רוי:פאנעוועזשער ישיבה
די פאנעוועזשער ישיבה (העברעאיש: ישיבת פוניבז׳), ווערט גערעכנט איינע פון די גרעסטע און חשובסטע ליטווישע ישיבות אין דער וועלט, און דינען אלס א פלאגשיף אינסטיטוציע פון דער חרדישער וועלט אין ארץ ישראל. די ישיבה געפינט זיך אין בני ברק, ישראל, און איז געגרינדעט געווארן דורך רבי יוסף שלמה כהנעמאן (באקאנט אלס דער פאנעוועזשער רב).
די ישיבה אקאמאדירט בערך 3,000 תלמידים, צווישן בחורים און אברכים אין די אפיליאירטע מוסדות.
היסטאריע
גרינדונג אין ליטע
די ערשטע ישיבה אין פאנעוועזש, ליטע, איז געגרינדעט געווארן אין תרס"ח[1]/תרע"א[2] דורך הרב יצחק יעקב ראבינאוויטש (ר' איצעלע פאנעוועזשער). נאך זיין פטירה אין תרע"ט, נאך דער ערשטער וועלט-מלחמה, איז הרב יוסף שלמה כהנעמאן באשטימט געווארן אלס שטאטס רב און האט באלד ווידער-געעפנט די ישיבה, מיטן נאמען "בית אולפנא רבתא דפוניבז'". אונטער דער פירערשאפט פון הרב כהנעמאן, וועלכער איז געווען א כאריזמאטישער מאַן, איז די ישיבה געוואקסן צו א צענטער פון ליטווישער תורה לערנען, מיט הונדערטער תלמידים. ער האט אריינגעפירט לימוד המוסר צוזאמען מיט דעם פאָקוס אויף תלמוד[1].
דער פאנעוועזשער רב האט איינגעפירט א נעצווערק פון אינסטיטוציעס אין דער שטאט, אריינגערעכנט א ישיבה קטנה, א בית יעקב מיידל שולע, און א כולל[3]. ביי זייער הויכפּונקט האבן די מוסדות געהאַט איבער 1,000 תלמידים און תלמידות[4]. ער איז געווען א גרויסער פאנדרעיזער, וועלכער האט געזאמלט נדבות אין אמעריקע און דרום אפריקע כדי צו שטיצן דער אנטוויקלונג פון דער ישיבה.
א וויכטיגע פערזענליכקייט אין דער פריער צייט אין ליטע איז געווען הרב אברהם אבא גראָסבאַרד, וועלכער איז געווען דער רוחניותדיגער מנהל פון דער ישיבה קטנה ("בית רובינשטיין").
חורבן און ווידער-גרינדונג אין ארץ ישראל
אין יוני 1940, נאך די רוסישע אקופאציע פון ליטע, האָט הרב כהנעמאן, וועלכער איז געווען אויף א מיסיע אין אויסלאנד, באשלאסן ארויפצופארן קיין ארץ ישראל. נאָך דעם דייטשן איינמאַרש אין יוני 1941, איז די גאַנצע ישיבה, צוזאַמען מיט דעם גאַנצן אידישן געמיינדע פון פאנעוועזש, טראַגיש פארניכטעט געוואָרן דורך די נאציס און זייערע ליטווישע מיטארבעטער. בערך 8,745 אידן זענען דערהרגעט געווארן דארט[5]. כמעט אלע תלמידים און שטאב, צוזאמען מיט דער רב'ס אייגענער פרוי און דריי קינדער, זענען אומגעקומען.
