רבי מנחם שלם
רבי מנחם בן יעקב שלם, אויך באוואוסט אלס רבי מנחם אגלער (און אמאל בטעות אנגערופן "ר' מנחם קרא"; געב' בערך ה'ק'–ה'ק"ל; נפ' נאָך ה'קע"ג), איז געווען א למדן און אַריסטאָטעלישער פילאזאף וואס איז געווען טעטיג אין פּראג אין שפּעטן 14טן און פריען 15טן יארהונדערט. ער ווערט אנגעזען דורך עטליכע געלערנטע ווי דער ערשטער אידישער אינטעלעקטואל אין מיטל אלטערליכן אשכנז וואס מען קען אים רופן א "פילאזאף" אָן איבערטרייבן.
ביאגראפיע און אקטיוויטעטן
די גענויע דאטומס פון זיין געבורט און פטירה זענען אומבאקאנט. אין יאר ה'קע"ג איז ער געווען א דיין אינעם פראגער בית דין צוזאמען מיט רבי יום טוב ליפמאן מילהויזן און רבי אביגדור קרא. מען נעמט אן אז זיינע איבערגעבליבענע ספרים האט ער פארפאסט אין פראג. עס איז דא א השערה אז ער איז אמאל געפארן קיין ירושלים און דעריבער האט ער זיך צוגעגעבן דעם נאמען "שלם"[1], כאָטש עס איז מעגליך אַז ער האָט דאָס געירשנט פון זײן פאָטער, רבי יעקב[2]. אין א בריוו-אויסטויש וואס ער האט געהאט מיט רבי אברהם קלויזנער (דער בעל "מנהגים"), א וויכטיגער רב און פוסק אין וויען סוף 14טן יארהונדערט, ווערט ער אנגערופן "מנחם אגלער". דער נאמען "אגלער" קען ווייזן אז ער שטאמט פון אקוויליע (Aquileia, אין דייטש: אגלאר) אין צפון-מזרח איטאליע[3].
ר' מנחם שלם און זיין חבר, ר' אביגדור קרא, האבן זיך גערופן איינער דעם צווייטן "מיין ברודער" אין זייערע כתבים. דער אויסדרוק ווייזט אויף א נאנטע באציאונג, אבער מען טאר דאס נישט נעמען כפשוטו: למעשה האבן זיי געהאט אנדערע טאטעס און עס איז נישטא קיין שום סיבה צו גלייבן אז זיי זענען געווען משפחה. פונדעסטוועגן, צוליב דעם טיטול, האבן געוויסע היינטיגע היסטאריקער אים בטעות גערופן "מנחם קרא", טראץ דעם וואס דער נאמען ווערט נישט געברענגט אין קיין שום פריערדיגער מקור.
אין איינע פון זיינע שריפטן דערמאנט ר' מנחם חזיונות וואס ער האט בייגעוואוינט בשעת ער איז געזעצן אין תפיסה ביי די קריסטן. ליידער ווייסט מען נישט מער איבער דעם אינצידענט[4].
זיינע חיבורים און מחשבה
ר' מנחם שלם האט איבערגעלאזט פיר עיקר חיבורים: 1) "כתב הייחוד ודרך החיים" א פילאזאפישער זאמלונג וואס באהאנדלט קלאסישע טעמעס פון דער מיטל-אלטערליכער אידישער פילאזאפיע, ווי למשל שלימות השכל, נבואה, און הוכחות אויף מציאות הבורא און איבער השארת הנפש; 2) א סעריע הגהות אויף משה נרבוני'ס פירוש אויפן "מורה נבוכים" פונעם רמב"ם; 3) א בריוו צו ר' אברהם קלויזנער, רב פון וויען, איבער עניני פילאזאפיע און אמונה; און 4) א פראגמענט פון א ויכוח קעגן דער קריסטליכער גלויבן פונעם "דריי-אייניגקייט"[5].
פיל פון זיין מחשבה האט זיך געדרייט ארום די כוחות פון די כוכבים ומזלות וואס מישן זיך אריין אין דער וועלט ("עולם השפל"). מצד אחד האט ר' מנחם געהאלטן אז די באוועגונג פון די הימלישע קערפערס שאפן השפעות אויף א מעכאנישן וועג; מצד שני האט ער געגלייבט אז די "רוחות" פון די כוכבים האבן א סימפאטיע צו מענטשן, ספעציעל צו פילאזאפן, און זיי ווארענען זיי פון סכנות דורך חלומות און מראות[6].
