רוי:חלוקה

אידן אין ירושלים, ארום תרנ"ה

חלוקה (טייטש: פארטיילונג) איז געווען אַן ארגאניזירטער סיסטעם פון זאמלען און פארטיילן צדקה געלטער פאר די אידישע איינוואוינער פון ארץ-ישראל, באזירט אויף די ביישטייערונגען פון אידן אין דער גלות. אין א ברייטערן זין (ספּעציעל פון ענדע 18טן יארהונדערט), באצייכנט חלוקה די גאנצע ארגאניזירטע מעטאדע פון מאטעריעלער שטיצע דורך די קהילות פון גלות פאר די ארעמע אידן, וועלכע לעבן אין ארץ-ישראל פאר רעליגיעזע סיבות.

דער געדאנק פון חלוקה איז באזירט אויף דער איבערצייגונג, אז ארץ-ישראל איז דער רעליגיעז-נאציאנאלער צענטער פון אידישן פאלק. די אידישע באפעלקערונג אין דער הייליגער שטאט (דער ישוב) שטעלט פאָר דאס גאנצע פאלק און האט א ספּעציעלע ראלע ווי שומרים פון די הייליגע ערטער אין ארץ-ישראל, און דערפאר פארדינט עס שטיצע פון גאנצן פאלק. אידן אין דער גלות – סיי גאנצע קהילות, סיי יעדער מיטגליד – האבן זיך געפילט פאראנטווארטליך צו העלפן דעם ישוב און באטראכט די הילף ווי אַן אקט פון סאלידאריטעט.

ביז תר.. זענען געווען בעיקר צוויי אשכנזישע כוללים אין א"י: כולל חסידים (וואהלין) און כולל פרושים [חוץ חב"ד], וואו אלע אשכנזים האבן געשיקט דאס געלט. אין אונגארן איז די קאסע געפירט געווארן, אין אונטערלאנד דורכ'ן יש"מ, און אין אויבערלאנד דורכ'ן חתם סופר. דער יש"מ פלעגט שיקן פארן כולל חסידים, און דער חת"ס פלעגט צוטיילן דאס געלט צווישן חסידים און פרושים. אבער ביידע זענען געווען דערקעגן אז יעדער זאל שטיצן דווקא יוצאי מדינתו, נאר צעטיילן אייניג. דער יש"מ לייגט צו אז ער פארשטייט אז די חסידים ווילן דווקא שטיצן חסידים, און אז די ווילנער קאסע וויל נישט שטיצן חסידים, אבער ס'מאכט נישט אויס וועלכע מדינה מ'שטאמט. אבער יארן שפעטער ווען עס האבן זיך פארמערט אונגארישע עולים האט אונגארן זיך יא אפגעטיילט פון כולל פוילן.

היסטאריע און אנהייב

ארנטליכע חלוקה איז שוין דערמאנט אין דער משנה און תלמוד צייטן, ווען שליחים פון ארץ-ישראל זענען געפאָרן אין אנדערע לענדער צו זאמלען נדבות פאר די תורה-לערנער, און די ישיבות אין ארץ־ישראל זענען געשטיצט געווארן גרעסטנטייל פון נדבות פון קהילות אין אנדערע ערטער. אין דער אמוראישער תקופה (פערטן יארהונדערט לויט דער ציווילער צייטרעכענונג) איז דער טערמין "שליח ציון" געווען באנוצט פאר חמא בר אדא, וועלכער איז געפארן צווישן בבל און ארץ־ישראל, איבערברענגענדיג פּסקים און בשורות, און ווארשיינלעך אויך זאמלענדיג שטיצע^{[מקור פארלאנגט]}. אין די מיטל-עלטערן און נאך מער אין די שפּעטערע יארהונדערטער, האט די חלוקה זיך שטארק צעשפּרייט אין דער גאנצער אידישער וועלט.

לויטן מיינונג אז רבי יחיאל פון פּאריז האט עמיגרירט און אריבערגעפירט זיין ישיבה מיט 300 תלמידים פון פּאריז קיין עכו ארום 1257, זענען זיי גיך געבליבן אָן מיטלען צו לעבן, און מען האט געשיקט רבי יעקב השליח זאמלען שטיצע אין די אָטאָמאַנישע לענדער. דאס וואלט געמאכט ר' יעקב דעם ערשטן דאקומענטירטן משולח.

בּיים הונגער פון 1441, האט די קהילה פון ירושלים געשיקט א משולח, וועמענס נאמען איז פארקלאָבן ווי "עשׂרים וארבעה", קיין אייראפעאישע לענדער.

