רוי:עמדין-אייבעשיץ מחלוקת
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
דער עמדין-אייבעשיץ מחלוקת (אויך באַקאַנט ווי די קמיעות מחלוקת) איז געווען איינע פון די שאַרפסטע און מערסטע פּובליקע רעליגיעזע דעבאַטן אין דער געשיכטע פון אַשכּנזישן אידנטום אין דער פריער מאָדערנער פּעריאָד, וואָס האָט געצויגן פון 1751 ביז 1764. די מחלוקת איז אויסגעבראָכן ווען רבי יעקב עמדין (דער יעב"ץ, 1697–1776) האָט באַשולדיגט דעם רבי יהונתן אייבעשיץ (1690–1764), הויפּט-רב פון דער דריי-פאַראייניגטער קהילה אַלטאָנאַ-האַמבורג-וואַנדסבעק (אה"ו), אין זיין אַ געהיימער פאָלגער פון דעם פאַלשן משיח שבתי צבי (קריפּטאָ-שבתיאיזם).
די דאָזיגע קאָנפראָנטאַציע האָט זיך געצויגן איבער גאַנץ אייראָפּע, פון מערב ביז מזרח, און האָט אַפילו פאַרנומען די גוי'שע וועלט, ווייל ביידע צדדים האָבן זיך געווענדט צו סעקולערע מאַכטן פאַר שטיצע.
פּראָטאַגאָניסטן
די צוויי הויפּט-פּערזאָנען פון דער מחלוקת, כאָטש ביידע זענען געווען גרויסע רבנים און למדנים, האָבן פאָרגעשטעלט פאַרשידענע צוגאַנגען צו דער אידישער טראַדיציע.
רבי יעקב עמדין
רבי יעקב ישראל עמדין, באַקאַנט ווי יעב"ץ, איז געווען אַן איינפלוסרייכער אַשכּנזישער רב, תּלמודיסט און קבליסט. ער איז געווען דער זון פון דעם באַרימטן רבי צבי אשכּנזי (חכ"ם צבי). עמדין האָט געלעבט רוב פון זיין לעבן אין אַלטאָנאַ, דייטשלאַנד. ער האָט פון דאַנען גענומען זיין נאָמען נאָך זיין קורצער רבנות-פּאָזיציע אין עמדין, האָלאַנד, פון וואַנען ער האָט רעזיגנירט נאָך פיר יאָר אין 1732, בכדי צו פאַרזיכערן זיין אומאָפּהענגיקייט און רעכט צו רעדן פריי.
עמדין האָט געאַרבעט ווי אַ בוך-דרוקער, נאָכדעם ווי ער האָט באַקומען ערלויבעניש פון דעם דענישן קעניג, און האָט פאַרעפנטליכט זיינע צאָלרייכע ווערק פון זיין פּריוואַטער דרוקעריי אין אַלטאָנאַ. זיין ליטעראַרישע שאפונג איז געווען זייער רייך, אַריינרעכנדיג שאלות ותשובות יעב"ץ (372 הלכישע מיינונגען), לחם שמים אויף משניות, און קאָמענטאַרן אויף דער סידור.
עמדינ'ס הויפּט-מאָטיוואַציע איז געווען צו פאַרטיידיגן אָרטאָדאָקסישן אידנטום פונעם השפּעה פון שבתיאיזם. זיין צוגאַנג האָט אַריינגענומען אַ גרויסע אינטערעס צו קבלה, כּדי צו קענען אונטערשיידן צווישן לעגיטימע קבלה-אויסדרוקן און סודות'דיגע שבתיאישע אַלוזיעס. ער האָט אויך אָנגעשריבן מטפּחת ספרים, אַ קריטיק אויפן זוהר, טענהדיג אַז מען מעג צווייפלען אין דער אויטענטישקייט פון טייל פון די זוהר-ספרים.
רבי יהונתן אייבעשיץ
רבי יהונתן אייבעשיץ איז געבוירן געוואָרן אין פּינטשאָוו, פּוילן, אַרום 1690. ער איז געווען אַ תּלמודישער גאון און אַ גרויסער בעל מוסמך פון רבי מאיר אייזנשטאדט אין פּראָסניץ. נאָכן טויט פון זיין פאָטער אין 1702, האָט ער געלערנט ביי זיין שווער, רבי יצחק ספּירא-פרענקל, אין פּראָג.