טראָץ דער שרעקליכער טראַגעדיע און די שווערע צייטן פון דער צווייטער וועלט-מלחמה, האָט דער פּאָנעוועזשער רב געהאַט אַן אומבאַהערשטענעם חזון צו ווידער-אויפבויען תורה פונדאָסנײ. אין 1941, גלייך ווען ראָמעל'ס אַרמיי האָט געדראָעט אריינצומאַרשירן אין ארץ ישראל (ער איז אָנגעקומען ביז על עלאַמיין), האָט ער געלייגט דעם גרונדשטיין פאַר דער נייער ישיבה אויף אַ מדברדיגן בערגל אין בני ברק[6]. ווען דער דעמאלטיגער הויפט-רב, הרב יצחק אייזיק הלוי הערצאג, האָט אים געזאָגט אַז ער "חלומ'ט", האָט דער פאנעוועזשער רב געענטפערט: "יא, איך חלום, אָבער מיינע אויגן זענען אָפן".
די ישיבה האָט זיך געעפנט ווינטער תש"ד מיט בלויז זיבן תלמידים, וואָס זענען געקומען פון אייראָפּע אָדער געווען פון די איצטיגע ישוב. צווישן די ערשטע תלמידים איז געווען דער צוקונפטיגער ראש ישיבה, רבי גרשון עדלשטיין. הרב כהנעמאן האָט געהאלטן דעם פסוק "וּבְהַר צִיּוֹן תִּהְיֶה פְלֵיטָה וְהָיָה קֹדֶשׁ" (עובדיה א, י"ז) אלס דעם מאָטאָ פון דער ישיבה, און האט ארויפגעשטעלט דעם פסוק אויף דעם הויפט געביידע בײם אַרײנגאַנג[7].
מוסדות און בנינים
די ישיבה געפינט זיך אויף א הילכעדיגער היל אין בני ברק, באקאנט אלס "גבעת הישיבה", וואס אנטהאלט דעם אינסטיטוציאָנעלע נעץ געגרינדעט דורך הרב כהנעמאן, אריינגערעכנט:
- דעם "אהל קדושים" געביידע, וואָס איז געווען בדעה צו זיין אַן אַנדענק־הויז פאר די קדושים פון ליטע, מיט אינפאָרמאַציע וועגן די חורבות פון די 700 קהילות אין ליטע[8].
- בתי אבות: גלייך נאָכן חורבן, האָט הרב כהנעמאן געגרינדעט אַ נעצווערק פון יתומים־היימען גערופן "בתי אבות". די אינסטיטוציעס האבן געשטיצט איבערלעבער קינדער פונעם חורבן (ווי "ילדי טעהראן") און שפעטער קינדער פון עולים פון עדות המזרח. ער האט דאס געטון מיט אַ דעקלאַראַציע אַז תורה אָן חסד קען נישט עקזיסטירן[9].
אַ וויכטיגער סימבאָל פון דער ישיבה איז איר אַלטער ארון קודש אין דעם הויפט בית המדרש, געבויט פון האָלץ און פאַר-גאָלדעט, וואָס איז געקומען פון אַן איטאַליענישער קהילה אין מאַנטאָוואַ, איטאַליע (געבויט אין ה'שצ"ה)[10][11].
- ירחי כלה: אינטענסיווע זומער תלמוד לימוד פּראָגראַמען פאַר ערנסטע געלערנטע און פאַמיליעס.
• ישיבה קטנה און אנדערע צוגעבונדענע מוסדות אין בני ברק און אשדוד (ווי ישיבת גראָדנא אין אשדוד).
שיטת הלימוד און פירערשאפט
די שיטה פון לימוד אין פאנעוועזש איז געבויט אויפן טראדיציאנעלן ליטווישן צוגאַנג, וואו מען לייגט א דגוש אויף טיפער עיון און פּלפּול אין גמרא לויט דער בריסקער דֶרֶךְ. עס ווערט אונטערגעשטראכן דער לערנען אין חברותא און זיך איבערגעבן מיט מוסר לימודים, פאלגנדיג די ליטווישע ישיבה באוועגונג.
די ישיבה האָט באַשטימט אַ רייע גרויסע רבנים ווי ראשי ישיבה. צווישן די פריערדיגע חשובע ראשי ישיבה און משגיחים זענען געווען:
- הרב שמואל ראָזאָווסקי.
