רוי:רבי ישראל איסרלין
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
רבי ישראל איסרליין (בן פתחיה אשכנזי; אויך באקאנט ווי מהרא"י, ר' ישראל פון נוישטאט, ר' ישראל פון מארפורק, און דער "בעל תרומת הדשן") איז געווען איינער פון די גרעסטע תלמידי־חכמים און הלכה־פוסקים פון אשכנזישן אידנטום אין פופצנטן יארהונדערט. ער ווערט אנגעזען ווי איינער פון די לעצטע ראשונים אדער די ערשטע אחרונים.
פערזענליכע לעבן
רבי ישראל איסערליין איז געבוירן בערך 1390. הגם רעגנסבורג אין באיערן ווערט אפט ציטירט אלס זיין געבורטס־ארט, איז היינט קלאר אז ער איז געבוירן אין מאריבאר, דעמאלט דוקאט פון שטייערמארק, וואס איז היינט אין סלאוועניע[1][מקור פארלאנגט]. ער איז אוועק אין ווינער־נוישטאט, נידעריגע עסטרייך, אין 1460.
זיין פאטער איז געווען ר' פתחיה פון מאריבאר, און ער איז געווען אן אייניקל פון ר' ישראל פון קרעמס, דער מחבר פון "הגהות אשרי". נאך זיין פאטער'ס פריצייטיגן פטירה, האט אים דער ברודער פון זיין מוטער, ר' אהרן פלומעל (בלומליין), מחנך געווען אין ווינער־נוישטאט[2].
אין 1421, ווען ר' ישראל איז געווען בערך דרייסיג יאר אלט, האבן זיך אנגעהויבן די ברוטאלע פארפאלגונגען פון אידן אין עסטרייך, וואס איז באקאנט אלס די ווינער גזירה. די פארפאלגונגען זענען געטריבן געווארן פון פאקטארן ווי א בלוט־בלבול, אנטי־אידישע שנאה, בירגער־פארדרוס פון אידישן עשירות, און דער הוסיטישער אויפשטאנד. עס איז געווען א ברייטע צעשיידונג פון משפחות, פארסירטע טויפונגען, און פיל לעבנסגעבליבענע אידן זענען פארברענט געווארן. וויען איז געווארן באקאנט אלס "עיר הדמים" (שטאט פון בלוט). זיין פעטער און זיין מוטער זענען געמארדעט געווארן אין די דאזיגע פארפאלגונגען, און ר' ישראל האט א צייט געפליכטעט קיין איטאליע[3].
ער האט זיך אומגעקערט קיין ווינער־נוישטאט מער ווי צוויי יארצענדלינג שפעטער, אין 1445, ווו ער איז באשטימט געווארן פאר רב און אב בית דין. דורך אים איז ווינער־נוישטאט געווארן א צענטער פון תורה, און ער האט געצויגן א סך תלמידים פון עסטרייך, באהעמיע, מאראוויע, אונגערן, שלעזיע, באיערן און ריינלאנד. צווישן זיינע באקאנטע תלמידים זענען ר' יוסף בן משה (ר' יאסליין עסטרייכער), ר' ישראל ברונא און ר' משה מינץ.
ר' ישראל האט געלעבט א לעבן פון פרומקייט און אסקעטיזם. ער האט געזוכט צו פארשטארקן דעם לערנען פון תלמוד און אנדערע אלטע קוואלן[4]. הגם ער איז געווען שטרענג אין דאורייתא־ענינים, איז ער אפטמאל געווען לייכטער אין זיינע הלכה־פסקים[3]. ער האט אפט געדינט אלס א בורר צווישן קהילות, און זיינע באשלוסן זענען אנגענומען געווארן ווי לעצטיג[1]. ער האט זיך אפילו אפגעזאגט צו נעמען א משכורת פון זיין קהילה[4].
רבי ישראלס פרוי, שונדליין, איז אויך געווען געלערנט און פרום. זי האט פערזענלעך בודק חמץ געווען אירע פּריוואטע צימערן פאר פסח, וואס ר' ישראל האט אנגעזען אלס אן אויטאריטעטיווע בדיקה. זי האט אפילו געשריבן א תשובה אין אידיש אויף הלכות נדה בשם איר מאן[5]. זיי האבן געהאט פיר זין: פתחיה (גערופן קעכל), אברהם, שלום, און אהרן[4].