ישוב הישן און כוללים

דער אלטער ישוב איז די אידישע קהילה אין ארץ-ישראל אונטער דער אָטאָמאַנישער הערשאפט. א גרויסער טייל פון די דאזיגע אידן זענען געווען לערנער, וועלכע האבן פארלאזט זייערע היים-לענדער זיך צו ווידמען לערנען תורה און דינען ג-ט אין דער הייליגער שטאט. די געלטער פון דער חלוקה זענען געווען דער איינציגער מקור פון שטיצע פאר די דאזיגע אידן אין ישראל אין יענער צייט. מען האט געגלויבט, אז די תּפילות און לערנען פון די אידן אין ארץ-ישראל ברענגט נוצן און באשיצונג צו זייערע שטיצער אין אויסלאנד.

די חלוקה סיסטעם איז צענטראליזירט געווען ארום די כוללים. א כולל (דאס ווארט איז געניצט אין זין פון "קהילה") איז געווען די שירעם ארגאניזאציע פאר די באדערפענישן פון א באזונדערער גרופּע אידן, וועלכע זענען געקומען זיך באזעצן אין ארץ-ישראל פון פארשידענע לענדער. יעדער גרופּע האט געגרינדעט זיין אייגענע באזונדערע קהילה מיט אַן אייגענעם שטיץ-סיסטעם. די פריסטע ביישפּילן זענען געווען כולל פרושים (תּלמידים פונעם ווילנער גאון) און כולל חב"ד פאר די רוסישע חסידים. פּוילישע אידן זענען צעטיילט געווארן אין פיל כוללים, ווי כולל פוילן און כולל ווילנע; גאליציאנער זענען אריינגענומען געווארן אין כולל חבת ירושלים. שפּעטער, האבן די אונגארן זיך אפּגעטיילט אין כולל שומרי החומות. די צעטיילונג אין כוללים איז געווען כאראקטעריסטיש פארן אשכּנזישן ישוב אין 19טן און פריען 20סטן יארהונדערט, בעת ביי די ספרדים איז דאס געווען כּמעט נישט עקזיסטירט, ווייל זיי זענען נישט געווען אזוי אפהענגיג פון דער חלוקה. דער הויפּט מאטיוו פאר דער צעטיילונג איז געווען צו פארגרעסערן די חלוקה-טייל פון יעדער גרופּע אויפן חשבון פון דער אלגעמיינער חלוקה, טענה'נדיג אַן אויסשליסליכער רעכט צו די פאָנדן געזאמלט פון זייער היים-לאנד.

סימפּאטישע אידן אין א גלות-שטאָט אדער געגנט האָבן געפארמירט א שטענדיגע קאמיטעט, אונטער א גבאי, כּדי צו אויפפּאסן אויפן זאמלען און שיקן געלטער האלב-יערליך צו די מנהלים פון דער חלוקה אין ירושלים.

פאַרטיילן פאָנדן

די פּאליסי פון דער חלוקה איז געווען צו טיילן די געלטער גלייך אין דריי טיילן: איין-דריטל צו ישיבה-תּלמידים, איין-דריטל צו ארעמע אלמנות און יתומים, און פאר צייטווייליגער הילף צו הילפלאזע מענער, און איין-דריטל צו דעקן די קהילה-הוצאות.

די פארטיילונגען זענען געמאכט געווארן האלב-יערליך, פאר פּסח און די יום-טובים פון ראש-השנה.

ביי די אַשכנזים, וועלכע זענען געווען גאר אפהענגיג פון חלוקה, זענען די געלטער פארטיילט געווארן אויף א "פּער קאַפּיטאַ" באזיס (פּער פּערזאן), מיט תּלמידי-חכמים באקומען נאך שטיצע. די סכומים האבן זיך געשיידט צווישן די כוללים.

ביי די ספרדים איז חלוקה פארטיילט געווארן הויפּטזעכליך צו געלערנטע מענער, וועמענס לימוד איז געווען זייער פאך, וויבאלד זיי האבן געהאט א גרעסערע מעגליכקייט זיך צו שטיצן אליין. טייל פון די געלטער זענען אויך געניצט געווארן פאר קהילה-הוצאות.

טייל כוללים האבן געגעבן א פריערדיגע טייל ("קדימה") צו ספּעציעלע בענעפיציאנטן, געווענליך מענער פון לימוד און חשיבות. קינדער האבן געווענליך באקומען א האלבן טייל.

