ברוך שאמר
ברוך שאמר איז א ברכה וואס ווערט געזאגט יעדן טאג ביי שחרית, אלס א פתיחה פאר פסוקי דזמרה. די ברכה פאנגט זיך אהן מיט די ווערטער "ברוך שאמר".
די ברכה פאנגט זיך אהן מיט לויב פאר'ן אויבערשטן[1] און לאזט זיך אויס מיט א לענגערע ברכה אפצוצייכענען דעם לויב פונ'ם אויבערשטן וואס ווערט געלויבט דורך זיינע ערליכע. ביים סוף פון די פסוקי דזמרא ווערט געזאגט נאך א ברכה וועלכע ווערט אנגערופן ישתבח[2].
מקור
"ברוך שאמר" ווערט נישט דערמאנט אין תלמוד בבלי[3] און עס ווערט דערמאנט צום ערשט אין זוהר[4], אין תנא דבי אליהו[5], דורך רב משה גאון (שנת 825 למספרם בערך)[6], און דורך רב עמרם גאון[7]. חוקרים (יום טוב ליפמאן צונץ, יצחק משה עלבאגן) זענען משער אז עס שטאמט פון דער תקופה פון רבנן סבוראי. רבי חזקיה די סילוה[8] האט אנגענומען אז עס שטאמט פון די גאונים, און דעריבער וואונדערט ער זיך וויאזוי האבן זיי געקענט מתקן זיין א נייע ברכה נאך דער חתימת התלמוד.
דער רי"ף[9], נאכדעם וואס ער ברענגט דעם גמרא[10] אז מען זאגט "פסוקי דזמרא", לייגט ער צו אז די רבנן האבן מתקן געווען צו זאגן "ברוך שאמר" פאר דעם און "ישתבח" נאכדעם. דער טור[11] און דער מנורת המאור[12] ברענגן אין נאמען פון ספר היכלות[13] אז אין "ברוך שאמר" איז דא 87 ווערטער, און דער סימן דערצו איז: "ראשו כתם פ"ז".
אינ'ם ספר פון רבי נתן בן יצחק הבבלי ווערט דער ערשטער חלק פון "ברוך שאמר" געברענגט אלס א פיוט וואס מען האט זעזינגען ווען מען האט ממנה געווען דעם ראש הגולה, בשעת דער חזן האט פארגעזאגט, און דער קהל האט געענטפערט נאך יעדן שטיקל "ברוך הוא"[14].
דער טורי זהב[15] ברענגט פונ'ם קבלה ספר תולעת יעקב (פון רבי מאיר אבן גבאי) אין נאמען פון אור זרוע[16] (פון רבי דוד בן יהודה החסיד[17], אייניקל פון רמב"ן) אז די אנשי כנסת הגדולה האבן עס מתקן געווען[18] לויט א צעטל וואס איז אראפגעפאלן פון הימל, וואס דארט איז געשטאנען דער שבח פון "ברוך שאמר".
מנהגים און הלכות
רבי אברהם זכות[19] שרייבט אז אינ'ם ערשטן שבת ווען מען האט ממנה געווען א ראש הגולה אין בבל האט דער חזן געזינגן "ברוך שאמר והיה העולם", און די בחורים האבן געענטפערט "ברוך הוא"; דער חזן האט געזאגט "ברוך עושה בראשית" און די בחורים האבן געענטפערט "ברוך הוא", און אזוי אויף יעדע שטיקל וואס פאנגט זיך אהן "ברוך" האט מען געענטפערט "ברוך הוא". ר' שלמה אבן ווירגא[20] ברענגט צו דעם סדר פון זאגן "ברוך שאמר" לכבוד דעם ראש הגולה אויף אן אנדערן אופן: דער חזן האט אנגעהויבן "ברוך שאמר", און די ראשי הישיבות האבן געענטפערט "ברוך אומר ועושה", דערנאך האט דער חזן געזאגט "ברוך גוזר ומקיים", און זיי האבן געענטפערט "ברוך עושה בראשית" וכו'. ר' זעליגמאן בער[21] שרייבט אז דער סדר איז נאר געווען ווען מען האט עס געזינגען לכבוד דער ריש גלותא. אבער ביים דאווענען האט מען עס נישט געזינגען ווי א פזמון, נאר יעדער האט געזאגט דער גאנצער נוסח, אויך די ווערטער "ברוך הוא", וועלכע זענען א חלק פונ'ם גוף הברכה.
