אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "אמרפל"

[[טעקע:Tempesta Abraham Makes the Enemies Flee Who Hold His Nephew.jpg|220px|קליין|שמאל|[[אברהם]] באזיגט די פיר קעניגן, אילוסטראציע פון [[אנטאניא טעמפעסטא]], יאר 1613]]

{{מנוקד|'''אַמְרָפֶל מלך שִׁנְעָר'''}}{{הערה|אין תרגום השבעים: Ἀμαρφάλ "אַמַרְפַל"}} ווערט דערמאנט אין {{תנ"ך|בראשית|יד|לאנג=יא}} אלס איינער וואס האט אנטיילגענומען ביי דער מלחמה אין עמק השידים. די פיר קעניגן, אמרפל, אריוך, כדרלעמר, און תדעל האבן זיך פאראייניגט צו אונטערדריקן אן [[אויפשטאנד]] פון פינף קעניגן פון [[כיכר הירדן]] וואס האבן ווידערגעשפעניגט אין כדרלעמר אין די צייטן פון [[אברהם אבינו]].

 

== אין דער תורה און חז"ל ==

אמרפל ווערט דערמאנט דער ערשטער צווישן די פיר קעניגן אנהייב קאפיטל ווערט אמרפל, אבער שפעטער שיינט אז כדרלעומר איז געווען דער עיקר פירער{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|א|ד}}: שְׁתֵּים עֶשְׂרֵה שָׁנָה עָבְדוּ אֶת כְּדָרְלָעֹמֶר וגו', {{תנ"ך|בראשית|א|ד|אן=פרק}}: וּבְאַרְבַּע עֶשְׂרֵה שָׁנָה בָּא כְדָרְלָעֹמֶר וְהַמְּלָכִים אֲשֶׁר אִתּוֹ וגו'}}, און אמרפל ווערט אויסגערעכנט דער דריטער{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|א|ט}}: אֵת כְּדָרְלָעֹמֶר מֶלֶךְ עֵילָם וְתִדְעָל מֶלֶךְ גּוֹיִם וְאַמְרָפֶל מֶלֶךְ שִׁנְעָר וְאַרְיוֹךְ מֶלֶךְ אֶלָּסָר וגו'}}. דער ספורנו זאגט אז אמרפל איז געווען באוואוסט אלס א גרויסער קעניג אין זיין צייט{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יד|א|מפרש=ספורנו}}}}, און לויט [[רש"י]] איז ער געווען דער חשוב'סטער צווישן די פיר קעניגן{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יד|ה|מפרש=גור אריה}}}}, ווידער אנדערע מפרשים זאגן אז כדרלעומר איז געווען דער חשוב'סטער און הויפט צווישן זיי{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יד|ד|מפרש=רד"ק}}}}. טייל ערקלערן אז וויבאלד די קעניגן האבן ווידערגעשפעניגט אין כדרלעומר, האט ער זיך אריינגעלייגט מער אינעם קאמפיין ווי די אנדערע{{הערה|רש"י אין דפוס אלקבץ, געברענגט אין '''רש"י השלם – אריאל''' א, מכון אריאל: ירושלים, תשמ"ו, 143982}}. טייל זאגן אז כדרלעומר איז טאקע געווען דער פירער, אבער אמרפל איז געווען דער עלטסטער{{הערה|פענח רזא און טור על התורה, בראשית יד, א}}. טייל זאגן אז אין גרויסקייט און אין פירן די קעניגרייך אינעווייניג אין לאנד איז אמרפל געווען אין שפיץ, און מיט העלדישקייט אין קריג איז כדרלעומר געווען אין שפיץ{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יד|א|מפרש=העמק דבר}}}}.

אמרפל פלעגט אידענטיפיצירט ווערן מיט כאַמוראַבי, א מאכטפאלער אימפעראטור וואס האט געקעניגט אין [[בבל]] פון 1792 פצ"ר ביז זיין טויט אין 1750 פצ"ר. זיין נאמען איז אין אקאדיש געווען כאַמוראַפּי (''Ḫâmmurapi''), שטאמענדיג פון אמוריש אַמוראַפי (''ʻAmmurāpi''){{הערה|כיוון=שמאל|{{cite encyclopedia|year=2004|title=Hammurapi|encyclopedia=The Oxford Companion to the Bible|publisher=Oxford University Pre|location=Oxford|url=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195046458.001.0001/acref-9780195046458-e-0309|last=Millard|first=Alan|isbn=978-0-19-504645-8|editor-last1=Metzger|editor-first1=Bruce M.|editor-last2=Coogan|editor-first2=Michael D.|orig-year=1993|url-access=subscription}}.}}, און האט קלאנגען ענליך צו "אמרפל". דער מיינונג איז שוין אויפגעברעגנט געווארן דורך ע. שראדער אין 1888{{הערה|כיוון=שמאל|''[https://archive.org/details/cuneiforminscrip02schr Cuneiform Inscriptions and the Old Testament],'' vol II (1888), pp 299ff }}, און איז געווען פראמינענט יארן לאנג. דאס שטימט מיט'ן טיטל "מלך שנער", לויט ווי עס קומט אויס פון די פסוקים אין [[פרשת נח]], אז בבל א שטאט איז אין "ארץ שנער"{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|י|י}}.}}, און שנער איז דער אריגינעלער נאמען פון בבל{{הערה|{{תנ"ך|בראשית|יא|ב|ט}}.}}, אזוי אויך טוט אונקלוס טייטשן אז שנער איז בבל.