זאמלען פאָנדן

די ירושלימער פארוואלטונג האט געשיקט רעפּרעזענטאנטן (זייטליך "משולחים") אויף פאנדן-זאמלען מיסיעס אין די לעוואַנט, איטאליע, דייטשלאנד, פראנקרייך, האלאנד, און ענגלאנד, מיט פאָרשלאַגן קיין רוסלאנד, פּוילן און אמעריקע.

איינער פון די פּאָפּולערע מעטאָדן פון פאָנדן-זאמלען איז געווען די אינסטיטוציע פון דער שטוב און שול "צדקה-פּושקעס", אַן אינאוואציע פון שפּעטן 17טן יארהונדערט משולחים, וואס זענען אפט געווען באצייכנט, אז די צדקה זאל געגעבן ווערן לזכות רבי מאיר בעל הנס. די קעסטלעך ווערן באוואוסט אלס "רבי מאיר בעל הנס פּושקעס". קהילות און נאַציאָנאַלע קהילה־אָרגאַניזאַציעס האָבן געבעטן דעם ציבור צו מקיים זיין זייער חוב און ביישטייערן פאַרן ישוב. פּוילן, ליטע, מעהרן און אַנדערע מקומות האָבן אַריינגערעכנט ספּעציעלע פּאַראַגראַפן אין זייערע תקנות וועגן די חלוקה־פאָנדן און זייער איינזאַמלונג, און אפילו באַשטימט ספּעציעלע באַאַמטע פאַר דער חלוקה.

די ביישטייערונגען זענען געוויינטלעך געשיקט געוואָרן קיין פּאַלעסטינע דורך האַנדל־צענטערס און פּאָרט־שטעט וועלכע האָבן געהאַט פאַרבינדונגען מיט מזרח. פון אָנהייב 17טן יאָרהונדערט איז ווענעציע געווען אַזאַ צענטער, און שפּעטער אויך ליווערנאָ און אַמסטערדאַם. אָבער דער וויכטיקסטער צענטער פאַר די געלטער איינגעזאַמלט אין אייראָפּע איז געוואָרן איסטאנבול (קאָנסטאַנטינאָפּל), וועלכער איז געווען נאָענט צו פּאַלעסטינע און די הויפּטשטאָט פון דער טערקישער רעגירונג. די רבנים פון איסטאַנבול האָבן זיך אַקטיוו באַטייליקט אינעם איינזאַמלען געלט. אין דער ערשטער פערטל 18טן יאָרהונדערט, האָט די קהילה אין איסטאַנבול איבערגענומען די אויפגאַבע צו פאַרבעסערן די פינאַנציעלע לאַגע פון דער ירושלימער קהילה און פּרובירט זי אַרויסצונעמען פון אירע שווערע חובות.

פון אָנהייב 19טן יאָרהונדערט, האָט ווילנע געשפּילט אַ ספּעציעלע ראָלע ווי דער צענטער פאַרן איינזאַמלען ביישטייערונגען פון רוסישן יידנטום. אַנדערער וויכטיקער צענטער אין יענער צייט איז געווען אַמסטערדאַם, וואו מען האט באַשטימט איינזאַמלערס אין אַלע גרויסע אידישע צענטערן פון מערב־אייראָפּע. די איינגעזאַמלטע פאָנדן זענען פאַרשפּרייט געוואָרן צווישן די קהילות פון אֶרֶץ ישׂרָאל לויט אַ באַשטימטער סקאַלע. אַנדערע צענטערן פון חלוקה־איינזאַמלונג זענען געווען פראַנקפורט דע מיין, וויען, פּראַג, פּרעשבורג, א"א.

די איינזאַמלונג איז געוואָרן מער עפעקטיוו דורך ספּעציעלע שלוחים (משולחים) וואָס זענען געקומען קיין גלות פון פּאַלעסטינע און האָבן דערציילט וועגן די שוועריקייטן אין אֶרֶץ ישׂרָאל צו דערמוטיקן דעם ציבור צו געבן מער געלט פאַרן ישוב. שלוחים האָבן געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אינעם פאַרשטאַרקן די פאַרבינדונגען צווישן גלות און אֶרֶץ ישׂרָאל. פון אָנהייב 17טן יאָרהונדערט זענען אויפגעקומען פּראָטעסטן קעגן דעם שיקן שלוחים, ווייל עס האָט געפאָדערט ספּעציעלע הוצאות. אָבער די הויפּטן פונעם ישוב האָבן באַשטאַנען אויף דעם, טענהנדיג אַז עס העלפט צו האַלטן לעבעדיקע פאַרבינדונגען. די אַמסטערדאַמער הויפּטן האָבן אָבער אָנגענומען אַ שטרענגע פּאָזיציע און אין 1824 אויפגעהערט צו שיקן שלוחים קיין מערב־אייראָפּע.