- הרב דוד פּאָוואַרסקי.
- הרב אלעזר מנחם מן שך.
- הרב אליהו אליעזר דעסלער (מחבר פון מכתב מאליהו), דער משגיח.
- הרב יחזקאל לוינשטיין, דער משגיח.
- הרב גרשון עדלשטיין, א תלמיד פון די ערשטע יאָרן, איז געווען ראש ישיבה ביז זיין פטירה אין תשפ"ג.
מחלוקת פאנאוועזש
אין די 1990ער יאָרן האט אויסגעבראָכן אַ לאַנג־יעריגער קאָנפליקט איבער די פירערשאַפט און פינאַנציעלע בעלות פון דער ישיבה. דער קריג איז, נאָך דער פטירה פון הרב אברהם כהנעמאן (דער זון פון דעם גרינדער) אין 2009, געווען צווישן זיין זון, דער נשיא הרב אליעזר כהנעמאן, און זיין שוואָגער, דער ראש ישיבה הרב שמואל מאַרקאָוויטש, דער איידעם פון הרב אברהם כהנעמאן. דער מחלוקת האָט זיך שנעל אויסגעשפּרייט צו אידעאָלאָגישע חילוקי דעות און האָט באַטראָפן דעם גאַנצן ליטווישן חרידישן ציבור אין ארץ ישראל.
דער מחלוקת, וועלכער האט געדויערט דורכאויס דרייסיג יאָר, האט צעטיילט די ישיבה אין צוויי קעגנזייטיגע פלעגן:
- דער פלג פון הרב כהנעמאן איז באַקאַנט געווען אלס די "שונאים". ער האָט גענויגט צו זיין מער באַזאָרגט מיט אַדמיניסטראַטיווע און פינאַנציעלע אייגנטום פון דער ישיבה, און האט געהאט די שטיצע פון הויפט ליטווישע גדולי הדור ווי הרב אהרן יהודה לייב שטיינמאַן און הרב חיים קאַניעווסקי.
- דער פלג פון הרב מאַרקאָוויטש איז באַקאַנט געווען אלס די "מחבלים" ( - טעראריסטן אדער סאבאטאזשירער). הרב מארקאָוויטש האָט געטענה'ט אַז ער שטעלט פאָר די אידעאָלאָגישע המשכה פון הרב שך און האָט געהאַט די שטיצע פון הרב יוסף שלום אלישיב און הרב שמואל אויערבאַך.
די צוויי גרופעס האבן פונקציאנירט צעטיילט אין צוויי גאַנץ אונטערשיידליכע מוסדות, מיט באַזונדערע ראשי ישיבות, סטודענטן־באַסעס, און פאַרשידענע שלאָף־צימערן (דאָרמיטאָריעס), אָבער זיי האָבן געטיילט דעם זעלבן קאַמפּוס במשך כמעט צוואנציג יאָר, אפט מאל פירנדיג צו פיזישע צוזאמענשטויסן, וואַנדאַליזם און אַפילו פּאָליצייאישער אריינמישונג. די "מחבלים" האבן גענוצט דעם הויפּט בית המדרש מיטן גאָלדענעם ארון קודש, בשעת די "שונאים" האָבן גענוצט דעם אהל קדושים זאל.
די מחלוקת איז איבערגעגאַנגען אין פיזישע געוואַלד, מיט פילע פאַלן פון בראַך און אטאקעס צווישן די תלמידים, אריינגערעכנט וואַנדאַליזם, טרער גאז, און אַפֿילו אַטאַקעס אויף ראשי ישיבה ווי הרב מארקאָוויטש.
דער פילוג איז געגאַנגען צו אַ רייע פון רבנישע און סעקולערע בוררות, ווייל די אינערליכע רבנישע קערפערשאַפט האָט נישט געקענט לייזן דעם קאָנפליקט. דאָס פאַרווײלן אין סעקולערע געריכטן, אָפט דורך בוררות, איז געווען אַ דראַמאַטישער און אומגעוויינליכער שריט פאַר דער חרידישער קהילה.
