רוי:קאסטנער

דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס).

ביטע אריבערפירן

רודאָלף רעזשע (ישראל) קאַסטנער (אפריל 1906 – 15טן מערץ 1957) איז געווען אַן אונגאַריש־אידישער זשורנאַליסט, אַדוואָקאַט און אַ פירער פון דער אַרבעטער ציוניסטישער באַוועגונג אין אונגאַרן, וועלכער איז געוואָרן באַקאַנט פאַר זיינע קאָנטראָווערסיעלע רעטונגס־באַמיאונגען בעת דעם חורבן. קאַסטנער איז געווען אַ צענטראַלע פיגור אין דער בודאַפּעשטער הילף און רעטונגס קאָמיטעט (ועד העזרה והצלה, אָדער די "ועדה"). אין תש"ד, נאָך דער דייטשישער אַקופּאַציע פון אונגאַרן, האָט ער פאַרהאַנדלט מיט הויכע עס-עס אָפיצירן, אַריינגערעכנט אַדאָלף אייכמאַן און קורט בעכער, כדי צו ראַטעווען אידן אין אויסטויש פאַר געלט און סחורה, באַקאַנט ווי דער "בלוט פאַר סחורה" פּלאַן ("Blut für Ware").

די באַמיאונגען האָבן רעזולטירט אין דעם אַרויספאָר פון דער קאַסטנער טראַנספּאָרט ("קאַסטנער באַן" אָדער "רכבת המיוחסים") דעם 30סטן יוני 1944, מיט אַרום 1,685 אידן פון אונגאַרן, וועלכע זענען עווענטועל אַריבערגעפירט געוואָרן קיין שווייץ.

קאַסטנער האָט עולה געווען קיין ארץ ישראל אין 1947. אָבער זיין נאָמען איז געוואָרן אַ צענטראַלער פּאָלעמיק אין דער מדינה, נאָכדעם וואָס דער זשורנאַליסט מלכיאל גרינוואַלד האָט אים באַשולדיגט אין קאָלאַבאָראַציע מיט די נאַציס. דער פּראָצעס קעגן גרינוואַלד (דער "קאַסטנער פּראָצעס"), וואָס האָט זיך געצויגן פון 1954 ביז 1955, האָט געענדיגט מיט דעם פּסק פון ריכטער בנימין הלוי אַז קאַסטנער האָט "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". צוליב דער עפנטליכער כעס, איז קאַסטנער דערמאָרדעט געוואָרן אין תּל-אביב אין 1957. בית המשפט העליון האָט שפּעטער, אין 1958, פּאָסטהום איבערגעקערט דעם גרויסן טייל פונעם אורטייל, אָבער די קאָנטראָווערסיע אַרום זיין אונטערשיידליכע ראָלע און די עטישע קאָמפּראָמיסן בעת דעם חורבן בלייבט.

פריעס לעבן און ציוניסטישע אַקטיוויטעטן

קאַסטנער איז געבוירן אין קלויזנבורג, דעמאָלט אַ טייל פון דער עסטרייך-אונגאַרישער אימפּעריע. ער האָט שטודירט געזעץ. אין די 1920ער און 1930ער יאָרן איז ער געוואָרן אַן אַקטיוויסט און זשורנאַליסט פאַר דער ציוניסטישער צייטונג "אוי קעלעט" (Új Kelet, "נייער מזרח"). ער איז געווען אַ פירער פון דער ציוניסטישער יוגנט באַוועגונג אַוויוואַ-באַריסיאַ^[1], און איז געווען אַן אַקטיוויסט פון דער אַרבעטער-ציוניסטישער איחוד פּאַרטיי^[2]. זיין שווער איז געווען ד"ר יוסף פישער, דער פירער פון דער ציוניסטישער באַוועגונג אין טראַנסילוואַניע.

