רוי:קאסטנער
רודאָלף רעזשע (ישראל) קאַסטנער (1906–1957) איז געווען אַן אונגאַריש־אידישער זשורנאַליסט, אַדוואָקאַט און אַ פירער פון דער אַרבעטער ציוניסטישער באַוועגונג אין אונגאַרן, וועלכער איז געוואָרן באַקאַנט פאַר זיינע קאָנטראָווערסיעלע רעטונגס־באַמיאונגען בעת דעם חורבן. קאַסטנער איז געווען אַ צענטראַלע פיגור אין דער בודאַפּעשטער הילף און רעטונגס קאָמיטעט (ועד העזרה והצלה, אָדער די "ועדה"). אין 1944, נאָך דער דייטשישער אַקופּאַציע פון אונגאַרן, האָט ער פאַרהאַנדלט מיט הויכע ס"ס אָפיצירן, אַריינגערעכנט אַדאָלף אייכמאַן און קורט בעכער, כדי צו ראַטעווען אידן אין אויסטויש פאַר געלט און סחורה, באַקאַנט ווי דער "בלוט פאַר סחורה" פּלאַן ("Blut für Ware").
די באַמיאונגען האָבן רעזולטירט אין דעם אַרויספאָר פון דער קאַסטנער טראַנספּאָרט ("קאַסטנער באַן" אָדער "רכבת המיוחסים") דעם 30סטן יוני 1944, מיט אַרום 1,685 אידן פון אונגאַרן, וועלכע זענען עווענטועל אַריבערגעפירט געוואָרן קיין שווייץ.
קאַסטנער האָט עולה געווען קיין ארץ ישראל אין 1947. אָבער זיין נאָמען איז געוואָרן אַ צענטראַלער פּאָלעמיק אין דער מדינה, נאָכדעם וואָס דער זשורנאַליסט מלכיאל גרינוואַלד האָט אים באַשולדיגט אין קאָלאַבאָראַציע מיט די נאַציס. דער פּראָצעס קעגן גרינוואַלד (דער "קאַסטנער פּראָצעס"), וואָס האָט זיך געצויגן פון 1954 ביז 1955, האָט געענדיגט מיט דעם פּסק פון ריכטער בנימין הלוי אַז קאַסטנער האָט "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". צוליב דער עפנטליכער כעס, איז קאַסטנער דערמאָרדעט געוואָרן אין תּל-אביב אין 1957. בית המשפט העליון האָט שפּעטער, אין 1958, פּאָסטהום איבערגעקערט דעם גרויסן טייל פונעם אורטייל, אָבער די קאָנטראָווערסיע אַרום זיין אונטערשיידליכע ראָלע און די עטישע קאָמפּראָמיסן בעת דעם חורבן בלייבט.
ביאָגראַפיע און רעטונגס־אַקטיוויטעטן
קאַסטנער איז געבוירן אין קלויזנבורג, דעמאָלט אַ טייל פון דער עסטרייך-אונגאַרישער אימפּעריע. ער האָט שטודירט געזעץ. אין די 1920ער און 1930ער יאָרן איז ער געוואָרן אַן אַקטיוויסט און זשורנאַליסט פאַר דער ציוניסטישער צייטונג ”Új Kelet” (נייער מזרח). נאָך דעם וואָס צפון טראַנסילוואַניע איז אַנעקסירט געוואָרן צו אונגאַרן אין 1940, האָט ער זיך אַריבערגעצויגן קיין בודאַפּעשט אין 1942.
אין 1943 האָט קאַסטנער, צוזאַמען מיט אַנדערע אַקטיוויסטן, אַריינגערעכנט יואל בראַנד און זיין פרוי האַנזי בראַנד, געהאָלפן גרינדן די הילף און רעטונגס קאָמיטעט ("ועדה"). די גרופּע האָט ערשטנס געשמוגלט אידישע פּליטים פון פּוילן און סלאָוואַקיי אין דעמאָלטיגן פרייערן אונגאַרן. נאָך דער דייטשישער אינוואַזיע פון אונגאַרן אין מערץ 1944, האָט דער פאָקוס פונעם קאָמיטעט געביטן צו פאַרהאַנדלונגען מיט דער ס"ס.