ביי 21 יאָר איז אייבעשיץ געוואָרן ראש ישיבה אין פּראָג. ער איז געווען באַקאַנט ווי אַ גלענצנדער למדן, אַ גערעדטער דרשן, און אַ מקובל. פון זיינע וויכטיגע ווערק זענען אורים ותומים און כרתי ופּלתי אויף הלכה.
אייבעשיץ האָט פאַרנומען הויכע פּאָזיציעס: ער איז געווען דיין אין פּראָג, און פון 1741 ביז 1750 האָט ער געדינט ווי הויפּט-רב פון מעץ. אין 1750 איז ער געוואָרן הויפּט-רב פון די דריי קהילות אה"ו. ער איז געווען אַ בעל שם וואָס פלעגט שרייבן קמיעות, ספּעציעל פאַר שוואַנגערע פרויען און חולאים.
דער סביבה פון שבתיאיזם
שבתי צבי'ס פאַלשע משיחיות איז פאַרענדיגט געוואָרן אין 1666, ווען ער האָט זיך געשמאַדט צו איסלאַם. אָבער שבתיאישע געדאַנקען, וואָס האָבן גענוצט די קבלה פון אריז"ל, האָבן זיך פאַרשפּרייט אין סודות'דיגע צעלן איבער גאַנץ אייראָפּע. רבי יעקב עמדין האָט זיך געזען ווי דער פאָרזעצער פון זיין פאָטער'ס קאַמף קעגן דער דאָזיגער כּפירה.
די חשדות קעגן אייבעשיץ זענען נישט געווען נייע. שוין אין די 1720ער יאָרן איז ער באַשולדיגט געוואָרן אין זיין אַ קריפּטאָ-שבתיאינער, באזירט אויף זיינע קבליסטישע שרייבונגען און אַ באַקאַנטשאַפט מיט נחמיה חיה חיון, אַ שבתיאישער פּראָפּאַגאַנדיסט, מיט וועמען מען האָט געפונען קאָרעספּאָנדענץ. אייבעשיץ האָט דעמאָלט אונטערגעשריבן אַ פאַרדאַמונג קעגן דער באַוועגונג, און מען האָט געגלייבט אַז די חשדות זענען פאַלש.
די קמיעות מחלוקת
די אָנהייבונג פון מחלוקת
די מחלוקת האָט אָנגעהויבן אין די פריע 1750ער יאָרן, ווען קמיעות, וואָס ר' יהונתן אייבעשיץ האָט געשריבן אין מעץ פאַר קראַנקע און שוואַנגערע פרויען, זענען געוויזן געוואָרן פאַר ר' יעקב עמדין. רבי עמדין נאָכגעקוקט די קמיעות און געפונען אז די קמיעות האָבן אַנטהאַלטן סודותדיגע רמזים צו שבתי צבי. אין 1751 האָט עמדין געמאַכט פּובליק זיין סכּנדיגע אויסטייטשונג, למשל, אַז דאָס וואָרט "מביכאָ" איז געווען אַ קריפּטישער נאָמען פאַר משיח שבתי צבי דורך דעם "אתב"ש" קאָד.
עמדינ'ס קלאַגעס און פאַרעפנטליכונגען
רבי עמדין האָט געפירט אַן עקסטרעמע קאַמפּיין קעגן אייבעשיץ. ער האָט גענוצט זיין דרוקעריי אין אַלטאָנאַ כּדי אַרויסצוגעבן אַן אומדויערליכע שטראָם פון פּאָלעמישע ווערק.
די הויפּט ווערק אַנטהאַלטן:
- תּורת הקנאות (אַלטאָנאַ, 1752): אַ טראַקטאַט וואָס באַשרייבט די פאַרשפּרייטונג פונעם שבתיאיזם און קלאַגט אייבעשיץ אין פאַרשפּרייטן זיינע רעשטלעך דורך קמיעות.