נאָכדעם וואָס צפון טראַנסילוואַניע איז אַנעקסירט געוואָרן צו אונגאַרן אין 1940, האָט מען די ציוניסטישע צייטונג "אוי קעלעט" פאַרשלאָסן, און קאַסטנער האָט זיך אַריבערגעצויגן קיין בודאַפּעשט אין 1942. דאָרטן איז ער געוואָרן אַ וויצע-פאָרזיצער פון דער אונגאַרישער ציוניסטישער אַסאָציאַציע אין 1943^[1].

אין תש"ג האָט קאַסטנער, געהאָלפן גרינדן די הילף און רעטונגס קאָמיטעט ("ועדה") צוזאַמען מיט אַנדערע אַקטיוויסטן, אַריינגערעכנט יואל בראַנד און זיין פרוי האַנזי בראַנד און אָטאָ קאָמאָלי (Otto Komoly). די גרופּע האָט ערשטנס געשמוגלט אידישע פּליטים פון פּוילן און סלאָוואַקיי אין דעמאָלטיגן פאַרהעלטניסמעסיג זיכערן אונגאַרן.

רעטונגס־פּרוּאוון און פאַרהאַנדלונגען

נאָך דער דייטשער אינוואַזיע פון אונגאַרן אין כ"ד אדר תש"ד, און דעם אנקום פון אַדאָלף אייכמאַן, האָט דער ועדה געביטן איר פאָקוס צו פאַרהאַנדלונגען מיט דער עס-עס. אין אפריל 1944 האָבן קאַסטנער און יואל בראַנד זיך געטראָפן מיט דעם עס-עס אָפיציר דיטער וויסליצעני און אייכמאַנען, פּרוּאוונדיג אָפּצושטעלן די דעפּאָרטאַציעס קעגן אַ סומע געלט (2 מיליאָן דאָלאַר), באַקאַנט ווי דער "אייראָפּע פּלאַן" (Europa Plan). אייכמאַן האָט שפּעטער פאָרגעשלאָגן אַרויסצוגעבן 1 מיליאָן אידן אין אויסטויש פאַר 10,000 מיליטערישע טראָקס און אַנדערע סחורות, אַ פּלאַן באַקאַנט אַלס "בלוט פאַר סחורה". יואל בראַנד איז געשיקט געוואָרן קיין איסטאַנבול כדי צו פאַרהאַנדלען מיט די אַליאירטע און דער ישוב פירערשאַפט, אָבער די מיסיע איז נישט געלונגען, און בראַנד איז אַרעסטירט געוואָרן דורך די בריטישע אין אַלעפּאָ.

דער קאַסטנער טראַנספּאָרט

נאָכן דורכפאַל פון בראַנד'ס מיסיע, האָט קאַסטנער איבערגענומען די הויפּט ראָלע אין די פאַרהאַנדלונגען מיט אייכמאַן און קורט בעכער, אַן עס־עס אָפיציר און היינריך הימלער'ס עקאָנאָמישער שליח, בעת וועלכע די מאַסן־דעפּאָרטאַציעס פון אונגאַרישע אידן קיין אוישוויץ האָבן זיך אָנגעהויבן אין מאי 1944, צילנדיג צו ראַטעווען אַ קלענערע גרופּע אידן. עס איז עווענטועל דערגרייכט געווארן אַן אָפּמאַך צו ראַטעווען אַרויסצופירן אַ גרופּע אידן קיין שווייץ, קעגן אַן אויסלייז פון בערך $1,000 פּער קאָפּ, אין גאָלד, דיאַמאַנטן און געלט. קאַסטנער האָט פאַרקויפט 150 פּלעצער פאַר רייכע אידן, כּדי צו פינאַנסירן דעם רעשט פון דער גרופּע.

