רוי:הלל הזקן
הלל הזקן (אַרויסגערעדט: הילעל האַזאָקן) איז געװען איינער פון די גרעסטע מענטשן אין דער ייִדישער געשיכטע, געלעבט אין דער צװייטער העלפט פון דער צייט פון בית–המקדש שני אין ארץ–ישׂראל, געװען נשיא פון סנהדרין, געפירט מיט דער ישיבֿה, װאָס האָט געהייסן "בית הלל“, און זיינע מאָראַלישע לערעס זענען דער יסוד פון דער ייִדישער רעליגיעזער עטיק.
הלל איז געבוירן געװאָרן אין בבֿל (מסכת סוכה כ' און אַנדערע ערטער שטייט "עלה הלל מבבל“, דאָס הייסט, הלל איז געקומען קיין ארץ–ישׂראל פון בבֿל). װען ער איז געבוירן געװאָרן איז שװער צו זאָגן. אין "ספרי“ סדרה ברכה װערט געשטייט אַז הלל האָט געלעבט 120 יאָר, און װען ער איז געקומען פון בבֿל איז ער אַלט געװען 40 יאָר, נאַכער האָט ער געלערנט 40 יאָר, און דערנאָך איז ער געװען נשיא 40 יאָר. צוליב דעם, װאָס אין דער גמרא מסכת שבת ט"ו װערט געברענגט אַז הלל איז געװאָרן נשיא 100 יאָר פאַרן חורבן פון בית שני, קומט אויס, אַז ער איז געבוירן געװאָרן 180 יאָר פאַרן חורבן. דאָס הייסט, 112 יאָר פאַר דער געװענליכער צייטרעכענונג. טייל געלערנטע פאָרשער האַלטן, אַז די צאָלֹ 120 איז נישט קיין פינקטלעכע.
הלל האָט געשטאַמט פון אַ משפחה, װאָס האָט זיך מתייחס געװען צו דוד המלך (ירושלמי מסכת תענית פ"ד און אַנדערע ערטער). ער האָט אין ארץ–ישׂראל געלערנט ביי שמעיה און אבטליון, װי מיר געפינען אין פרקי אבֿות א’ און אַנדערע ערטער פון דער משנה. אין דער גמרא מסכת יומא ל"ה װערט דערציילט, אַז הלל איז דעמאָלט געװען אָרעם און ער האָט געאַרבעט צו פאַרדינען זיין ברויט, אָבער אַ טייל פון פאַרדינסט האָט ער אַװעקגעגעבן פאַרן לערנען. דעם הויכן אַמט פון נשיא האָט הלל איבערגענומען פון די חכמים בני בתירה (מסכת פסחים ס"ו), און ער האָט אַװעקגעשטעלט דאָס סנהדרין און זיין געגרינדעטע ישיבֿה אַזוי הויך, אַז די גמרא אין סוכה כ' דערציילט, דאָס די תורה װאָלט געװען פאַרגעסן געװאָרן פון ייִדן, װען נישט הלל, װעלכער איז געקומען פון בבֿל און ער האָט איר באַנייט. ער האָט איינגעפירט די מידות, מעטאָדן, לויט װעלכע מען לערנט אַרויס די הלכות פון די פסוקים אין דער תורה. ער האָט דורך זיין ישיבֿה, די "בית הלל“, פעסטגעשטעלט אַ סך הלכות, װעגן װעלכע עס זענען געװען מחלוקת. ער האָט אויסגעדריקט דעם באַקאַנטן עטישן יסוד פון ייִדנטום, זאָגנדיק צו אַ גר, אַז "דעלך סני לחברך לא תעביד“ (װאָס דו האָסט נישט ליב, זאָלסטו נישט טאָן אַ צװייטן) איז דער יסוד פון דער גאַנצער תורה. און אַלץ איבעריקע איז אַ פירוש צו דער דאָזיקער לערע (תלמוד בבלי, מסכת שבת, פרק ב, דף לא, א גמרא).
די װערטער פון הלל װעגן מאָראַל און מדות טובֿות זענען פאַרשפרייט איבער משנה און גמרא. אין פרקי אבֿות א’ זאָגט הלל, "זײ פון די תלמידים פון אהרן, האָב ליב שלום און יאָג זיך נאָך שלום. האָב ליב די מענטשן און זײ מקרבֿ צו לערנען.“ אין פרקי אבֿות ב’ װערט דערציילט װי הלל האָט געזען אַ קאָפ שװימען אויפן װאַסער און ער האָט צו אים געזאָגט, "װײַל דו האָסט אַנדערע דערטרונקען האָט מען דיך דערטרונקען, און דײַנע דערטרונקענער װעלן אױך דערטרונקען װערן“ (על דאטפת אטפוך וסוף מטייפיך יטופון). זיין עניוות און סבלנות נישט צו פערן אין כּעס איז געװען באַקאַנט (שבת ל"א). הלל האָט מתקן געװען אַ ריי תקנות, װאָס זענען נויטיג געװען, װי פרוזבול און אַנדערע.
הלל איז געװען דער שטאַם–פאָטער פון דער נשיאים–דינאַסטיע, װאָס האָט אַרויסגעגעבן נשיאים עטלעכע הונדערט יאָר.
