאוואקיי, וואו ער איז געווארן דער מנהיג פון א פליטים קהילה אין דער שטאט כאמטוב, און געדינט אלס רב הקהילה. ער האט אויך אנגעהויבן טעטיג זיין אין אויפבויען מוסדות און קהילות פאר די פליטים, און ער האט אנגעהויבן ארבעטן אינאיינעם מיטן סאטמארער רבי'ן, אויפצובויען א חסיד'ישע אימפעריע אין אמעריקע. ער איז געווען אקטיוו אין שאפן פילע וויזעס פאר זיינע באקאנטע, זיי זאלן קענען אימיגרירן קיין אמעריקע, וואו ער האט זיך אויך באזעצט אין יאר תש"ז.

ווען דער סאטמארער רבי האט באשלאסן צו בלייבן אין אמעריקע, איז רבי ליפא געווארן זיין פערזענליכער מנהל, און ער האט געשפילט א צענטראלע ראלע אין אויפשטעלן די מוסדות "יטב לב" ד'סאטמאר אין ניו יארק, אריינגערעכנט די קהילה זעלבסט און אירע שטאטוטן. ער איז אויך געווען פאראנטווארטליך פארן אויפשטעלן די מיידל שולע "בית רחל".

מנהל המוסדות

רבי ליפא איז געווארן דער געטרייער מנהל המוסדות פון סאטמאר. אונטער זיין פירערשאפט זענען די מוסדות שטארק געוואקסן און געווארן די גרעסטע אידישע פריוואטע חינוך סיסטעם אין אמעריקע.

רבי ליפא האט געהאט א שטארקע פארבינדונג מיט'ן סאטמארער רבי'ן, און האט געדינט אלס זיין רעכטע האנט אין אלע ענינים פון די מוסדות. ער האט געפירט זיין ארבעט מיט מסירת נפש, ארבעטנדיג אפטמאל ביז שפעט אין די נאכט.

פובליק רילעישאנס

אויסער זיין ראלע אין די מוסדות, איז רבי ליפא געווען א וויכטיגע פארבינדונג צווישן די סאטמארער קהילה און די אמעריקאנער רעגירונג. ער האט געארבעט מיט פארשידענע פאליטיקער און רעגירונגס באאמטע, אריינגערעכנט פרעזידענט ניקסאן, צו העלפן די מוסדות און די אידישע געמיינדע.

לעצטע יארן און פטירה

אין זיינע לעצטע יארן האט ער זיך אפגעגעבן מיט אויפבויען די סאטמארער קהילה אין קרית יואל, און מיט שרייבן די תורות פונעם סאטמארער רבי'ן. ער איז נפטר געווארן כ' חשוון תשל"ג, און ער ליגט אין דעם סאטמארער בית החיים אין קרית יואל.

משפחה און אנדענק

רבי ליפא'ס עלטסטער זון, בערל פרידמאן איז דער היינטיגער ראש הקהל ביי קהילת רבי אהרן טייטלבוים, און זיין צווייטער זון, אברהם פרידמאן, איז רעדאקטאר פון די צייטונג.

אין קרית יואל איז דא א געסל געווידמעט לזכרו, "ליפא פרידמאן דרייוו".

דרויסנדיגע לינקס

• "הגנרל", דורות - הגליון השבועי של בטאון העדה 606, תשפ"ג