דרעפט:קינסטליכע אינטעליגענץ

קינסטליכע אינטעליגענץ (ק״א) (ענגליש: Artificial Intelligence, AI) איז אַ טעכנאָלאָגישע אַנטוויקלונג וואָס האָט אַ דירעקטן איינפלוס אויפן לעבן פון דער אידישער קהילה און די שאַפונג פון אידישקייט. פאַר רעליגיעזע דענקער, שטעלט ק"א פאָר פראַגעס וואָס באַלאַנסירן מאָדערנע געפילן מיט טראַדיציאָנעלע סענסיטיוויטעטן. די היינטיגע תקופה ווערט באַטראַכט ווי אַ "ת"ר מאָמענט", סימבאָליזירנדיג גלאָבאַלע איבערקערענישן וואָס פאָדערן נייע אַנאַליזן פון צייטלאָזע אידישע באַגריפן.

דער ציל פון דעם דאָזיגן אַרטיקל איז צו געבן אַן איבערבליק איבער די הויפּט פּערספּעקטיוון, הלכה'דישע דיסקוסיעס, און קולטורעלע אַרויסרופן וואָס קומען אַרויף ווען מען באַטראַכט ק״א פון אַ אידישער זעונגסווינקל.

הלכהדישע באַטראַכטונגען

ק"א רעוואָלוציאָנירט דעם וועג ווי אידן באַציען זיך צו הלכה.

די ראָלע פונעם פּוסק און ק"א אַ פּוסק איז אַ רב וואָס ענטפערט אויף שאלות פון הלכה. ק"א'ס אַדווענטאַגעס אין דעם געביט זענען צעטיילט:

• טעכנישע רעפערענץ: ק"א קען ווערן באַנוצט פאַר אינפאָרמאַציע־צוריקקריונג. דאָס רעדוצירט די נויטווענדיקייט פאַר אויסערגעוויינטלעכער זכרונישקייט און שטעלט דעם פּינטל מער אויף אַנאַליטישער פעיקייט.
• נישט-מענטשליכע פּסיקה: ס׳איז אַ דיסקוסיע צי ק"א קען פּסקענען. אַ געוויסער טיפּ פּסק איז בלויז אַ טעכנישע רעפערענץ (ווי צו ווייזן וואָס אַ ספר זאָגט). אָבער העכערע הלכהדישע באַשלוס־מאַכונג פאָדערט אַן "קינסטלערישן" קאָמפּאָנענט, וואָס שליסט איין אַנאַליז, רעפלעקסיע, און אַ פאַרשטענדעניש פון די אונטערליגנדע פּרינציפּן פון הלכה. אַ רב באַשטימט דעם "ריכטיגן ענטפער" אָפט באַזירט אויפן פראַגע־שטעלער'ס רעליגיעזער וועלטבאַנעמונג.
• פירזען: די הויפּט זאָרג איז, אַז ק"א וועט אַרייננעמען הלכהדישע פּרעצעדענטן געשאַפן דורך "שוואַרצע קאַסטן" מעטאָדן (black box means) אָן דורכזיכטיקייט, וואָס וועט שטערונגען צוקונפטיגע תלמוד תורה (תורה־לערנען).

טעכנאָלאָגיע און רבנישע אויטאָריטעט די ברייטע צוטריטליכקייט צו אינפאָרמאַציע קען רעדוצירן די צאָל טעכנישע שאלות וואָס מען פרעגט רבנים. רבנים קענען זיך דעריבער מער פאָקוסירן אויף עטישע פראַגעס אָדער רעליגיעזער וואַקס.

• אַקסעס: ק"א קען געבן מענטשן מער צוטריט צו ענטפערס, ספּעציעל פאַר די וואָס זענען פאַרשעמט צו פרעגן אַ רב. אַי קען אויך העלפן לייענער צו געפינען הינטערגרונט אינפאָרמאַציע איידער זיי פרעגן אַ קאָמפּליצירטע שאלה.
• נאָרמאַליזאַציע: עס איז אַ זאָרג אַז מענטשן, ספּעציעל די נייגעריגע נאָכן זיבעטן אָקטאָבער, וועלן פרעגן נישט־געפילטערטע גרויסע שפּראַך מאָדעלן (LLMs) ווי ChatGPT הלכהדישע פראַגעס, וואָס קען פירן צו דער שאַפונג פון נייע אידישע דענאָמינאַציעס אַרום נישט-מעינסטרים פּראַקטיקעס. דער ציל פון רבנים איז צו פאַרקירצן מענטשן אין דער קהילה מיט "נאָרמאַלער" הלכה, כּדי זיי זאָלן זיך פילן אַקצעפּטירט.