ר' מנחם האט געגלייבט אז א דביקות פונעם מענטשליכן שכל אינעם "שכל הפועל" (Active Intellect) איז מעגליך, און אז אזא דביקות, איינמאל עס קומט צושטאנד, שיצט דעם מענטש פון שעדליכע השפעות פון די מזלות. אזוי ארום, דורך יאגן זיך נאך שכליות'דיגע שלימות, קען א מענטש זיך ראטעווען פונעם גורל וואס איז באשטימט געווארן דורך די הימלישע באוועגונגען. גייענדיג אין די פוס-טריט פון דער רמב"ם-טראדיציע, האט שלם געטענה'ט אז דאס לערנען ספרי פילאזאפיע קען ברענגען דעם מענטש צו דער אויסלייזנדער שלימות השכל; פון דער אנדערער זייט, אנדערש ווי זיינע חברים ר' יו"ט מילהויזן און ר' אביגדור קרא, האט ער געהאלטן אז לימוד הקבלה איז גארנישט ווערט (עפ"ל). ר' מנחם האט אויך געטענה'ט אז "משיח (בן יוסף?)" און "אליהו הנביא", וואס ווערן דערמאנט אין די מקורות אלס פארגייער פונעם משיח, האבן "אלעגארישע" (משל-ארטיגע) באדייטן: דער ערשטער (משיח) איז א משל אויף דעם אויסלייזנדן דביקות פונעם מענטשליכן שכל אינעם שכל הפועל, און דער צווייטער (אליהו) איז א רמז אויף דער גייסטיגער-שכליות'דיגער אנטוויקלונג וואס קומט פאר דעם[7].
איבערגעבונג און אפּקלייב פון זיינע ווערק
די איבערלעבענע כתבי־יד פון ר' מנחם שלם'ס ווערק זענען רעלאטיוו ווייניג באמערקט געווארן ביז לעצטנס. צוויי כתבי־יד וואס אנטהאלטן א גרויסן טייל פון ר' מנחם'ס ווערק, נעמליך א זאמלונג פון פארשידענע פילאזאפישע טעקסטן (אוניווערזיטעט פון אקספארד, באדלעיאן ביבליאטעק, MS Opp. 585) און א קאפּיע פון נרבוני'ס קאמענטאר אויפן "מורה נבוכים" מיט הגהות פון ר' מנחם (אוניווערזיטעט פון אקספארד, באדלעיאן ביבליאטעק, MS Opp. 573), זענען געשריבן געווארן דורך דעם זעלבן שרייבער, ירוחם בן שלמה פישל. דער כתב־יד MS Oxford, Bodleian Library, Opp. 585 איז אפּגעשריבן געווארן צווישן 1465 און 1467 אין די שטעטלעך יאראסלאוו (Jarosław) און סאנדאמיערז (Sandomierz). אויסער נרבוני'ס קאמענטאר מיט ר' מנחם'ס הגהות, אנטהאלט עס אויך ר' מנחם'ס הגהות אויף אל-גאזאלי'ס "כונות הפילוסופים" (مقاصد الفلاسفة), א טעקסט וואס איז געווארן פּאפּולער צווישן אידישע געלערנטע אינעם פערצנטן יארהונדערט אלס א גוטע זאמלונג פון פארשידענע פילאזאפישע מיינונגען.
צוויי טעקסטן איבערגעזעצט אויף רוטעניש פון העברעיש, נעמליך יוהאנעס דע סאַקראָבאָסקאָ'ס "De sphaera" און רמב"ם'ס "מאמר ההגיון", זענען איינגעשלאסן אין ר' יהודה בן יעקב'ס כתב־יד וואס אנטהאלט ר' מנחם'ס הגהות אויף נרבוני. אל-גאזאלי'ס "כונות הפילוסופים", וואס איז אויך טיילווייז איבערגעזעצט געווארן אויף רוטעניש פון העברעאיש מיטן נאמען "די בוך גערופן לאגיק" (Logika of the Judaizers), געפינט זיך אין ירוחם בן שלמה'ס אקספארד כתב־יד מיט ר' מנחם'ס קאמענטארן. לויט משה טויבע, האט דער סלאווישער איבערזעצער פון דער "לאגיק" ווארשיינליך גענוצט א "זייער נאנטן אור-עלטערן" פון דעם אקספארד כתב־יד אלס זיין מאדעל. דער איבערזעצער איז געווען א געלערנטער איד מיט אן אימפּאזאנטער קענטעניס פון מיטל־עלטערליכער פילאזאפיע, וועלכער האט אפט צוגעלייגט ערקלערונגען אין זיין איבערזעצונג.
בשעת דער אינטערעס אינעם שטודירן דעם "מורה נבוכים", באגלייט מיט סודות'דיגע קאָמענטאַרן און אנדערע פילאזאפישע טעקסטן, איז געווען טעטיג אין די געגנטן מזרח פון פּראג, אין קליין פּוילן, במהלך פופצנטן יארהונדערט, לויט די איבערלעבענע כתבי־יד, איז אויך דא באווייז אז זיין איינפלוס אויף דער "הויפּטשטראם" אשכנזישער קולטור איז געווען פיל מער באַגרענעצט ווי קופּפער האט פארגעשלאגן.
ביבליאגראפיע
- אפרים קופפר, "לדמותה התרבותית של יהודות אשכנז וחכמיה במאות הי״ד-הט״ו", תרביץ מב (תשל"ב-תשל״ג), עמ' 147-113.
- הרב יהודה זייבלד, "פירוש יוסף המשכיל למורה נבוכים – חוג קראי של לומדי מורה נבוכים ומפרשיו בביזנטיון", גילוי מילתא בעלמא, מאי 5, 2022
- Milan Žonca, "Menaḥem ben Jacob Shalem and the Study of Philosophy in Late Medieval Prague", Studying the Arts in Late Medieval Bohemia: Production, Reception and Transmission of Knowledge, ed. by Ota Pavlíček, Turnhout, 2021 (Studia Artistarum, 48), p. 27–47