ווערק
תרומת הדשן
רבי ישראל איסערליין איז בעסטנס באקאנט פאר זיין הויפט־ווערק, "תרומת הדשן". דער נאמען פון דעם ספר קומט דערפון וואס עס ענטהאלט 354 שאלות ותשובות (שו"ת), א צאל וואס איז דער גימטריא פון "דשן". דער אויסדרוק "תרומת הדשן" באציט זיך אויף דער ריטואלער האנדלונג פון רייניגן די אש פון דעם בית המקדש מזבח, ווי באשריבן אין ויקרא ו, ג. דער ספר באהאנדלט א ברייטע רייע הלכה־טאפיקס און גיט אַן עכטן בילד פון דעם דעמאלסטיגן אידישן לעבן.
כאראקטער פון די פראגן (היפאטעטישע פראגן): עס איז אן אלטע מסורה, וואס ווערט באשטעטיגט דורך א צאל פוסקים, אז רבי ישראל איסערליין האט אליין פארפאסט די פראגן אין זיין "תרומת הדשן", און נישט געענטפערט אויף פאקטישע פראגן פון מענטשן[6]. דער ציל פון דעם איז געווען צו שארפן פאקטישע פראגן און צו געבן א פולשטענדיגן ענטפער, אדער צו צושטעלן אויטאריטעטיווע הלכה־ענטפערס פאר אנדערע רבנים איידער דער שולחן ערוך איז קאמפּאנירט געווארן. יעקב טאובעס באמערקט, אז דער דאזיגער סטיל איז גענוצט געווארן ווי א פּעדאגאגישער מיטל צו מאכן תורה־פרינציפן מער אינטערעסאנט און שייכות'דיג פאר לערנער[7].
טראץ דעם, האבן 19טן און 20טן יארהונדערט געלערנטע, ווי אברהם בערלינער און יעקב פריימאן, קוועסטיונירט די טראדיציאנעלע מיינונג, טענהנדיג אז פאראלעלן צווישן "תרומת הדשן" און אנדערע טעקסטן פון ר' ישראל (ווי "לקט יושר" פון זיין תלמיד רבי יוסף בן משה), באווייזן אז די שו"ת זענען יא געווען באזירט אויף עכטע פראגן. אבער, די דאזיגע איבערלעגונגען פארנעמען ווייניגער ווי א זעקסטל פון די גאנצע שו"ת אין דער אריגינעלער "תרומת הדשן"[7]. צירא קעלמאן האט באמערקט, אז פריע הלכה־מחברים האבן געוואוסט פון די דאזיגע פאראלעלן, אבער זיי האבן דאך אונטערגעשטראכן אז "תרומת הדשן" איז א קאמפאנירט ספר, באשאפן פאר לימוד און נישט פאר באשטימונג פון פאקטישע פאלן[8].
דער "תרומת הדשן" איז געדרוקט געווארן צום ערשטן מאל אין ווענעדיג אין 1519 דורך דניאל באמבערג, און איז איבערגעדרוקט געווארן אין 1546. די פריצייטיגע דרוק פון זיינע ווערק באווייזט זייער פאפולאריטעט[9].
אנדערע ווערק
- "פסקים וכתבים": דער ספר אנטהאלט 267 שו"ת, רעדאגירט דורך זיינע תלמידים נאך זיין פטירה. עס איז ארויסגעגעבן געווארן צוזאמען מיט "תרומת הדשן" אין 1519. "פסקים וכתבים" איז אנדערש פון "תרומת הדשן" ווייל עס אנטהאלט נעמען און ספעציפישע דעטאלן פון די סיטואציעס[10].
- "ביאורים": קאמענטארן אויף רש"י'ס פירוש אויפן תורה.
- "36 שערים": אויף די הלכות פון כשרות און איסור והיתר.
- "סדר גיטין": א האנטבוך פאר גירושין.
- עטליכע פיוטים און תפילות ווערן אויך צוגעשריבן צו אים[4].