דער גולם און מענטשליכקייט

אין דער אידישער טראַדיציע, ווערט מענטשליכקייט דעפינירט ווי דער מדבר (דער רעדנדיגער באַשעפעניש).

• שפּראַך און נשמה: חב"ד דענקער באַטאָנען, אַז מענטשליכע שפּראַך קומט פון דעם עקזיסטענץ פון דער נשמה, און רעדט מיט אינטעגריטעט. דאָס איז אַנדערש פון ק"א, וואָס טראַכט נאָר לינעאַר און איז אַ "פענסי אויטאָקאָמפּליט" (fancy autocomplete), נישט קענענדיג אויפנעמען אַ וועלט־מאָדעל פון פאַרשטאַנד.
• דער גולם: דער באַגריף פון אַ מענטשן־געמאַכטן באַשעפעניש (דער גולם פון פּראָג) שטעלט שוין יאָרהונדערטער די זעלבע עטישע פראַגעס ווי ק"א. אין דער לעגענדע ווערט דער גולם צעשטערט (דורך אַרויסמעקן דעם ערשטן אות פון אמת, איבערלאָזנדיג מת), ווייל כּוח אָן געוויסן קען זיך נישט אויפהאַלטן.
• גולם אין תלמוד: אין תלמוד באַשרייבט מען ווי רבא האָט געשאַפן אַ גולם מיט כּוחות פון הייליקייט. רבי זירא האָט אים צוריקגעשיקט צו שטויב, ווייל ער האָט נישט געקענט רעדן, וואָס האָט אָנגעוויזן אַז ער איז נישט געווען גאַנץ באַזייעלט. דער חזון איש האַלט, אַז אַזאַ באַשעפעניש האָט נישט קיין רעכט פון אַ איד און נישט פון אַ מענטש.

אַנטיסעמיטיזם און ק"א דאַטן

ק"א איז געבויט אויף מאַסיווע דאַטן וואָס קומען אָפט פונעם אינטערנעץ, און עס קען דעריבער אַמפּליפיצירן פאַלשע אינפאָרמאַציע און פאָראורטלען.

• בייאַס קעגן אידן: גרויסע שפּראַך מאָדעלן (LLMs) ווייזן אָפט אַ בייאַס קעגן אידן און ישׂראל. עקספּערימענטן האָבן געוויזן אַז פון 15 דעמאָגראַפישע גרופּעס, זענען אידן באַהאַנדלט געוואָרן דעם ערגסטן דורך אַ פיינ־געשטימטן ChatGPT מאָדעל.
• מאַליציעזע קאַמפּיינען: קאָאָרדינירטע רעדאַקטירונגען אויף וועבזייטן ווי וויקיפּעדיע (וואָס די LLMs לערנען פון) קענען שאַפן אַן אַנטי־ישׂראלדיגע נאַראַטיוו, למשל דורך אַראָפּנעמען רעפערענצן צו חאַמאַס'עס טשאַרטער וואָס רופט צו מאָרד פון אידן.
• פאַלשע אינפאָרמאַציע: ק"א איז באַקאַנט מיט "האַלוצינאַציעס," דאָס הייסט, עס מאַכט אויף אינפאָרמאַציע ווען עס פעלן די עכטע קוועלן. צום ביישפּיל, קען ק"א אויפמאָלן פאַלשע געשיכטעס וועגן אידישע עסן (ווי געפילטע פיש אָדער אַ נישט־עקזיסטירנדיגע ספרו קוכן), באַזירט אויף גראָבע סטעריאָטיפּן.
• לייזונגען: מעגליכע לייזונגען שליסן איין רעגירונגס־רעגולאַציע (ווי דער Stop Hate Act וואָס זאָל אַרייננעמען ק"א מאָדעלן), און דרוק פון קאָנסומענטן פאַר טראַנספּאַרענטקייט און בעסערע דאַטן־קוראַציע. אַן אַנדער שטודיע האָט געפונען אַז אַ ק"א דיבאנקער באט קען עפעקטיוו רעדוצירן די גלויבונג אין אַנטיסעמיטישע קאָנספּיראַציע טעאָריעס דורך פאַקטישע אַרגומענטן.

דער דרוקעריי און טעכנאָלאָגישע ענדערונגען

די אַנטוויקלונג פון ק"א ווערט פאַרגליכן צו פריערדיגע טעכנאָלאָגישע איבערקערענישן אין דער אידישער געשיכטע, ווי די דרוקעריי.