- שפת אמת ולשון זהורית (אַלטאָנאַ, 1752): האָט רעפּראָדוצירט דעם טעקסט פון די קמיעות און געקלאָגט אייבעשיץ אַלס דער מחבר.
- ויקם עדות ביעקב (1755): אַ פּאָלעמיק.
- שבירת לוחות האבן (1759): אַן אָפּשלאָג פון אייבעשיץ'ס פאַרטיידיגונג.
עמדין האָט אויך אַריינגענומען אין זיין אויטאָביאָגראַפיע, מגילת ספר, די געשיכטע פון דער מחלוקת, קלאַגנדיג אייבעשיץ פון קריפּטאָ-שבתיאיזם. ער האָט נישט פאַרעפנטלעכט מגילת ספר ביי זיין לעבן, טייל מאָל צוליב די שאַרפע קריטיק וואָס עס האָט אַריינגענומען.
אייבעשיץ'ס פאַרטיידיגונג
רבי יהונתן אייבעשיץ האָט געלייקנט די קלאַגעס מיט כּוח, אַקיוזירנדיג עמדינען פון פאַלש אינטערפּרעטירן זיינע קבליסטישע שרייבונגען און פון פירן אַ פּערזענליכע נקמה.
זיין הויפּט-פאַרטיידיגונג איז געווען דאָס ספר לוחות עדות, וואָס איז אַרויסגעגעבן געוואָרן אין אַלטאָנאַ אין 1755. אין דעם ספר האָט ער ערקלערט זיין צד פון דער געשיכטע, פּרואווט אויסצוטייטשן די קמיעות ווי נאָרמאַלע שמירות (מאַגישע טעכניקן), און האָט אַריינגערעכנט בריוו פון שטיצע פון הונדערטער רבנים איבער גאַנץ אייראָפּע.
אייבעשיץ האָט געטענהט, אַז די קמיעות זאָלן נישט געלייענט ווערן ווי אַ פאַרבונדענעם טעקסט, נאָר אַלס ריינע "שמות קדושים", וועמענס באַדייטונג איז בלויז באַקאַנט פאַר מייסטערס פון קבלה.
אַ וויכטיגער אַרכיוו פונעם ווידער-געפונענעם, נאָטאַריזירטן קאָפּיע פון פינף קמיעות, געשריבן דעם 17טן מערץ 1751 אין מעץ, שטיצט עמדינ'ס אינטערפּרעטאַציע פון די טעקסטן, אַנשטאָט די פונעם מחבר[1].
די רעאַקציע פון רבנים און מאַכטן
די מחלוקת האָט צעריסן די אידישע פירערשאַפט. הויפּט-רבנים ווי רבי יעקב יהושע פאַלק פון פראַנקפורט און רבי שמואל הילמאַן פון מעץ האָבן אונטערגעשטיצט עמדינען.
די מחלוקת איז אַפילו געבראַכט געוואָרן פאַרן ועד ארבע ארצות, דער צענטראַלער אידישער קערפּערשאַפט אין פּוילן, אין 1753. אום ב' חשון תקי"ד האט דער ועד, מיט רבי יחזקאל לאנדא (דער נודע ביהודה) אין זיין שפּיץ, זיך געשטעלט אויף דער זייט פון ר' יהונתן אייבעשוץ, און זיי האָבן באפוילן צו פארברענען ר' עמדינס שריפטן[2], און האָבן אַרויסגעלייגט אַ חרם אויף זיינע שטיצער[3]. אָבער, אין דער זעלבער צייט, האָט דער נודע ביהודה, כאָטש ער האָט נישט פאַרדאַמט אייבעשיץ'ן פּערזענליך, אויסגעדריקט קלאָרע קעגנערשאַפט צו דער שבתיאישער פאַרשפּרייטונג, ספּעציעל אין דער סביבה פון די פראַנקיסטן.