קאנטראקט מיט משולחים

די ירושלימער פארוואלטונג פון דער חלוקה האט געווענליך געהאט א קאנטראקט מיט דעם משולח. די קהילה האט זיך מחייב געווען צו שטיצן די משולח'ס משפּחה בשעת זיין אפּוועזנהייט, פאראויסצאלן זיין ערשטע רייזע-הוצאות. דער משולח האט זיך מחייב געווען צו ווידמען זיין צייט צו וועקן מענטשן צו צדקה דורך עפנטליכע רעפעראטן, אָנשטופּן לאקאלע גבאים צו פארגרעסערן זייערע שיקונגען, און עפענען נייע מקורים פון הכנסה. דער קאנטראקט האט געווענליך געדויערט דריי ביז צען יאר אדער לענגער. זיי האבן געקראָגן א פּראוויזיע: 45% אויף ביישטייערונגען וואס קומען דירעקט פון אים אדער זיין השפּעה, און 10% אויף אלע הכנסות פון זיין געגנט פאר צען יאר נאכן זיין צוריקקער.

מיט דער צייט, האט די ראלע פון משולח אנטוויקלט א נידעריגע רעפּוטאציע צוליב די וואס האבן געטראכט הויפּטזעכליך וועגן פּערזענליכע נוצן און זיך נישט געקימערט וועגן דער זאך וואס זיישטעלן פאָר. פּסעוודאָ-משולחים, וואס האבן נישט פאָרגעשטעלט קיין קהילה, נאר זענען געפארן אויף זייער אייגענעם חשבון, האבן אויך בייגעשטייערט שטארק צו ברענגען דיסקרעדיט אויף דער ראלע. רבי משה חגיז, א טיפּישער משולח אין 17טן יארהונדערט, האט באקלאגט די נידעריגע מיינונג וועגן די משולחים און האט דערקלערט, אז זיי זענען געשיקט צו אינפארמירן די אידן אין אויסלאנד וועגן די באדינגונגען אין ארץ-ישראל און צו בעטן סימפּאטיע און שטיצע פאר די וואס האלטן לעבעדיג אידישע האפענונגען דארט. ער האט גע'טענה'ט אונטער שבועה, אז די חלוקה האט קוים באזארגט איין-דריטל פון זייערע נויטיגע באדערפענישן.

ערשטנס, האבן די כוללים געארבעט אומאפּהענגיג, יעדער פאראנטווארטליך פאר זאמלען געלטער אליין. נאך עטליכע מחלוקת'ן, איז געגרינדעט געווארן דער ועד הכללי (אלגעמיינער קאמיטעט), כדי מער עפעקטיוו צו פאָרשטעלן אלע כוללים צוזאמען. די פארוואלטונג פון דער חלוקה איז געווען גאר אין די הענט פון די ספרדים ביז מיטן 18טן יארהונדערט.

אשכנזים זענען דעמאלט געווען א קליינע מינדערהייט. פון מיטן 18טן יארהונדערט אָן, האבן אשכנזישע חסידים אנגעהויבן צו קומען אין גרעסערע צאלן און האבן באקומען א טייל פון דער חלוקה. זיי האבן אבער געהאט טענות, אז דער טייל איז נישט געווען פּראפּארציאנעל צו זייער צאל. זיי האבן זיך געקלאגט צו די אשכנזישע גבאים אין אייראפּע און עווענטועל האבן זיי געשאפן זייער אייגענע חלוקה ארגאניזאציע.

די אשכנזים פון צפת זענען געבליבן פאראייניגט מיט די ספרדים און האבן געצויגן פון דער אלגעמיינער חלוקה. אבער די אשכנזים אין ירושלים און חברון האבן זיך אפּגעשיידט פון די ספרדים און האבן פארוואלטעט זייער אייגענע חלוקה. נאך 1850, האבן די אשכנזישע כוללים אין ירושלים אנגעהויבן זיך צו צעשפּליטערן, אנהייבנדיג מיט כולל האלאנד-דייטשלאנד, דערנאך כולל ווארשע און כולל אונגארן, ביז עס זענען געווען נישט ווייניגער פון 25 כוללים אין ירושלים.