• דרוקעריי און אויטאָריטעט: אין די 15טן יאָרהונדערט און שפּעטער, האָט די דרוקעריי אַרויסגערופן זאָרגן ביי אידישע אויטאָריטעטן וועגן קוואַליטעט־קאָנטראָל, פאַרדאַרבן רעפּוטאַציעס (לשון הרע), און דעם פאַרקלענערונג פון דער אויטאָריטעט פון דער געלערנטער עליטע.
• הסכמות: די פראַגעס פון קאָפּיפּרעכט אין דער דרוקעריי האָבן געפירט צו דער שאַפונג פון הסכמות דורך רבנים, וואָס האָבן געדינט ווי אַ מיטל צו פאַרשאַפן אויטאָריטעט און באַגרעניצן דרוקעריי־קאָנקורענץ.
• אינטערנעץ און ק"א: דער אינטערנעץ האָט פאַרצפאַכיגט די זעלבע זאָרגן, און איצט שטעלט ק"א אַן ענליכן אַרויסרוף. אין יוני 2023, האָבן 25 חרדישע רבנים אַרויסגעגעבן אַ דערקלערונג, וואָס פאַרבאָט דעם באַנוץ פון ק"א טשאַטבאטס, צוליב זאָרגן פון כּפירה און גפיס (געפאַר). ס׳זענען אויך געווען גרויסע חסידישע אסיפות קעגן דעם אינטערנעץ.
• שבת ווי אַ מאָדעל: דער גאַנצער אידישער קהל, ספּעציעל דער אָרטאָדאָקסישער, האָט אַ יחוס מיט דער שבת אָבזערוואַנץ. דאָס איז אַ מאָדעל פאַר דער וועלט ווי אַזוי זיך אָפּצושיידן פון טעכנאָלאָגיע איין טאָג אין דער וואָך, און זיך פאָקוסירן אויף מענטשליכקייט און הויזקייט. דאָס פאַרהיטן דעם שבת האָט געהאָלפן דער אידישקייט צו בלייבן לעבעדיג אין אַמעריקע אין די לעצטע 100 יאָר.

אידיש און נאַציאָנאַלע סטראַטעגיע

אידישע שפּראַך טעכנאָלאָגיע די אַנטוויקלונג פון ק"א טעכנאָלאָגיעס פאַר קליינע שפּראַכן איז שווער. אידיש איז שווער פאַר גוגל טראַנסלייט, ווייל דער ראָבאָט איז אָפט נישט גוט מיט דעם גראַמאַטיק און באַגריפן (כּמו מאַמע־לשון).

• Vilne-Yiddish מאָדעל: עס איז אַנטוויקלט געוואָרן אַ נייער Vilne-Yiddish ק"א מאָדעל, וואָס קען איבערזעצן האַנטגעשריבענע אידישע טעקסטן מיט 95 פּראָצענט פּינטליכקייט. דאָס איז אַן "אָפן צוטריט" (open access) מאָדעל, וואָס קען עקספּאָנענציאַל פאַרבעסערן די איבערזעצונג פון אַלטע מקורים און ברענגען די "קולות פון דער פאַרגאַנגענהייט" צוריק צום לעבן.

ישׂראלדיקע ק"א פּלאַנירונג ישׂראל זעט פאַר זיך אַ וויזיע פון "גלאָבאַלער ק"א פירערשאַפט". איינע פון די הויפּט פּראָבלעמען איז דאָס שפּראַכישע ריס (technological gap) צווישן ענגליש און די לאָקאַלע שפּראַכן, העברעיש און אַראַביש.

• שפּראַך אינוועסטירונג: צוליב דעם קליינעם צאָל געבוירענע העברעיש־רעדנערס, איז עס כּמעט אוממעגליך פאַר דעם פּריוואַטן סעקטאָר צו באַרעכטיגן די ריזיגע פינאַנציעלע אינוועסטירונג פאַר הויך־קוואַליטעט שפּראַך־פּראָצעסירונג מאָדעלן (וואָס קענען קאָסטן צענדליגער מיליאָנען דאָלאַר).
• נאַציאָנאַלע צילן: די נאַציאָנאַלע פּראָגראַם פאַר ק"א אין ישׂראל וועט שטיצן דעם אַנטוויקלונג פון אַ גרויסן שפּראַך מאָדעל (LLM) מיט אַרום 7 ביליאָן פּאַראַמעטערס פאַר העברעיש און אַראַביש, וואָס וועט זיין פּינטליך עקוויוואַלענט צו ענגלישע מאָדעלן. די פּראָגראַם שליסט איין שאפן אַ דעדיקירטן איבערזעצונג מאָדעל פון העברעיש־אַראַביש־העברעיש, און טראַנסקריפּציע מאָדעלן, כּדי צו פאַרקלענערן דעם טעכנאָלאָגישן ריס.