דער רי"ף[9] שרייבט אז מ'טאר נישט אויסרעדן פון אנהויב "ברוך שאמר" ביז נאך "שמונה עשרה"[22].
דער טור (אורח חיים סי' נ"א) שרייבט אז מען דארף זאגן "ברוך שאמר" מיט א ניגון און א זיסקייט.
מען פירט זיך עס צו זאגן שטייענדיג[23] און מען זאל אנכאפן די צוויי פאדערשטע ציצית[24]. ווען מען ענדיגט "ברוך שאמר" גיבט מען א קיש די ציצית[25].
אין די יעקישע קהילות איז דער מנהג אז דער חזן זאגן דעם גאנצן תפלה פון "ברוך שאמר" הויך[26], נישט ווי דעם גאנצן דאווענען וואס ער זאגט הויך נאר די אנפאנג און סוף.
אויב מען האט געענדיגט "ברוך שאמר" בעפאר דער שליח ציבור האט געענדיגט, ענטפערט מען אמן נאך דער ברכה פונ'ם שליח ציבור[27].
לויט מנהג אשכנז זאגט מען "ברוך שאמר" בעפאר "הודו", און לויט מנהג ספרד נאך "הודו"[28].
נוסחאות
אינ'ם נוסח ארץ ישראל האט מען בכלל נישט געזאגט "ברוך שאמר", נאר בעפאר די פסוקי דזמרא (וואס זיי האבן געזאגט אויף אן אנדערן סדר) האבן זיי געזאגט אן אנדערן ברכה, וועלכע זיי האבן אויך געזאגט אין אנדערע געלעגנהייטן פאר'ן זאגן קאפיטלעך פון תהלים[29]. אין א שפעטערע תקופה האבן זיך אריינגעכאפט מנהגים פון בבל אינ'ם נוסח פון ארץ ישראל, און מען האט אנגעהויבן זאגן, אדער אין צוגאב צום סדר פון ארץ-ישראל אדער אנשטאט דעם, די פסוקי דזמרא פון בבל, מיט "ברוך שאמר" בעפאר זיי[30].
אין די סידורים פון די גאונים[31] ווי אויך אינ'ם נוסח פון רמב"ם און אין תכלאל, און דורך זייער השפעה, אויך אין דעם אמאליגן נוסח פון די ספרדים[32] (און אזוי פירט מען זיך ביז היינט אין די ספרד'ישע קהילות פון מערב-אייראפע) און אינ'ם פרס'ישן נוסח האט מען געזאגט לענגערע נוסחאות פון "ברוך שאמר", ווי למשל דאס צולייגן: ”ברוך מעביר אפילה ומביא אורה, ברוך אל חי לעד וקיים לנצח, ברוך שאין לפניו עולה ולא שכחה [לא כזב ולא מרמה[33]] ולא משוא פנים ולא מקח שוחד, צדיק הוא בכל דרכיו, ברוך הוא וברוך שמו; ברוך זכרו לעולמי עד”[34]. אין א געוויסע כתב יד פון נוסח רומניא איז דא אן אנדערן נוסח, גאר לאנג, געבויט לויט'ן סדר פונ'ם גאנצן אלף בית, און נאך יעדן אות האט מען געזאגט: 'ברוך הוא וברוך שמו'.[מקור פארלאנגט]
דערקעגן, אין די נוסחאות פון אשכנז, צרפת, איטאליע, און רוב נוסחאות פון נוסח רומניא איז דער נוסח פיל קורצער[34]. במשך די דורות, צווישן אנדערן, דורך די השפעה פון אר"י, זענען די מערסטע טייל פון ספרדים אריבערגעגאנגען צום קורצערן נוסח[35].