די צעשפּליטערונג האט פארשאפן זארג צו די וואָס האָבן נישט געהאַט קיין כולל זיי צו שטיצן, און האט גורם געווען דאגות בנוגע אלגעמיינע קהילה-הוצאות. דערפאר, האבן די רבנים רבי שמואל סאלאט און רבי מאיר אויערבאך ארגאניזירט אַן אשכנזישן ועד הכללי אין ירושלים אין 1866, כדי צו פאָרשטעלן די אלגעמיינע אינטערעסן פון אלע אשכנזים אין ארץ-ישראל. די ספרדים האבן ווייטער פארוואלטעט זייערע ענינים אונטער דער פירערשאפט פון דעם חכם באשי פון ירושלים. דער אשכנזישער ועד הכללי האט אנגעשטעלט אייגענע ספּעציעלע משולחים, וואס זיי האבן געשיקט צו לענדער אָן א כולל אין ארץ-ישראל, וואס האט געעפנט נייע פאָנדן-מקורות ספּעציעל אין אמעריקע.

אין די אמעריקעס

פריע משולחים צו אַמעריקע האבן אריינגערעכנט רבי משה מלכי פון צפת (וועלכער האט באזוכט די ניופּארטער קהילה אין 1759) און רבי שמואל כהן פון ירושלים (1775). אין 1871, האבן זיך ספרדישע און אשכנזישע משולחים געפונען אין אַן אומפּראדוקטיווער קאנקורענץ פאר אמעריקאנער געלטער, האבן די צוויי גרופּעס דערגרייכט א קאמפּראמיס, לויט וועלכן געלטער זאלן געשיקט ווערן קיין ירושלים; די אַשכּנזים אין ירושלים האָבּן בּאַקומען פונעם חלוקה־פאָנד אַ פאַראויסצאָלונג פון 500$ אַ יאָר; 15% פונעם איבערבלייבס זענען געווען פאר די אָרעמע פון בּיידע צדדים אין ירושלים; דער איבּערבּלייַבּס איז צעטיילט געוואָרן: 60% פאַר בּיידע צדדים אין ירושלים און חברון, און 40% פאַר צפת און טבריה. אונטער די בּאַדינגונגען פון דעם קאָמפּראָמיס, איז די צעטיילונג דורך דער צענטראַל־קאָמיטעט געווען באַקאַנט ווי די "קליינע חלוקה", אָדער "חלוקה קטנה", און איז געווען בּערך אַ דאָלאַר פּער פּערזאָן. דער אָפּמאַך פון 1871 איז שוין געווען אויס ביי 1885.

רבי יוסף ריוולין, אלס סעקרעטאר פונעם ועד הכללי, האט עס רעארגאניזירט אין 1885, איינגעפירט א מאדערנע סיסטעם פון בוכפירונג, און ארויסגעגעבן געדרוקטע באַריכטן פון די הכנסות און הוצאות פון דער חלוקה צו גבאים און ביישטייערער. די דאזיגע באריכטן, באַוואוסט אלס "שמש צדקה", אנטהאלטן היסטארישע אינפארמאציע וועגן כמעט יעדער מדינה אין דער וועלט. די ספרדים האבן אנגעהויבן ארויסגעבן ענליכע באריכטן, מיטן נאמען "המורא לצדקה" אין 1891.

שפּעטער, האָבן די צוויי פאַקציעס זיך אינגאנצן צעשיידט בנוגע דער חלוקה אין צפון אמעריקע, יעדער ארבעטנדיג אין זיין אייגענער ספערע.

אין 1902 איז די טאָטאַל סכום פון דער אשכנזישער חלוקה געווען בערך $132,750, פאר בערך 15,506 פּערזאנען, מיט א דורכשניטליכן באַטראַג פון $8.56 פּער פּערזאן. די ציפערן האבן זיך געשיידט זייער שטארק צווישן די כוללים; למשל, כולל אונגארן האט געהאט א דורכשניטליכן באטראג פון $30.76 פּער פּערזאן, בעת כולל פּינסק האט געהאט בלויז $1.07.

ביי די ספרדים זענען די הכנסות פון אמעריקע געווען דורכשניטליך $10,263 פּער יאר צווישן 1890–1899, בעת ביי די אשכנזים זענען זיי געווען דורכשניטליך $26,172 פּער יאר אין דער זעלבער צייט. אמעריקאנער ביישטייערונגען צו דער חלוקה האבן נישט איבערגעשטיגן $5,000 פּער יאר ביז 1885. אבער דורך דער ענערגישער ארבעט פון יוסף ריוולין, דער סעקרעטאַר פונעם ועד הכללי, איז די פארגרעסערונג פון דער אשכנזישער חלוקה פון אמעריקע באלד געווען קענטיג. די טאטאל סכום פון אמעריקאנער זאמלונגען פאר דער חלוקה איז געווען בערך $20,000 פּער יאר אין 1903.