"לקט יושר"
דער תלמיד פון רבי ישראל, רבי יוסף בן משה (ר' יאסליין עסטרייכער), האט געשריבן "לקט יושר". דער ספר איז סיי א הלכה־קאמפּענדיום, סיי א רעקארד פון רבי ישראל'ס לעבן און פרומע מנהגים. ר' יאסליין האט קלאר באשריבן זיין מאטיוואציע פאר שרייבן דעם ספר: ער האט געוואלט אויפנעמען די פסקים פון זיין רבי'ס לעבן, כדי ער זאל קענען געבן דעפיניטיווע ענטפערס צו אנדערע רבנים וואס האבן אים געפרעגט וועגן זיין רבי'ס אויפפירן, ווייל ר' ישראל איז שוין געווען אין זיינע לעצטע טעג[11].
"לקט יושר" איז א וואלפולע קוואל פאר פראזאישע דעטאלן פון ר' ישראל'ס טעגליכן לעבן, ווי זיין מארגנרוטין, ווי אויך סובסטאנטיווע הלכה־פסקים און פרומע אויפפירן. דער ספר איז געדרוקט געווארן אין 1903 און איז איינע פון די פריעסטע ווערק צו אדאפטירן די סטרוקטור פון "ארבעה טורים"[3].
השפעה
רבי ישראל איסערליין'ס ווערק זענען געווען זייער השפעה'דיג און ברייט ציטירט אין שפעטערדיגער תורה־ליטעראטור. רבי יוסף קארו האט זיך באצויגן צו זיינע ווערק אין זיין "בית יוסף"[12]. רבי משה איסערל'ס (רמ"א) האט אריינגענומען פיל פון ר' ישראל'ס הלכה־פסקים אין זיין "דרכי משה" קאמענטאר אויפן "טור" און אין זיינע הגהות צו דעם "שולחן ערוך". רבי יוסף טאיטאצאק (מהריט"ץ) האט זייער הויך געשעצט זיינע אויסדרוקן, פארגלייכנדיג זיי צו די פון דעם רא"ש[13].
ר' ישראל ווערט אנגעזען ווי א איבערגאנגס־פיגור צווישן ראשונים און אחרונים, וועלכער האט קאנסאלידירט די אשכנזישע הלכה. זיינע ווערק אנטהאלטן אויך ווערטפולן מאטעריאל וועגן דער אלגעמיינער געשיכטע פון אידן אין דייטשלאנד אינעם 15טן יארהונדערט, ספעציפיש וועגן דער ארגאניזאציע פון קהילות און זייער גייסטיקן לעבן[4].
ביבליאגראפיע
- Tirza Kelman, "What Makes a Text Responsa? R. Israel Isserlein's Trumat Hadeshen as a Case Study", JLAS v30, 2022, p. 99–110
- ↑ 1.0 1.1 ענגליש וויקיפעדיע.
- ↑ יודאיקע.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Dr. Tamar Ron Marvin, Coffee with Terumat ha-Deshen, Stories from Jewish History, יוני 25, 2025.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 Simha Katz, "Isserlein, Israel ben Pethahiah", Encyclopaedia Judaica, 2007.
- ↑ לקט יושר, יו"ד (בערלין תרס"ד) עמ' 19.
- ↑ זעט ש"ך אויף יורה דעה, קצו:כ; ט"ז אויף יורה דעה, שכח:ב; בית שמואל אויף אבן העזר, קל:כ. זעט אויך חיד"א'ס רבי חיים יוסף דוד אזולאי, שם הגדולים, מערכת סופרים אות י', סעיף תב (ברוקלין, 1958).
- ↑ 7.0 7.1 Yaakov Taubes, A “What If” Review: Hypothetical History, Science, and Halakhah, The Lehrhaus, July 5, 2022.
- ↑ קעלמאן, ז' 105.
- ↑ קעלמאן, זז' 101–102.
- ↑ קעלמאן, זז' 102–103.
- ↑ לקט יושר, אורח חיים (בערלין תרס"ג), עמ' 4.
- ↑ קעלמאן, ז' 102.
- ↑ רבי שמואל די מעדינה, שו"ת מהרשד"ם, אבן העזר, סי' קנה.