הוספות
הריני מזמן את פי
אין סידורים איז געדרוקט צו זאגן בעפאר "ברוך שאמר": הריני מזמן את פי להודות ולהלל ולשבח את בוראי, לשם יחוד קודשא בריך הוא ושכינתיה על ידי ההוא טמיר ונעלם בשם כל ישראל.
שבת און יום טוב
אין די ישיבות פון ארץ ישראל אין דער תקופה פון די גאונים האט מען געזאגט דעם אנפאנג פון "ברוך שאמר" נאר אויף שבת און יום טוב, און אין די וואכן טעג האט מען אנגעהויבן מיט די ברכה זעלבסט (ברוך אתה ה' וכו'). אזוי אויך שטייט אין סידור רב סעדיה גאון. אין סדר רב עמרם גאון שטייט אז שבת לייגט מען צו: ”ברוך אשר נתן מנוחה לעמו ישראל”, און יום טוב: ”ברוך אשר נתן מועדי שמחה וחגי נדבה לעמו ישראל”.
אינ'ם אמאליגן נוסח פון די ספרדים לייגט מען צו אויף שבת: ”ברוך המנחיל מנוחה לעמו ישראל ביום שבת קודש”, און אין יום טוב: ”ברוך שנתן לעמו ישראל את יום חג [פלוני] הזה, את יום טוב מקרא קודש הזה”.
רבי יוסף בן אבִיתוּר האט פארפאסט פיוטים צו זאגן ביים אנפאנג פון "ברוך שאמר" אויף ספעציעלע טעג. למשל, אויף פסח: "ברוך אשר אל עליון נקרא, יושב על שבעה רקיעים וסובלם כו'", אויף יום כיפור: "ברוך אשר אִשש דוק וחוג בעשרה מאמרות וכיללם כו'", און דערנאך איז מען ממשיך מיט א לאנגע פיוט וועגן די עשרה מאמרות[36].
נוסח ספרד
|
„געבענטשט איז דער וואס האט געזאגט און עס איז געווארן דער וועלט. געבענטשט איז ער.“ |
|
|
„געבענטשט איז דער וואס זאגט און טוט. געבענטשט איז דער וואס פארשפּרעכט און האלט איין. געבענטשט איז דער וואס מאכט די ווערק פון בראשית. געבענטשט איז דער וואס וואס דערבארעמט זיך אויף די ערד.“ |
|
„געבענטשט איז דער וואס דערבארעמט זיך אויף די באשעפענישן. געבענטשט איז דער וואס באצאלט א גוטע לוין פאר די וואס פארכטן אים. געבענטשט איז דער וואס לעבט אויף אייביג און עקזיסטירט אויף שטענדיג. געבענטשט איז דער וואס טוט אויסלייזן און רעטן. געבענטשט איז זיין נאמען.“ |
|
|
„געבענטשט ביזטו ה' אונזער גאט דער קעניג פון דער וועלט. דער שטארקער גאט. דער דערבארעמדיגער פאטער. וואס איז געלויבט אין מויל פון זיין פאלק. ער איז גערומט און באשיינט אין די שפראך פון זיינע ערליכע און זיינע קנעכט.“ |
|
„און מיט די געזאנגען פון דוד דיין קנעכט וועלן מיר דיך לויבן, ה' אונזער גאט, מיט רום און געזאנג, און מיר וועלן דיך גרויסן, און מיר וועלן דיך רומען, און מיר וועלן דיך באשיינען, און מיר וועלן דיך מאכן קעניגן, און מיר וועלן דערמאנען דיין נאמען, אונזער קעניג אונזער גאט, דער איינציגער, וואס גיבט לעבן פאר אלע וועלטן. דער קעניג וואס איז בארומט און באשיינט ביז אייביג זיין גרויסן נאמען. געבענטשט ביזטו ה', דער קעניג וואס איז געלויבט מיט רום.“ |
רעפערענצן
- ↑ אויפ'ן סגנון פון "ברוך... ברוך... ברוך..."
