רוי:הלל הזקן
הלל הזקן (אַרויסגערעדט: הילעל האַזאָקן) איז געווען איינער פון די גרעסטע מענטשן אין דער ייִדישער געשיכטע, געלעבט אין דער צווייטער העלפט פון דער צייט פון בית–המקדש שני אין ארץ–ישׂראל, געווען נשיא פון סנהדרין, געפירט מיט דער ישיבה, וואָס האָט געהייסן "בית הלל", און זיינע מאָראַלישע לערעס זענען דער יסוד פון דער ייִדישער רעליגיעזער עטיק.
הלל איז געבוירן געוואָרן אין בבל (מסכת סוכה כ' און אַנדערע ערטער שטייט "עלה הלל מבבל", דאָס הייסט, הלל איז געקומען קיין ארץ–ישׂראל פון בבל). ווען ער איז געבוירן געוואָרן איז שווער צו זאָגן. אין "ספרי" סדרה ברכה ווערט געשטייט אַז הלל האָט געלעבט 120 יאָר, און ווען ער איז געקומען פון בבל איז ער אַלט געווען 40 יאָר, נאַכער האָט ער געלערנט 40 יאָר, און דערנאָך איז ער געווען נשיא 40 יאָר. צוליב דעם, וואָס אין דער גמרא מסכת שבת ט"ו ווערט געברענגט אַז הלל איז געוואָרן נשיא 100 יאָר פאַרן חורבן פון בית שני, קומט אויס, אַז ער איז געבוירן געוואָרן 180 יאָר פאַרן חורבן. דאָס הייסט, 112 יאָר פאַר דער געווענליכער צייטרעכענונג. טייל געלערנטע פאָרשער האַלטן, אַז די צאָלֹ 120 איז נישט קיין פינקטליכע.
הלל האָט געשטאַמט פון אַ משפחה, וואָס האָט זיך מתייחס געווען צו דוד המלך (ירושלמי מסכת תענית פ"ד און אַנדערע ערטער). ער האָט אין ארץ–ישׂראל געלערנט ביי שמעיה און אבטליון, ווי מיר געפינען אין פרקי אבות א’ און אַנדערע ערטער פון דער משנה. אין דער גמרא מסכת יומא ל"ה ווערט דערציילט, אַז הלל איז דעמאָלט געווען אָרעם און ער האָט געאַרבעט צו פאַרדינען זיין ברויט, אָבער אַ טייל פון פאַרדינסט האָט ער אַוועקגעגעבן פאַרן לערנען. דעם הויכן אַמט פון נשיא האָט הלל איבערגענומען פון די חכמים בני בתירה (מסכת פסחים ס"ו), און ער האָט אַוועקגעשטעלט דאָס סנהדרין און זיין געגרינדעטע ישיבה אַזוי הויך, אַז די גמרא אין סוכה כ' דערציילט, דאָס די תורה וואָלט געווען פאַרגעסן געוואָרן פון אידן, ווען נישט הלל, וועלכער איז געקומען פון בבל און ער האָט איר באַנייט. ער האָט איינגעפירט די מידות, מעטאָדן, לויט וועלכע מען לערנט אַרויס די הלכות פון די פסוקים אין דער תורה. ער האָט דורך זיין ישיבה, די "בית הלל", פעסטגעשטעלט אַ סך הלכות, וועגן וועלכע עס זענען געווען מחלוקת. ער האָט אויסגעדריקט דעם באַקאַנטן עטישן יסוד פון אידנטום, זאָגנדיק צו אַ גר, אַז "דעלך סני לחברך לא תעביד" (וואָס דו האָסט נישט ליב, זאָלסטו נישט טאָן אַ צווייטן) איז דער יסוד פון דער גאַנצער תורה. און אַלץ איבעריקע איז אַ פירוש צו דער דאָזיקער לערע (תלמוד בבלי, מסכת שבת, פרק ב, דף לא, א גמרא).
די ווערטער פון הלל וועגן מאָראַל און מדות טובות זענען פאַרשפרייט איבער משנה און גמרא. אין פרקי אבות א’ זאָגט הלל, "זיי פון די תלמידים פון אהרן, האָב ליב שלום און יאָג זיך נאָך שלום. האָב ליב די מענטשן און זיי מקרב צו לערנען." אין פרקי אבות ב’ ווערט דערציילט ווי הלל האָט געזען אַ קאָפ שווימען אויפן וואַסער און ער האָט צו אים געזאָגט, "ווייל דו האָסט אַנדערע דערטרונקען האָט מען דיך דערטרונקען, און דיינע דערטרונקענער וועלן אויך דערטרונקען ווערן" (על דאטפת אטפוך וסוף מטייפיך יטופון). זיין עניוות און סבלנות נישט צו פערן אין כּעס איז געווען באַקאַנט (שבת ל"א). הלל האָט מתקן געווען אַ ריי תקנות, וואָס זענען נויטיג געווען, ווי פרוזבול און אַנדערע.
הלל איז געווען דער שטאַם–פאָטער פון דער נשיאים–דינאַסטיע, וואָס האָט אַרויסגעגעבן נשיאים עטליכע הונדערט יאָר.