כּדי צו דעקן די הוצאות, האט די ירושלימער קהילה געבארגט געלט פון גוים אויף אַן ענאָרמע פּראצענט ראטע, ארויף צו 45% פּער יאר, און האט פארטייטשט זייער קהילה-אייגנטום. ווען זיי האבן נישט געקענט אָפּצאָלן זייערע חובות, זענען די פירער פון דער קהילה איינגעזעצט געווארן פאר געלט.

פארוואלטונג

די פארוואלטונג פון די כוללים איז געווען ביי רבנישע פּערזענלעכקייטן. אין אויסלאַנד איז דער פּרעזידענט געווען געווענליך דער וויכטיגסטער רב פון יענעם לאנד. ביי די חסידישע כוללים איז עס געווען דער רבי. רייכע וואלונטירן האבן געארבעט אונטער דער אנפירונג פון דעם פּרעזידענט. די כולל־הויפּטן אין פּאלעסטינע, אויך וויכטיגע רבנים, זענען באשטימט געווארן דורך די הויפּטן אין אויסלאנד.

די צעטיילונג אין דער אשכנזישער קהילה האט געפאדערט די שאפונג פון א גוף וואס זאל זארגן פאר די אלגעמיינע אינטערעסן פון דער קהילה, וועלכער איז געווען דער וַעַד הַכְּלָלִי פון די אשכנזישע כוללים, געגרינדעט אין 1866. דער קאמיטעט האט זיך פארנומען מיט די אלגעמיינע באדערפענישן פון דער קהילה, ווי למשל די רבנות, רעליגיעזע בילדונג, וואוילזיין, שטייערן, צאלונגען צו דער רעגירונג, און די שטיצע פון לערנער. דער קאמיטעט האט אויך פארשפּרייט חלוקה צו פּערזאנען וועלכע זענען נישט געווען מיטגלידער אין קיין כולל. שפּעטער איז זיין הויפּט־איינקונפט געקומען פרינציפּיעל פון אמעריקע.

וויכטיגקייט פארן ישוב הישן

די חלוקה איז געווען א דעצידירנדער פאקטאר אין דער עקזיסטענץ און אנטוויקלונג פון דער אידישער באפעלקערונג אין פּאלעסטינע. איר וויכטיקייט איז געוואקסן אינעם 19טן יארהונדערט, ווען די אימיגראציע האט דערגרייכט ערנסטע פּראפּארציעס. אין יענער צייט איז פּאלעסטינע געווען עקאנאמיש אָרעם און אונטער דער הערשאפט פון א פארטריקענטער און קארופּטירטער רעגירונג. אין די אומשטענדן וואלט דער ישוב נישט געקענט עקזיסטירן, קוים זיך אנטוויקלען, ווען עס וואלט נישט געווען ארגאניזירט אינעם ראַם פון די כוללים, וועלכע האבן געזארגט פאר זייערע מענטשן און איינגעזאמלט געלט פון אויסלאנד. די כוללים האבן געשפּילט א וויכטיגע ראלע אין דער אנטוויקלונג פון שטאטישער באַזעצונג, בפרט אויסער די מויערן פון דער אלטשטאט אין ירושלים. די אידישע קווארטאלן, וועלכע זענען געבויט געווארן נאך 1869 אויף דער איניציאטיוו פון די כולל־הויפּטן, זענען געווען א וויכטיגער פאקטאר אין דער טעריטאריעלער אויסברייטערונג פון דער אידישער באפעלקערונג פון ירושלים. די אידישע באפעלקערונג אין די אנדערע דריי "הייליגע שטעט" – חברון, צפת און טבריה – איז אויך געווען בסך הכל אפענגיג אויף דער חלוקה.

קריטיק קעגן דער חלוקה

פון מיטל 18טן יאָרהונדערט אָן איז היפּש קריטיק געלייגט געווארן, דורך די פרייע אידן און משכילים פון מערב־אייראָפּע, קעגן דער חלוקה און לעבנסשטייגער פונעם ישוב. די חלוקה און אירע ארדענונגען זענען געווען דער צענטער פון קריטיק אין די שריפטן פון ל.א. פראנקל (וואס האט באזוכט פּאלעסטינע אין 1856), דער היסטאריקער גרעץ (1872), און שמואל מאָנטאַגיו (1875). די הויפּט־אָביעקציע איז געווען אַז די חלוקה ווערט פאַרשפּרייט אויך צו די וואס זענען נישט לערנער און נישט נויטבאדערפטיגע.