- ↑ לויט דעם אריגינעלן מנהג ביי פסוקי דזמרא, האט מען נאר געזאגט פסוקים פון לויב פון דוד המלך, און דעריבער ווערט אין דער ברכה נאר אנגעצייכנט דווקא די שירה פון דוד. לויט דעם שפעטערן מנהג האט מען אויך אריינגעלייגט אין פסוקי דזמרא דער שירה פון אז ישיר, אבער די ברכה איז געבליבן מיט איר אריגינעלן נוסח. דער רמב"ם דערמאנט דעם מנהג צו זאגן "אז ישיר", אבער הערשט נאך די ברכה פון "ישתבח", וויבאלד אז ס'איז נישט פון די שירות פון דוד. דער שבח פון נשמת האט מען אויך מתקן געווען צו זאגן שבת און יום טוב אלס א סיום צו די שירות פון דוד. ביי די ברכה פון "ישתבח" ווערט נישט דערמאנט דוד.
- ↑ אויף אנדערע ברכות (ווי צום ביישפיל די ברכות פון המקדש שמו ברבים, ברוך ה' לעולם, און אשר צג אגוז), געפינען מיר א התנגדות דערצו אין פוסקים, צוליב דעם וואס די ברכות ווערן נישט דערמאנט אין ש"ס. אבער די ברכה פון "ברוך שאמר" איז געווארן אנגענומען ביי אלעמען אהן א חולק, אזוי ווי די ברכה פון הנותן ליעף כח.
- ↑ ספר הזוהר, חלק ב, דף רט"ו, עמוד ב'.
- ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:היברובוקס
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע תנא דבי אליהו, אליהו זוטא, פרק ד'. - ↑ ווערט דערמאנט אין
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:היברובוקס
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע ספר הערוך, ערך תפל ג'. זעהט אויך הגהות מימוניות אויפ'ן משנה תורה לרמב"ם, ספר אהבה, הלכות תפילה וברכת כהנים, פרק ז', הלכה י"ב אין נאמען פון "גאון". - ↑ סדר רב עמרם גאון, פסוקי דזמרא.
- ↑ אין זיין ספר
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:היברובוקס
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע פרי חדש, סימן נא סעיף א. - ↑ 9.0 9.1 מסכת ברכות דף כ"ג. פון די דפין פונ'ם רי"ף (ווילנער דרוק). זעהט אויך רבינו יונה דארט (ד"ה ותקינו רבנן) אין נאמען פון רב עמרם גאון.
- ↑ שבת קיח, ב.
- ↑ אורח חיים סי' נ"א.
- ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:היברובוקס
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי יצחק אבוהב, מנורת המאור, סי' צ"ג. - ↑ אין די געדרוקטע ספרי היכלות איז דאס נישטא.
- ↑ זכור לאברהם (חולון), תשס"ד, טו-קג.
- ↑ אורח חיים סי' נ"א ס"ק א'.
- ↑ הוצאת אורים, זייט 124.
- ↑ נישט צו פארמישט ווערן מיט'ן באוואוסטן אור זרוע פון רבי יצחק בן משה.
- ↑ אויף אן אנדערן פלאץ שרייבט אבער דער זעלבער אור זרוע אז די אנשי כנסת הגדולה האבן עס נישט מתקן געווען, נאר אזוי האט מען דאס מקבל געווען לויט א צעטל וואס איז אראפגעפאלן פון הימל.