 

מער מאדערנע פארשער שלאגן דאס אפ, ווייל עס וואלט ווען געדארפט זיין "עמרפ", מיט אן ע' אין אנהייב און אן קיין ל' צום סוף, אזוי ווי עס ערשיינט אין די דאקומענטן פון אוגאַריט. אזוי אויך שטימט נישט דאס אז מלך עילם שטייט אין שפיץ פון דער קאאליציע, נישט דער גרויסער כאמוראבי. פארהאן וואס ערקלערן דער אויסלייג אין דער תורה, אז עס איז א ווייניגער-באקאנטער ווערסיע פון כאמוראבי'ס נאמען, "כאמוראבי-אל", און עס איז געבויט פון אן טראנסקריפציע פון דער סעמיטישער ווערסיע פון זיין נאמען צו אקאדיש, וועלכע האט נישט געהאט קיין ע' קלאנג, און דערפאר איז עס געווארן אמרפל{{הערה|שם=פנחס103|[[#ארצי|ארצי]], 1993}}{{הערה|שם=מייזלר|[[#מייזלר|מייזלר]], אמרפל}}.

 

געוויסע פארשער אידענטיפיצירן אמרפל מיט איבאַל-פי-על {{רוימישע נומערן|2}} קעניג פון [[אשנונא]]{{הערה|כיוון=שמאל|Micael Roaf, '''Cambridge Atlas of Archaeology''' - king lists p.111 and pp.108-123.|כיוון=שמאל}}, אַמאַר-סין, דער דריטער הערשער פון דער דריטער דינאסטיע אין אור{{הערה|כיוון=שמאל|1={{cite book|last=Rohl|first=David|title=The Lords of Avaris|date=2010|publisher=Random House|page=294}}|כיוון=שמאל}}, אדער אַמוט-פיעל {{רוימישע נומערן|2}} קעניג פון קאַנטאַ{{הערה|כיוון=שמאל|{{cite book |title=The City of Babylon: A History, c. 2000 BC – AD 116 |last=Dalley |first=Stephanie |publisher=Cambridge University Press |year=2021 |isbn=978-1-107-13627-4 |page=320 |url=https://books.google.com/books?id=TMsvEAAAQBAJ&pg=PA320}}}}.

וויליאם פ. אלברייט האט רעקאנסטרואירט דער אקאדישער נאמען פון אמרפל אלס אַמורו-איפּאַל ({{משמאל לימין|''*Amurru-ippal''}}), אַמורו-אַפּיל ({{משמאל לימין|''*Amurru-apil''}}), אַמורו-אַפּילי ({{משמאל לימין|''*Amurru-apili''}}), אדער אַמורו-איפּול ({{משמאל לימין|''*Amurru-ipul''}}); אלע מער-ווייניגער מיט די זעלבע באדייט פון "אַמורו (-אן אפגא-ט) שענקט"{{הערה|{{cite journal |title=Shinar-Šanḡar and Its Monarch Amraphel |journal=The American Journal of Semitic Languages and Literatures |url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/pdf/10.1086/370017 |last=Albright |first=W. F. |issue=2 |volume=40 |pages=125–133 |doi=10.1086/370017 |year=1924 |issn=1062-0516|url-access=subscription }} (פון ענגליש וויקיפעדיע)}}. קעניגן מיט אזוינע נעמען זענען אבער אומבאקאנט. צווישן פארשער זענען אויך דא וואס ווילן זאגן אז "שנער" דא איז נישט בבל, נאר א געגנט מער צפון-צו{{הערה|שם=פנחס103}}{{הערה|שם=מייזלר}}.

 

*{{אנקער|ארצי|פנחס ארצי, '''עולם התנ"ך: בראשית''', תל אביב, דוידזון עתי, 1993, עמ' 103.}}

*{{אנקער|מייזלר|בנימין מייזלר, "אמרפל", '''אנציקלופדיה מקראית''' א, עמוד 449}}

*{{אנצ יהודית|1440-amraphel|Amraphel}}</div>