דער קאָנפליקט איז געווען אַזוי ווילד, אַז עס האָט אַריינגעצויגן קריסטליכע געלערנטע און רעגירונגען. די קעגנער האָבן זיך געווענדט צום קעניג פון דענעמאַרק, פרעדעריק ה', וועלכער האָט געהערשט איבער אַלטאָנאַ. הגם דער קעניג האָט אין 1752 באַשלאָסן לטובת ר' יעקב עמדין, האָט דער האַמבורגער סענאַט שפּעטער ווידער באַשטעטיקט ר' יהונתן אייבשיץ אַלס הויפּט-רב. רבי עמדין האָט געהאַט די רעכט צו דרוקן זיינע אַנטי-שבתיאישע ווערק פון דעם קעניג פון דענמאַרק[4].
די מחלוקת איז נישט געווען אינגאַנצן פאַרענדיגט ביז דער פטירה פון אייבעשיץ אין 1764. אַפילו נאָך זיין פטירה האָט עמדין געדרוקט זיינע אַטאַקן.
היסטאָרישע באַדייט
די עמדין-אייבעשיץ מחלוקת ווערט גערעכנט ווי אַ היסטאָרישער וואַסערשייד.
• שוואַכקייט פון רבנות-אויטאָריטעט: די דאָזיגע שאַרפע פּובליקע קריגערייען צווישן די גרעסטע רבנים האָבן געבראַכט צו אַ דראַמאַטישער פאַרקלענערונג פון דער רבנישער אויטאָריטעט פּונקט אין דער צייט ווען די השׂכּלה באַוועגונג האָט אָנגעהויבן צוצונעמען שטאַרקייט.
• הלכה קעגן קבלה: די קאָנטראָווערסיע האָט געצוואונגען דאָס אָרטאָדאָקסישע אידנטום צו לייגן מער דרוק אויף שטרענגער הלכה און אויף אַן אויסגעפּרעסטער פאָרזיכטיגקייט לגבי פּובליקע קבליסטישע און עסאָטערישע לימודים, פירנדיג צו אַ פאַרלוסט פון פּרעסטיזש פון מיסטיק אין מעינסטרים אידישן לעבן.
• מאדערנע שיטות: רבי יעקב עמדין, כאָטש אַ שטרענגער טראַדיציאָנאַליסט, האָט גענוצט מאָדערנע מעכאַניזמען, אַזוי ווי די פּריוואַטע דרוקעריי און אַפּעלירן צו נישט-אידישע מאַכטן, כּדי צו קעמפן פאַר טעאָלאָגישער ריינקייט.
• אַקאַדעמישע אַסעסמענט: מאָדערנע געלערנטע ווי גרשם שלום האָבן טענהדיג געהאלטן, נאָכן פאָרשן די שרייבונגען, אַז אייבעשיץ איז "מסתּמא" געווען אַ קריפּטאָ-שבתיאינער. די לעצטע אַנטדעקונגען פון די נאָטאַריזירטע קמיעות שטיצן דעם פאַקט אַז עמדינ'ס קלאַגעס זענען געווען פּינקטליך בנוגע דעם אינהאַלט. פונדעסטוועגן, בלייבן אייבעשיץ און עמדין ביידע צוויי זיילן פון אידישן לימוד.
רבי יעקב עמדין איז נפטר געוואָרן אין 1776, צוועלף יאָר נאָך ר' יהונתן אייבשיץ. אין אַן אינטערעסאַנטער איראָניע, זענען די צוויי ביטערע קעגנער אין לעבן באַגראָבן געוואָרן זייט ביי זייט אין דעם אַלטן אידישן בית־עולם אין האַמבורג, ווייל ביי דער לוויה פון ר' יעקב עמדין איז נישט געווען קיין אַנדער אָרט פאַרן קבר פאַר שבת[5].
רעפערענצן
- ↑ New Evidence On The Emden-Eibeschuetz Controversy The Amulets From Metz.
- ↑ Emden-Eybeschütz Controversy in Encyclopedia of Jewish History and Cultures Online Author: Pawel Maciejko.
- ↑ https://www.jewishencyclopedia.com/articles/5945-eybeschutz-jonathan.
- ↑ From Printing Press to X, When Instant Can Become Insidious - Rabbi Efrem Goldberg.
- ↑ Berel Wein adapted by Yaakov Astor, Regrets and Recriminations, jewishhistory.org, November 22, 2011.