עס איז אפילו גע'טענה'ט געווארן, אז די חלוקה-מנהלים האבן זיך קעגנגעשטעלט דער איינפירונג פון אגריקולטור אלס מיטל צו פארבעסערן די לאגע פון די אָרעמע, און אז זיי זענען געווען פיינטליך צו דער ציוניסטישער באוועגונג פאר מורא, אז זי קען שטערן זיי און ענדיגן זייער מאכט. די רבנים האבן אבער געלייקנט יעדער כוונה פון זייער זייט זיך צו קעגנשטעלן אגריקולטור און אינדוסטריע פאר דער יונגער דור, אזוי לאנג ווי א געהעריגע רעליגיעזע ערציאונג ווערט נישט פארנאכלעסיגט. זיי האבן באשטאנען, אז דער ציל פון דער חלוקה איז געווען בלויז צו געבן הילף צו די הילפלאזע, און בפרט צו תלמידי חכמים. דער רעדאקטאר פון "הלבנון" האט טאקע פארטיידיגט די עפנטליכע שטיצע פון דער חלוקה פאר די באזעצטע אין ארץ-ישראל מיט אַן אנאלאגיע, אנווייזנדיג אז די קריסטן שטיצן זייערע קלויסטערן און נאנערייען.

די קריטיק פון דער חלוקה איז געווארן ספּעציעל שארף מיט דעם אנהייב פון דער חיבת ציון באוועגונג, וועלכע האט געשטרעבט צו שאפן אין ארץ־ישראל א געזעלשאפט געבויט אויף אייגענער ארבעט. זי האט ארויסגערופן דעם סיסטעם פון דער חלוקה און פארקלענערט איר וויכטיגקייט. די הויפּטן פון די כוללים האָבן צוריקגעוויזן די קריטיק און דערקלערט די נויטווענדיקייט פון דער חלוקה אין דער עקזיסטירנדער סאָציאַל־עקאָנאָמישער לאַגע. זיי האָבן אויך אונטערגעשטראָכן אירע מעלות פאַרן אויפהאַלטן דעם ישוב, אינטעגרירן אימיגראַנטן, און בויען נייע קוואַרטאַלן. אַפילו אַזוי, זענען די חסרונות פון דער חלוקה געווען באַקאַנט אויך פאַר מיטגלידער פונעם ישוב הישן, און מען האָט אויפגעהויבן קולות פאַר רעפאָרמען. דער עפנטלעכער דיסקוסיע וועגן דעם ענין איז געוואָרן איינער פון די הויפּט־טעמעס אין דער העברעאישער פּעריאָדישער פּרעסע אין פּאַלעסטינע און אין גלות. דאָס נעגאַטיווע שטעלונג צו דער חלוקה פון די חובבי ציון איז איבערגעגאַנגען אויך צו דער ציוניסטישער אידעאלאגיע, וועלכע האָט באַטראַכט דעם ישוב הישן אומגינסטיג. היינטצייטיגע היסטארישע ליטעראטור איז מער גונסטיג צו דעם אלטן ישוב, בּאטראכטנדיג זיין פּלאץ אלס א וויכטיגער לינק אין דעם באנייאונג פון ארץ־ישראל.

חלוקה און פרויען

אָריגינעל זענען חלוקה-צאָלונגען געווען באַשטימט צו געבן אידישע מענער אין דעם אַלטן ישוב די מעגליכקייט זיך צו ווידמען לימוד תורה און תּפילה. דאך צייגן דעמאגראפישע דאַטן, אז פרויען, וועלכע זענען געווען די מערהייט פון דער אידישער באַפעלקערונג פון ירושלים אין 19טן יאָרהונדערט, האָבן אויך באדייטנד פּראפיטירט פון דער חלוקה. פיל פרויען אין דעם אלטן ישוב זענען געווען אלמנות, ארעמע און רייכע, וואָס זענען געקומען צו דער הייליגער שטאט פארברענגען זייערע לעצטע טעג באַזוכן הייליגע ערטער און זיך צוגרייטן צום קומענדיגן וועלט.