ענדגילטיגער באַשלוס
אין תשפ"א-ב, האָבן ביידע צדדים איינגעשטימט צו גיין צו אַ בינדנדע בוררות פאר'ן ריטייערטן ריכטער דוד חשין. אין כ"ח חשון תשפ"ו, האָט דער ריכטער חשין ארויסגעגעבן זיין סופּ־באשלוס, לטובת הרב אליעזר כהנעמאן.
די הויפּט פּונקטן פון דעם באַשלוס זענען:
- פּינוי: דער פּלג פון הרב מאַרקאָוויטש (מחבלים) מוזן אינגאנצן פארלאזן דעם גבעת הישיבה ביז ט"ז אב תשפ"ו, נאָכן ענדע פון דער לערן-יאָר, צו פאַרמיידן ביטול תורה.
- נאָמען: עס איז פארבאטן פאר הרב מאַרקאָוויטש צו נוצן דעם נאָמען "פאנעוועזשער ישיבה" אָדער איר לאָגאָ, ווייל דער נאָמען איז אַ באַקאַנטער טרעידמאַרק פון די גופים אונטער דער קאָנטראָל פון הרב כהנעמאן.
- פינאַנץ: דער מאַרקאָוויטש פלג איז אָנגעזאָגט צו צאָלן אַ סומע פון 10 מיליאָן ניי שקל פאר "באַנוץ־פיז" (usage fees) און אויפהאלטונגס קאָסטן איבער די יאָרן.
דער ריכטער חשין האט אונטערגעשטראָכן, אַז דער פאַרהאַנדלונג צו האַלטן ביידע פאַקציעס אויף איין קאַמפּוס (ווי באַפוילן אין א פריערדיגער בוררות פון יאָר 2000) איז דורכגעפאַלן, און די גאַנצע צעשיידונג איז נויטיג פאַר דער המשך קיום פון דער ישיבה.
באקאנטע תלמידים
צווישן די באַרימטע תלמידים און אַלוּמני פון דער פאנעוועזשער ישיבה זענען:
- הרב ישראל מאיר לאו (געוועזענער הויפּט רב פון מדינת ישראל).
- הרב אלעזר מנחם מן שך (ראש ישיבה).
- הרב דוב לאַנדאָ (ראש ישיבה פון סלאַבאָדקע).
- הרב משה יהודה לייב לאַנדאָ (בני ברק רב).
- הרב פנחס גאָלדשמיט (הויפּט רב פון מאָסקווע).
- ד"ר יעקב וויינראָט (אַדוואָקאַט).
ביבליאגראפיע
- שמואל קול, אחד בדורו: קורות חייו, מאבקו ופעלו של רבי יוסף שלמה כהנמן, פרק כד: ישיבת פוניבז', עמ' 248–282.
- ↑ 1.0 1.1 https://encyclopedia.yivo.org/article/1528.
- ↑ הקיבוץ בפוניבז'.
- ↑ שמואל קול, אחד בדורו, עמ' 276–277.
- ↑ שמואל קול, אחד בדורו, עמ' 281.
- ↑ Preserving Our Litvak Heritage - Volume I, Page 345.
- ↑ Rabbi Berel Wein, Founding A Yeshiva As Rommel Advances, JewishHistory.org, June 1, 2012.
- ↑ https://asif.co.il/wpfb-file/ובהר-ציון-תהיה-פליטה-והיה-קדש-מדברי-הח/.
- ↑ אהל קדושים.
- ↑ https://ennewsite.hidabroot.org/article/9783.
- ↑ https://cja.huji.ac.il/browser.php?mode=set&id=47938.
- ↑ Yosef Herz, Treasure Trove, Mishpacha Magazine, September 30, 2025.