דער "בלוט פאַר סחורה" פּלאַן
קאַסטנער און יואל בראַנד האָבן אָנגעהויבן די פאַרהאַנדלונגען מיט דיטער וויסליצעני און אַדאָלף אייכמאַן. אין אפריל 1944 האָט וויסליצעני געפאָדערט 2 מיליאָן דאָלאַר כדי אָפּצושטעלן די דעפּאָרטאַציעס, באַקאַנט ווי דער "אייראָפּע פּלאַן". אָבער דער גרויסער פּלאַן איז געקומען פון אייכמאַן, וועלכער האָט פאָרגעלייגט אַרויסצוגעבן 1 מיליאָן אידן אין אויסטויש פאַר 10,000 מיליטערישע טראָקס און אַנדערע סחורות, אַ פּלאַן באַקאַנט אַלס "בלוט פאַר סחורה". יואל בראַנד איז געשיקט געוואָרן קיין איסטאַנבול כּדי צו פאַרהאַנדלען מיט די אַליאירטע און דער ישוב, אָבער די מיסיע איז נישט געלונגען, און בראַנד איז אַרעסטירט געוואָרן דורך די בריטן.
דער קאַסטנער טראַנספּאָרט
נאָכן דורכפאַל פון בראַנד'ס מיסיע, האָט קאַסטנער איבערגענומען די פאַרהאַנדלונגען מיט אייכמאַן און קורט בעכער, צילנדיג צו ראַטעווען אַ קלענערע גרופּע אידן. מען האָט עווענטועל דערגרייכט אַן אָפּמאַך צו ראַטעווען אַרום 1,685 אידן, קעגן אַן אויסלייז פון בערך $1,000 פּער קאָפּ, אין גאָלד, דימענטן און געלט. קאַסטנער האָט פאַרקויפט 150 פּלעצער פאַר רייכע אידן, כּדי צו פינאַנסירן דעם רעשט פון דער גרופּע.
די באַן איז אַרויס פון בודאַפּעשט דעם 30סטן יוני 1944. די פּאַסאַזשירן זענען געווען אַ סך־הכּל פון אַ סך שיכטן פון דער אידישער געזעלשאַפט, אַריינגערעכנט:
- ציוניסטן און פירער פון דער אידישער אינטעליגענץ.
- פאַרמעגליכע אידן, וואָס האָבן געשטיצט די אָפּעראַציע.
- רבנים, אַריינגערעכנט דער סאַטמאַרער רבי, ר' יואל טייטלבוים.
- אידן פון קאַסטנער'ס היימשטאָט קלויזנבורג, אַריינגערעכנט זיין משפּחה.
די טראַנספּאָרט איז נישט געפאָרן גלייך קיין שווייץ ווי צוגעזאָגט, נאָר איז צווישנצייטליך אָפּגעהאַלטן געוואָרן אין בערגן־בעלזן קאָנצענטראַציע־לאַגער. אין אויגוסט 1944 איז די ערשטע גרופּע פון 318 אידן באַפרייט געוואָרן, און די איבריגע 1,368 זענען אנגעקומען קיין שווייץ אין דעצעמבער 1944.
קאָנטראָווערסיע וועגן ווארענונגען
קאַסטנער האָט געקראָגן אַ קאָפּיע פונעם "ווערבאַ-וועצלער באַריכט" אין אַפּריל 1944, וואָס האָט דעטאַלירט די גאַזקאַמערן און די השמדה אין אוישוויץ. עס איז געווען אַן אַקוזאַציע אַז קאַסטנער האָט נישט פאַרעפנטלעכט דעם באַריכט, כּדי צו פאַרהיטן זיינע פאַרהאַנדלונגען פונעם דורכפאַל, דערמיט העלפנדיג די נאַציס צו האַלטן שטילקייט בעת די מאַסן־דעפּאָרטאַציעס פון די אונגאַרישע אידן.
רודאָלף ווערבאַ, איינער פון די אנטלאָפענע, האָט געטענהט אַז "קאַסטנער האָט באַצאָלט פאַר די 1,684 לעבנס מיט זיין שווייגן". עס זענען געווען מיינונגען אַז קאַסטנער האָט באַשטימט צו ראַטעווען נאָר "מיוחסים" אָדער זיינע פּערזענליכע קאָנטאַקטן. דאָס איז געווען די הויפּט פּאָלעמיק אין דעם שפּעטערדיגן פּראָצעס.
קאַסטנער'ס פאַרטיידיגער האָבן געטענהט אַז אינפאָרמאַציע איז שוין געווען ברייט צוטריטליך, און אַז אין יענע צייטן זענען דעפּאָרטאַציעס געווען שווער צו אַנטקעגן שטעלן. זיין איינשטימונג צו שווייגן איז געווען אַ רעכענונג צו ראַטעווען לכל הפּחות די פּאַסאַזשירן פונעם באַן.