די באַן, וואָס איז גערופן געוואָרן דער "קאַסטנער טראַנספּאָרט" אָדער "רכבת המיוחסים", האָט פאַרלאָזט בודאַפּעסט דעם 30סטן יוני 1944, מיט ארום 1,685 אידן. די פּאַסאַזשירן זענען געוואָרן אויסגעקליבן דורך אַ קאָמיטעט, און זענען געווען אַ סך־הכּל פון אַ סך שיכטן פון דער אונגאַרישער אידישער געזעלשאַפט. זיי האָבן אַריינגערעכנט רייכע אידן (וועלכע האָבן פינאַנצירט די אַנדערע), ציוניסטישע פירער, אינטעלעקטואַלן, אָרעמע מענטשן, און קרובים פון קאַסטנער (אַזוי ווי זיין משפּחה און 388 מענטשן פון זיין היים־שטאָט קלוזש). צווישן די פּראָמינענטע פּאַסאַזשירן איז געווען דער סאַטמאַרער רבי, רבי יואל טייטלבוים, און זיין פמליא.

די טראַנספּאָרט איז נישט געפאָרן גלייך קיין שווייץ ווי צוגעזאָגט, נאָר איז צווישנצייטליך אָפּגעהאַלטן געוואָרן אין בערגן־בעלזן קאָנצענטראַציע־לאַגער, אַלס משכּונות. דאָרטן זענען די פּאַסאַזשירן געהאַלטן געוואָרן אין אַ ספּעציעלן סעקציע ("אונגאַרנלאַגער")^[2]. דורך נאָך פאַרהאַנדלונגען זענען צוויי גרופּעס פון די פּאַסאַזשירן ענדליך באַפרייט געוואָרן: אין אויגוסט 1944 איז די ערשטע גרופּע פון 318 אידן באַפרייט געוואָרן, און די איבריגע 1,368 זענען אנגעקומען קיין שווייץ אין דעצעמבער 1944.

קאָנטראָווערסיע וועגן ווארענונגען

קאַסטנער האָט געקראָגן אַ קאָפּיע פונעם "ווערבאַ-וועצלער באַריכט" אין שפּעטן אַפּריל 1944, וואָס האָט דעטאַלירט די גאַזקאַמערן און די השמדה אין אוישוויץ. עס איז געווען אַן אַקוזאַציע אַז קאַסטנער האָט נישט פאַרעפנטליכט דעם באַריכט, כדי צו פאַרהיטן זיינע פאַרהאַנדלונגען פונעם דורכפאַל, דערמיט העלפנדיג די נאַציס צו האַלטן שטילקייט בעת די גיכע מאַסן־דעפּאָרטאַציעס פון די איבער 400,000 אונגאַרישע אידן קיין אוישוויץ.

רודאָלף ווערבאַ, איינער פון די אנטלאָפענע, האָט געטענהט אַז "קאַסטנער האָט באַצאָלט פאַר יענע 1,684 לעבנס מיט זיין שווייגן"^[3]. אַדאָלף אייכמאַן האָט שפּעטער געזאָגט אַז קאַסטנער האָט איינגעשטימט צו "העלפן האַלטן די אידן פון ווידערשטאַנד צו דער דעפּאָרטאַציע" כּדי ער זאָל פאַרמאַכן דאָס אויג^[4]. עס זענען געווען מיינונגען אַז קאַסטנער האָט באַשטימט צו ראַטעווען נאָר "מיוחסים" אָדער זיינע פּערזענליכע קאָנטאַקטן. דאָס איז געווען די הויפּט פּאָלעמיק אין דעם שפּעטערדיגן פּראָצעס.

קאַסטנער'ס פאַרטיידיגער האָבן געטענהט אַז אינפאָרמאַציע איז שוין געווען ברייט צוטריטליך, און אַז אין יענע צייטן זענען דעפּאָרטאַציעס געווען שווער צו אַנטקעגן שטעלן. אַן אָפענע וואָרענונג וואָלט נאָר געבראַכט פּאַניק און געשטעלט אַלע רעטונגס־פּרואוון אין סכנה, ווייל די נאַציס האָבן געפאָדערט שטילקייט אַלס תנאי. זיין איינשטימונג צו שווייגן איז געווען אַ רעכענונג צו ראַטעווען לכל הפּחות די פּאַסאַזשירן פונעם באַן. מארטין גילבערט האָט געשריבן אַז קאַסטנער איז געווען אַ קרבן פון אייכמאַנ'ס ברוטאַלער פאַרנאַרונג, און נישט קיין פאַררעטער^[5].