- ↑ זעהט
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:היברובוקס
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע ספר יוחסין. - ↑ זעהט
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:היברובוקס
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע שבט יהודה. - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:היברובוקס
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע ר' זעליגמאן בער, סדר עבודת ישראל, זייט 58. זעהט אויך כלבו סי' ד'. - ↑ פונ'ם רבי'ן רבי אלימלך פון ליזשענסק ווערט געברענגט אז וויבאלד לויט מנהג אשכנז זאגט מען "הודו" נאך "ברוך שאמר", דעריבער האט ער מקפיד געווען נישט אויסרעדן פון "הודו" (טראצדעם וואס ער האט זיך געפירט ווי מנהג ספרד און ער האט נאך למעשה געהאלטן בעפאר "ברוך שאמר"). איינמאל האט דער חוזה פון לובלין געזעהן ווי זיין רבי, רבי אלימלך, איז זייער טרויעריג, און זיין רבי האט אים ערקלערט אז דאס איז צוליב דעם וואס וועגן פיקוח נפש (כדי צו מתפלל זיין פאר א מקשה לילד) האט ער געמוזט אויסרעדן נאכדעם וואס ער האט שוין אנגעהויבן "הודו" (כאטש ער האט נאך געהאלטן בעפאר "ברוך שאמר"), און צוליב דעם איז ער אזוי בצער, און הלוואי וועט מען מקבל זיין זיין תשובה (נפתלי אלימלך ווייס, ילקוט עובדות וסיפורים (ברוקלין, ה'תש"ס), זייט נ-נא, אין נאמען פון אהל אלימלך אות רצד).
- ↑ רמ"א סי' נ"א סעיף ז'.
- ↑ מגן אברהם סי' נ"א ס"ק א' אין נאמען פון "כוונות" פונ'ם אריז"ל.
- ↑ סידור "עבודת השם" אין נאמען פון אור צדיקים עמוד התפלה סי' טז ס"ג.
- ↑ מדריך למנהג אשכנז המובהק, בני ברק תשע"ד, זייט 23.
- ↑ טור סי' נ"א; שולחן ערוך סי' נ"א סעיף ה'.
- ↑ אין ספר בעל שם טוב על התורה (פרשת נח אות קמ"ב) ווערט געברענגט א טעם פארוואס מען פירט זיך צו זאגן "הודו" בעפאר די פסוקי דזמרא און נישט אינמיטן די פסוקי דזמרא, אבער אין די הגהות דארט (מקור מים חיים אות קל"ט) ברענגט ער אז אין סידור פון בעל שם טוב איז געשטאנען "ברוך שאמר" בעפאר "הודו" (אזוי ווי מנהג אשכנז).
- ↑ למשל בעפאר מעריב אויף שבת און יום טוב. דער נוסח פונ'ם ברכה: ”בָּרוּךְ אַתָּה ה' אֱלֹהֵינוּ מֶלֶךְ הָעוֹלָם, אֲשֶׁר בָּחַר בְּדָוִיד עַבְדּוֹ, וְרָצָה בְשִׁירֵי קָדְשׁוֹ, לְפָאֲרוֹ לְהַלְּלוֹ לְרוֹמְמוֹ לְתָקְפּוֹ עַל כָּל גְּבוּרוֹתָיו. בָּרוּךְ אַתָּה ה' אֱלֹהֵי דָוִד, מַצְמִיחַ יְשׁוּעָה שְׁלֵימָה וקְרוֹבָה לְעַמּוֹ יִשְׂרָאֵל, וּבוֹנֵה יְרוּשָׁלָיִם.”.
- ↑ שרה חבשוש, השפעת נוסח אשכנז על נוסח ספרד בברכת ברוך שאמר, בר אילן אוניווערסיטעט תשע"ג, זייטן 2–3, און זייטן 9–10, ספריית אסיף.
- ↑ למשל סדר רב עמרם גאון, זייט 2
- ↑ ווי צום ביישפיל טייל פון די קהילות פון מאראקא וועלכע האבן דאס געזאגט אויף שבת. זעהט סידור "אבותנו" פון רבי מאיר אלעזר עטיה.