ביי די אשכנזים האבן אלע מיטגלידער פון דער קהילה, מענער און פרויען, קליינע קינדער און ערוואקסענע, באקומען חלוקה; מענער וואס האבן זיך געווידמעט צו לימוד תּורה זענען געווען בארעכטיגט צו אַן עקסטערן אויסצאָלונג. אין דער ספרדישער קהילה איז חלוקה פאַרטיילט געווארן בלויז צו תלמידי חכמים און צו די ארעמע. אזוי ארום, האבן ארעמע אשכנזישע פרויען, וועלכע האבן אימיגרירט צו דער הייליגער שטאט, געקענט זיך פאַרלאזן אויף דער הכנסה.

אין פארלויף פונעם 19טן יאָרהונדערט, איז געמאכט געווארן אַן אנשטרענגונג צו פארבינדן חלוקה מיט פרומער אויפפירונג דורך דורכפירן "תקנות ירושלים" וואס זענען געלטן פאר מענער און פרויען גלייך. עבירות האבן געמיינט פארלוסט פון חלוקה. א צאל פון די תקנות זענען געווען געצילט אויף פרויען; זיי האבן פארגעשריבן געוויסע קליידער-פאָרמען און פארבאטן אומבאגלייטע פרויען צו ניצן דעם קהילה-אויוון. פרויען זענען פארבאטן געווארן צו גיין אין שול ביינאכט און זענען פארבאטן געווארן צו בלייבן אין שול-הויפן נאך די שבת-צופרי דאווענען. יעדן מישונג צווישן מענער און פרויען איז באטראכט געווארן אלס אַן עבירה. א כלה איז פארבאטן געווען צו טרעפן איר חתן, און א פרוי האט נישט געטארט פארקויפן עפּעס צו גויאישע מענער. מענער און טאטעס זענען געווען ערווארטעט צו איבערקוקן די פרויען פון דער משפּחה צו באשיצן די הייליגקייט פון דער קהילה און צו פארזיכערן, אז די משפּחה באקומט איר צוגעטיילטן טייל פון חלוקה. לויט די רעגולאציעס איז יעדער ערוואקסענער מענטש אנגעזאגט געווארן צו הייראטן, און אויב נישט, איז ער אַרויסגעטריבן געווארן פון דער שטאט. אזוי ארום האבן חלוקה געלטער נישט בלויז באזארגט פארן מאטעריעלן עקזיסטענץ פון דער קהילה, זיי זענען אויך געניצט געווארן צו רעגולירן די אויפפירונג פון אלע אידישע איינוואוינער פון די הייליגע שטעט, וועלכע האבן זיך פארלאזט אויף דעם פאַר זייערע טעגליכע באדערפענישן.

מאדערנע עקוויוואלענטן

נאָך דער ערשטער וועלט מלחמה, האָט די חלוקה סיסטעם ווייטער זיך צעשפּליטערט, מיט דער פאָרמאַציע פון גרופּעס ווי תומכי יוצאי אַנגליאַ פאַר דער שטיצע פון געלערנטע וואָס שטאַמען פון ענגלאַנד.

די חלוקה סיסטעם איז נישט אָפּגעשאַפט געוואָרן מיט דער גרינדונג פון מדינת ישראל אין 1948. זי האַלט אָן צווישן ארטאדאקסישע אידן אונטער דער אויפזיכט פון א צאל ארגאניזאציעס, ווי קופּת רבי מאיר בעל הנס, כולל פוילן, כולל שומרי החומות, כולל חיבת ירושלים, און כולל זיבנבערגן.

די וויכטיקייט פון דער חלוקה האט זיך שטארק פאַרקלענערט מיט דעם אָנהייב פון דער נייער ישוב. די כוללים עקזיסטירן נאך, אבער זיי האבן פארלוירן זייער פריערדיגע עפנטליכע וויכטיגקייט און זענען געווארן צדקה געזעלשאפטן.

היינט זענען דא חלוקות, ביקר פאר פסח, דורך אפרים שטערן, יעקב אליעזר שישא אין ירושלים, און יואל לאנדא אין וויליאמסבורג, און נאך אסאך וואו מען טיילט עס עסן און צומאל שיך און קליידער וכו' וכו' ויש להאריך בזה טובא. וכאן המקום להאריך.

ביבליאגראפיע

• אברהם משה לונץ, החלוקה: מקורה השתלשלותה תקנותיה וסדריה, ירושלים, תרע"ב
• יהודה דוד אייזענשטיין, ‏"חלוקה", אוצר ישראל, ניו יארק: פרדס, תשי"ב, חלק ד, עמ' 284–287