הללס חבר אין סנהדרין איז געווען שמאי, מיט וועמען ער פלעגט האָבן מיינונגס–פאַרשיידנקייטן אין הלכות. אויך זייערע ישיבות, די בית הלל און בית שמאי זענען געווען צווישן זיך מחולק וועגן אַ סך הלכות. און מיר געפינען אין דער משנה זייער אָפט די מחלוקת פון בית הלל און בית שמאי (אַמייסטן אין מסכתא עדיות). אָבער כּמעט שטענדיק האָט מען געפסקנט ווי די בית הלל. אין אַלגעמיין האָבן בית הלל געפסקנט די הלכה לקולא, גרינגער צו מאַכן, מיטן אויסנאַם פון עטליכע פאַלן (אין משנה מיצה ערשטן פרק און עדיות).
עס איז פארהאן אַ מיינונג אַז דער נאָמען פון הלל ווערט געבראַכט דורכן היסטאָריקער פון חורבן הבית יאָסעפוס פלאַוויוס אין "אַלטערטימער" בוך 15, קאַפיטאַל 10, וואוּ ער זאָגט אַז ווען הורדוס המלך האָט איינגענומען ירושלים און ער האָט דערמאָרדעט אַ סך אידן, האָט ער פונדעסטוועגן מכבד געווען די צוויי פרושים "פאָליאָ און סאַמעאַס, זיין תלמידים". עס איז פארהאן אַ גרויסע מיינונגס–פאַרשיידנקייט ביי די געלערנטע פאָרשער (פראַנקל, דערנבורג, גרעץ, ווייס, הלוי אין "דורות הראשונים"), צי מען מיינט דערמיט הלל ושמאי, צו שמעיה ואבטליון, צי אבטליון און שמאי.
בית הלל
בית הלל איז געווען זיין ישיבה. און איז געווען דער בר פלוגתא פון שמאי הזקן.
פון זיינע תלמידים
אין משניות
אויסער די דריי הונדערט און צוואנציג מאל וואס עס ווערט דערמאנט די בית הלל אין דער משנה, ווערט הלל הזקן אליין דערמאנט ניינצן מאל:
- מסכת שביעית פרק י' משנה ג', פרוזבול, אינו משמט, זה אחד מן הדברים שהתקין הלל הזקן, כשראה שנמנעו העם מלהלוות זה את זה ועוברין על מה שכתוב בתורה (דברים טו) השמר לך פן יהיה דבר עם לבבך בליעל וגו', התקין הלל פרוזבול
- מסכת חגיגה פרק ב' משנה ב', הלל ומנחם לא נחלקו, יצא מנחם, נכנס שמאי, שמאי אומר שלא לסמוך, הלל אומר לסמוך
- מסכת גיטין פרק ד' משנה ג', הלל התקין פרוזבול, מפני תקון העולם
- מסכת בבא מציעא פרק ה' משנה ט', אבל אומר לו הלויני עד שיבוא בני, וכו', והלל אוסר, וכן היה הלל אומר, לא תלוה אשה ככר לחברתה עד שתעשנו דמים, שמא יוקירו חטים, ונמצאו באות לידי רבית
- מסכת עדיות פרק א' משנה א', שמאי אומר, כל הנשים דין שעתן, והלל אומר, מפקידה לפקידה, אפלו לימים הרבה
- מסכת עדיות פרק א' משנה ב', שמאי אומר, מקב לחלה, והלל אומר, מקביים
- מסכת עדיות פרק א' משנה ג', הלל אומר, מלא הין מים שאובין פוסלין את המקוה, וכו', ושמאי אומר, תשעה קבין
- מסכת עדיות פרק א' משנה ד', ולמה מזכירין את דברי שמאי והלל לבטלה, ללמד לדורות הבאים שלא יהא אדם עומד על דבריו, שהרי אבות העולם לא עמדו על דבריהם
- מסכת אבות פרק א' משנה י"ב, הלל ושמאי קבלו מהם, הלל אומר, הוי מתלמידיו של אהרן, אוהב שלום ורודף שלום, אוהב את הבריות, ומקרבן לתורה
- מסכת אבות פרק ב' משנה ד', הלל אומר, אל תפרוש מן הצבור, ואל תאמן בעצמך עד יום מותך, ואל תדין את חברך עד שתגיע למקומו, ואל תאמר דבר שאי אפשר לשמוע שסופו להשמע, ואל תאמר לכשאפנה אשנה, שמא לא תפנה
- מסכת אבות פרק ב' משנה ח', רבן יוחנן בן זכאי קבל מהלל ומשמאי, הוא היה אומר, אם למדת תורה הרבה, אל תחזיק טובה לעצמך, כי לכך נוצרת
- מסכת אבות פרק ד' משנה ה', וכך היה הלל אומר, ודאשתמש בתגא, חלף, הא למדת, כל הנהנה מדברי תורה, נוטל חייו מן העולם
- מסכת אבות פרק ה' משנה י"ז, איזו היא מחלוקת שהיא לשם שמים, זו מחלוקת הלל ושמאי
- מסכת ערכין פרק ט' משנה ד', בראשונה היה נטמן יום שנים עשר חדש שיהא חלוט לו, התקין הלל הזקן, שיהא חולש את מעותיו בלשכה, ויהא שובר את הדלת ונכנס, וכו'
- מסכת נדה פרק א' משנה א', שמאי אומר, כל הנשים דין שעתן, הלל אומר, מפקידה לפקידה, אפלו לימים הרבה
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!