- ↑ נוסח תימן און רמב"ם.
- ↑ 34.0 34.1 חבשוש, השפעת נוסח אשכנז על נוסח ספרד בברכת ברוך שאמר, זייטן 3–5, און זייטן 10–19.
- ↑ חבשוש, השפעת נוסח אשכנז על נוסח ספרד בברכת ברוך שאמר, זייטן 68–69.
- ↑ זעהט "מאגרים" - מפעל המילון ההיסטורי.
- ↑ לויט נוסח אשכנז איז דער סדר: "ברוך עושה בראשית, ברוך אומר ועושה, ברוך גוזר ומקיים, ברוך מרחם על הארץ וכו'".
- ↑ טייל זאגן אז דער גר"א האט נישט גורס געווען די ווערטער "ברוך מרחם על הבריות", אבער אנדערע זאגן אז דאס איז נישט מוכרח (זעהט סידורים "אזור אליהו" און "מעדני אשר").
- ↑ טייל בעלי מדקדקים האבן געטוישט דעם ווארט פאר "האב" (מיט ה' הידיעה). דער מקור פון דעם שינוי נעמט זיך פונ'ם משכיל'ישער בעל מדקדק יצחק סאטאנאוו אין זיין סידור "ויעתר יצחק" (לויט סידור "אזור אליהו").
- ↑ דער נוסח ("בפה", מיט א סגול) ווערט אראפגעברענגט אין מגן אברהם (סי' נ"א ס"ק א') אין נאמען פון "כוונות" [פונ'ם אריז"ל], און אזוי ווערט אויך געברענגט אין משנה ברורה (סי' נ"א ס"ק א'). אנדערע זאגן אז לויט דעם דקדוק דארף מען זאגן "בפי" מיט א חיריק (סידור "מעדני אשר" אין נאמען פון גר"א [סידור כתב יד] און רבי וואלף היידנהיים).
- ↑ טייל זאגן אז די ווערטער "ובשירי דוד עבדך" גייען אויף ארויף: "ער איז גערומט און באשיינט אין די שפראך פון זיינע ערליכע און זיינע קנעכט און אין די געזאנגען פון דוד דיין קנעכט." דערנאך הייבט זיך אהן א נייע זאץ: "מיר וועלן דיך לויבן" וכו' (סידור "מעדני אשר" אין נאמען פון סידור הרב און דער גר"א), און טייל זאגן אז די ווערטער גייען אראפצו (זעהט סידור "מעדני אשר").
- ↑ טייל סידורים נוסח אשכנז זענען גורס "נגדלך" אהן א ו' (למשל, סידור "מעדני אשר"), אבער אנדערע זענען גורס מיט א ו' (זעהט סידור "אזור אליהו").
- ↑ אין טייל סידורים נוסח אשכנז איז דער סדר: "ונזכיר שמך ונמליכך מלכנו וכו'". און אזוי איז דער נוסח פונ'ם גר"א (זעהט סידור "אזור אליהו").
- ↑ דער גר"א און דער מנחת אלעזר זענען גורס "חי" מיט א צירי אונטערן ח', אבער אין די אלטע סידורים איז דער ח' געווען מיט א פתח (זעהט סידור "אזור אליהו" און דרכי חיים ושלום סי' קל"ג).
- ↑ "בתשבחות" זאגט מען מיט א חיריק אונטערן ת' (מגן אברהם סי' נ"א ס"ק א' אין נאמען פון "כוונות" [פונ'ם אריז"ל]; משנה ברורה סי' נ"א ס"ק א', און אזוי האט רבי שבתי סופר פארראכטן אין זיין סידור (צווישן די יארן ה'שע"ד–ה'שע"ח). אין די אלטע סידורים פון בעפאר רבי שבתי סופר איז געשטאנען מיט א שורק אונטערן ת' (לויט סידור "אזור אליהו").