נאָך דער מלחמה און דער משפּט

קאַסטנער איז אין 1947 אַריינגעקומען קיין ארץ ישראל, און ער האָט געדינט אַלס וואָרטזאָגער פאַרן האַנדלס־מיניסטעריום אין דער מפא"י רעגירונג.

אין 1953 האָט מלכיאל גרינוואַלד, אַ איד וואָס האָט פאַרלוירן פילע קרובים אין חורבן, פאַרשפּרייט אַ פּאַמפלעט וואָס האָט קאַסטנער'ן באַשולדיגט אין קאָלאַבאָראַציע מיט די נאַציס.

די מדינה האָט דאָן אַריינגעגעבן אַ קלאַגע קעגן גרינוואַלד פאַר בלבול, און דאָס איז געוואָרן דער "קאַסטנער פּראָצעס". דער פּראָצעס, געפירט דורך ריכטער בנימין הלוי, איז געווען אַ פּאָליטישער סענזאַציע, ספּעציעל נאָך דעם ווי גרינוואַלד'ס אַדוואָקאַט, שמואל תּמיר, האָט דעם פאַל פאַרוואַנדלט אין אַן אַקוזאַציע קעגן קאַסטנער'ן און דער מפּא"י רעגירונג, אַרויסברענגענדיג זייערע אַקטיוויטעטן אין דער צייט פונעם חורבן.

די הויפּט־אַרגומענטן קעגן קאַסטנער זענען געווען: מיטאַרבעטן מיט די נאַציס (אַריינגערעכנט אייכמאַן און בעכער), העלפן צוגרייטן די השמדה פון די אונגאַרישע אידן דורך פאַרשטילן די ידיעות וועגן אוישוויץ צו ראַטעווען די פּאַסאַזשירן פון דער באַן, און ראַטעווען דעם נאַצי קורט בעכער נאָך דער מלחמה דורך געבן אַ גוטע עדות. נאָך דער מלחמה האָט קאַסטנער געגעבן אַן עדות לטובת קורט בעכער, אַז ער איז געווען אַ מענטש וואָס האָט געפּרואווט העלפן אידן, דאָס האָט געהאָלפן בעכער צו אַנטלויפן פון משפּט. קאַסטנער האָט דאָס ערשטנס געלייקנט אונטער שבועה.

אין יוני 1955 האָט ריכטער בנימין הלוי געפונען קאַסטנער שולדיג אין דריי פון פיר קלאַגעס, אריינגערעכנט אַז קאַסטנער האָט מיטגעאַרבעט מיט די נאַציס דורך פאַרהאַלטן אינפאָרמאַציע וועגן אוישוויץ, כּדי צו ראַטעווען די גרופּע פון דער באַן. ער האט אַרויסגעגעבן זיין פּסק אַז קאַסטנער האָט "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן".

דער פּסק פון ריכטער הלוי האָט געפירט צו אַ רעגירונגס־קריזיס, און פּרעמיער מיניסטער משה שרת האָט רעזיגנירט. קאַסטנער האָט דעמאָלט רעזיגנירט פון זיין רעגירונגס־פּאָזיציע.

דער ריכטער הלוי האָט שפּעטער זיך געוויינט אויפן באַנוץ פון די ווערטער "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". אַ בריוו פון קאַסטנער'ס מוטער, העלען קאַסטנער (געשריבן דורך זיין ברודער אַברהם אין איר נאָמען), איז אַנטדעקט געוואָרן, וואָס האָט באַשולדיקט הלוי'ן אַלס שולדיק אין זיין זון'ס רצח.