הללס חבֿר אין סנהדרין איז געװען שמאי, מיט װעמען ער פלעגט האָבן מיינונגס–פאַרשיידנקייטן אין הלכות. אויך זייערע ישיבֿות, די בית הלל און בית שמאי זענען געװען צװישן זיך מחולק װעגן אַ סך הלכות. און מיר געפינען אין דער משנה זייער אָפט די מחלוקת פון בית הלל און בית שמאי (אַמייסטן אין מסכתא עדיות). אָבער כּמעט שטענדיק האָט מען געפסקנט װי די בית הלל. אין אַלגעמיין האָבן בית הלל געפסקנט די הלכה לקולא, גרינגער צו מאַכן, מיטן אויסנאַם פון עטלעכע פאַלן (אין משנה מיצה ערשטן פרק און עדיות).
עס איז פאַראַן אַ מיינונג אַז דער נאָמען פון הלל װערט געבראַכט דורכן היסטאָריקער פון חורבן הבית יאָסעפוס פלאַװיוס אין "אַלטערטימער“ בוך 15, קאַפיטאַל 10, װאוּ ער זאָגט אַז װען הורדוס המלך האָט איינגענומען ירושלים און ער האָט דערמאָרדעט אַ סך ייִדן, האָט ער פונדעסטװעגן מכבד געװען די צװיי פרושים "פאָליאָ און סאַמעאַס, זײַן תלמידים“. עס איז פאַראַן אַ גרויסע מיינונגס–פאַרשיידנקייט ביי די געלערנטע פאָרשער (פראַנקל, דערנבורג, גרעץ, װייס, הלוי אין "דורות הראשונים“), צי מען מיינט דערמיט הלל ושמאי, צו שמעיה ואבֿטליון, צי אבֿטליון און שמאי.
בית הלל
בית הלל איז געוועזן זיין ישיבה. און איז געווען דער בר פלוגתא פון שמאי הזקן.
פון זיינע תלמידים
אין משניות
אויסער די דריי הונדערט און צוואנציג מאל וואס עס ווערט דערמאנט די בית הלל אין דער משנה, ווערט הלל הזקן אליין דערמאנט ניינצן מאל:
- מסכת שביעית פרק י' משנה ג', פרוזבול, אינו משמט, זה אחד מן הדברים שהתקין הלל הזקן, כשראה שנמנעו העם מלהלוות זה את זה ועוברין על מה שכתוב בתורה (דברים טו) השמר לך פן יהיה דבר עם לבבך בליעל וגו', התקין הלל פרוזבול
- מסכת חגיגה פרק ב' משנה ב', הלל ומנחם לא נחלקו, יצא מנחם, נכנס שמאי, שמאי אומר שלא לסמוך, הלל אומר לסמוך
- מסכת גיטין פרק ד' משנה ג', הלל התקין פרוזבול, מפני תקון העולם
- מסכת בבא מציעא פרק ה' משנה ט', אבל אומר לו הלויני עד שיבוא בני, וכו', והלל אוסר, וכן היה הלל אומר, לא תלוה אשה ככר לחברתה עד שתעשנו דמים, שמא יוקירו חטים, ונמצאו באות לידי רבית
- מסכת עדיות פרק א' משנה א', שמאי אומר, כל הנשים דין שעתן, והלל אומר, מפקידה לפקידה, אפלו לימים הרבה
- מסכת עדיות פרק א' משנה ב', שמאי אומר, מקב לחלה, והלל אומר, מקביים
- מסכת עדיות פרק א' משנה ג', הלל אומר, מלא הין מים שאובין פוסלין את המקוה, וכו', ושמאי אומר, תשעה קבין
- מסכת עדיות פרק א' משנה ד', ולמה מזכירין את דברי שמאי והלל לבטלה, ללמד לדורות הבאים שלא יהא אדם עומד על דבריו, שהרי אבות העולם לא עמדו על דבריהם
- מסכת אבות פרק א' משנה י"ב, הלל ושמאי קבלו מהם, הלל אומר, הוי מתלמידיו של אהרן, אוהב שלום ורודף שלום, אוהב את הבריות, ומקרבן לתורה
- מסכת אבות פרק ב' משנה ד', הלל אומר, אל תפרוש מן הצבור, ואל תאמן בעצמך עד יום מותך, ואל תדין את חברך עד שתגיע למקומו, ואל תאמר דבר שאי אפשר לשמוע שסופו להשמע, ואל תאמר לכשאפנה אשנה, שמא לא תפנה
- מסכת אבות פרק ב' משנה ח', רבן יוחנן בן זכאי קבל מהלל ומשמאי, הוא היה אומר, אם למדת תורה הרבה, אל תחזיק טובה לעצמך, כי לכך נוצרת
- מסכת אבות פרק ד' משנה ה', וכך היה הלל אומר, ודאשתמש בתגא, חלף, הא למדת, כל הנהנה מדברי תורה, נוטל חייו מן העולם
- מסכת אבות פרק ה' משנה י"ז, איזו היא מחלוקת שהיא לשם שמים, זו מחלוקת הלל ושמאי
- מסכת ערכין פרק ט' משנה ד', בראשונה היה נטמן יום שנים עשר חדש שיהא חלוט לו, התקין הלל הזקן, שיהא חולש את מעותיו בלשכה, ויהא שובר את הדלת ונכנס, וכו'
- מסכת נדה פרק א' משנה א', שמאי אומר, כל הנשים דין שעתן, הלל אומר, מפקידה לפקידה, אפלו לימים הרבה
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!