דער קאַסטנער פּראָצעס און פּאָלעמיק
אין 1953 האָט מלכיאל גרינוואַלד, אַ איד וואָס האָט פאַרלוירן פילע קרובים אין חורבן, פאַרשפּרייט אַ פּאַמפלעט וואָס האָט קאַסטנער'ן באַשולדיגט אין קאָלאַבאָראַציע מיט די נאַציס. די אַקוזאַציעס האָבן אַריינגערעכנט: מיטאַרבעטן מיט די נאַציס (אַריינגערעכנט אייכמאַן און בעכער), העלפן צוגרייטן די השמדה פון די אונגאַרישע אידן דורך פאַרהאַלטן אינפאָרמאַציע, און ראַטעווען דעם נאַצי קורט בעכער נאָך דער מלחמה דורך געבן אַ גוטע עדות.
קאַסטנער האָט, נאָך דרוק פון דער רעגירונג, אָנגעקלאָגט גרינוואַלדן אין בלבול, און דאָס איז געוואָרן דער "קאַסטנער פּראָצעס". דער פּראָצעס איז געווען אַ פּאָליטישער סענסאַציע, ספּעציעל נאָך דעם ווי גרינוואַלד'ס אַדוואָקאַט, שמואל תּמיר, האָט דעם פאַל פאַרוואַנדלט אין אַן אַקוסאַציע קעגן קאַסטנער'ן און דער מפּא"י רעגירונג, אַרויסברענגענדיג זייערע אַקטיוויטעטן אין דער צייט פונעם חורבן.
אין יוני 1955 האָט ריכטער בנימין הלוי אַרויסגעגעבן זיין פּסק, אַז קאַסטנער האָט "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". דער ריכטער האָט אָנגענומען אַז קאַסטנער האָט מיטגעאַרבעט מיט די נאַציס דורך פאַרהאַלטן אינפאָרמאַציע וועגן אוישוויץ, כּדי צו ראַטעווען די גרופּע פון דער באַן.
דער עידן פון הלוי'ס פּסק
דער פּסק פון ריכטער הלוי האָט געפירט צו אַ רעגירונגס־קריזיס, און פּרעמיער מיניסטער משה שרת האָט רעזיגנירט. קאַסטנער האָט דעמאָלט רעזיגנירט פון זיין רעגירונגס־פּאָזיציע.
דער ריכטער הלוי האָט שפּעטער זיך געוויינט אויפן באַנוץ פון די ווערטער "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". אַ בריוו פון קאַסטנער'ס מוטער, העלען קאַסטנער (געשריבן דורך זיין ברודער אַברהם אין איר נאָמען), איז אַנטדעקט געוואָרן, וואָס האָט באַשולדיקט הלוי'ן אַלס שולדיק אין זיין זון'ס רצח.
רציחה און לעגאט
קאַסטנער איז דערמאָרדעט געוואָרן אין תּל-אָביב דעם 3טן מאַרץ 1957, פונעם רעכטן עקסטרעמיסט זאב עקשטיין. ער איז געשטאָרבן ניין טעג שפּעטער. די רעגירונג פון ישׂראל האָט געגעבן חנּינה די רוצחים נאָך 7 יאָר אין תּפיסה.
נאָך דעם רצח, אין 1958, האָט בית המשפט העליון איבערגעקערט דעם גרויסן טייל פון הלוי'ס אורטייל. די פיר פון פינף ריכטער האָבן געהאַלטן אַז קאַסטנער האָט געפּרוּאווט צו ראַטעווען ווי מער אידן און האָט געהאַנדלט מיט כּוונה טובה, אָבער האָבן אַלע איינשטימיק געהאַלטן, אַז קאַסטנער האָט קרימינאַל געהאָלפן דעם נאַצי קורט בעכער אַנטלויפן פון שטראָף נאָך דער מלחמה.
אַנאַ פּאָרטער'ס בוך "Kasztner's Train" (2007) און בן העכט'ס "כחש" (Perfidy) (1961) גייען אַרום די קאָנטראָווערסיע. די נכדה פון קאַסטנער, מירב מיכאלי, האָט געדינט אין דער כּנסת און פאַרעפנטלעכט די געשיכטע פון איר זיידן. קאַסטנער'ס פאַרטיידיקער זאָגן אַז זיינע טאַקטיקן זענען געווען אַ נויטיקער קאָמפּראָמיס אונטער אוממעגליכע אומשטענדן, אָבער זיין ירושה בלייבט אַ סימבאָל פון די עטישע דילעמעס פון אידישער פירונג אינעם חורבן.