רציחה און לעגאט

קאַסטנער איז דערמאָרדעט געוואָרן אין תּל-אָביב אום א' אדר ב' תשי"ז, דורכ'ן רעכטן עקסטרעמיסט (לח"י וועטעראַן) זאב עקשטיין. ער איז געשטאָרבן ניין טעג שפּעטער. די רעגירונג פון ישׂראל האָט געגעבן חנינה די רוצחים נאָך 7 יאָר אין תפיסה.

נאָך דעם רצח, אין 1958, האָט דאָס העכסטע געריכט איבערגעקערט דעם גרויסן טייל פון הלוי'ס אורטייל. די פיר פון פינף ריכטער האָבן געהאַלטן אַז קאַסטנער האָט געפּרואווט צו ראַטעווען ווי מער אידן און האָט געהאַנדלט מיט כּוונה טובה, אָבער אַלע פינף שופטים האָבן איינשטימיג באַשטעטיגט, אַז קאַסטנער האָט קרימינאַל געהאָלפן דעם נאַצי רוצח קורט בעכער אַנטלויפן פון שטראָף נאָך דער מלחמה.

די קאָנטראָווערסיע אַרום קאַסטנערס ראלע אין רעטונג און זיין נאָכפאָלגענדער משפּט איז אַ טראַגישער טייל פון דער ישׂראלדיקער געשיכטע, און בלייבט אַ דעבאַטע ביז היינט צי ער איז געווען אַ העלד אָדער אַ פאַררעטער. דער משפּט האָט אַרויסגעבראַכט די שווערע פראַגעס פון משפּטן לייט וואָס האָבן געמאַכט אוממעגליכע ברירות אינעם "גרויען זאָנע" פונעם חורבן. אַנאַ פּאָרטער'ס בוך "Kasztner's Train" (2007) און בן העכט'ס "כחש" (Perfidy) (1961) גייען אַרום די קאָנטראָווערסיע. קאַסטנער'ס אייניקל, מירב מיכאלי, איז אַ פּאָליטיקערין אין ישראל און רעדט אָפט וועגן זיין לעגאַט. זיינע פּאַסאַזשירן, אַריינגערעכנט דער סאַטמאַרער רבי, האָבן אים צו דאַנקען זייער לעבן. דער טאָג כ"א כסלו ווערט געפייערט פון סאַטמאַרער חסידים אַלס יום הצלה פון רעבּן, כאָטש ער האָט זיך אָפּגעזאָגט צו געבן אַן עדות לטובת קאַסטנער ביים משפּט^[6].

דרויסנדיגע לינקס

↑ ^1.0 ^1.1 https://www.jewishvirtuallibrary.org/kasztner-rezs-x0151-rudolf.
↑ ^2.0 ^2.1 https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/rudolf-rezsoe-kasztner.
↑ Vrba, Rudolf. I escaped from Auschwitz. Barricade Books, 2002, p. 280.
↑ Life magazine, December 28, 1960.
↑ Sir Martin Gilbert, A dupe not a villain. The evidence shows Kasztner was fooled by the Nazis into betraying Hungary's Jews, The Jewish Chronicle, ‏19 June 2009.
↑ Why a Jew who saved many was put on trial for working with the Nazis, Unpacked, ‏April 11, 2022.

[יודאיקע-1] 1.0 ^1.1 https://www.jewishvirtuallibrary.org/kasztner-rezs-x0151-rudolf.

[USHMM-2] 2.0 ^2.1 https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/rudolf-rezsoe-kasztner.

[3] Vrba, Rudolf. I escaped from Auschwitz. Barricade Books, 2002, p. 280.

[4] Life magazine, December 28, 1960.

[5] Sir Martin Gilbert, A dupe not a villain. The evidence shows Kasztner was fooled by the Nazis into betraying Hungary's Jews, The Jewish Chronicle, ‏19 June 2009.

[6] Why a Jew who saved many was put on trial for working with the Nazis, Unpacked, ‏April 11, 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]