דרעפט:קינסטליכע אינטעליגענץ
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
קינסטליכע אינטעליגענץ (ק״א; ענגליש: Artificial Intelligence, AI) באַציט זיך אויף טעכנאָלאָגישע סיסטעמען וואָס קענען דורכפירן אַרבעט וואָס נאָרמאַל פאָדערט מענטשליכע אינטעליגענץ, אַזוי ווי שפּראַך־פּראָצעסירן, באַשלוסן־מאַכן און פּראָבלעם־לייזונג. די אַנטוויקלונג פון גרויסע שפּראַך מאָדעלן (LLMs) און טשאַטבאָטס (ווי ChatGPT) רעוואָלוציאָנירט דעם וועג ווי מענטשן באַציען זיך צו אינפאָרמאַציע און צום לעבן. ק"א איז אַ טעכנאָלאָגישע אַנטוויקלונג וואָס האָט אַ דירעקטן איינפלוס אויפן לעבן פון דער אידישער קהילה און די שאַפונג פון אידישקייט. פאַר רעליגיעזע דענקער, שטעלט ק"א פאָר פראַגעס וואָס באַלאַנסירן מאָדערנע געפילן מיט טראַדיציאָנעלע סענסיטיוויטעטן.
דער ציל פון דעם דאָזיגן אַרטיקל איז צו געבן אַן איבערבליק איבער די הויפּט פּערספּעקטיוון, הלכה'דישע דיסקוסיעס, און קולטורעלע אַרויסרופן וואָס קומען אַרויף ווען מען באַטראַכט ק״א פון אַ אידישער קוקווינקל.
הלכה'דיגע באַטראַכטונגען
די ק״א רעוואָלוציע שטעלט אַרויס פראַגעס וועגן דער אויטענטישקייט, פאַרלאָזליכקייט, צוטריט, פאַראַנטוואָרטליכקייט און אויטאָריטעט אין הלכה.
די ראָלע פונעם פּוסק און ק"א אַ פּוסק איז אַ רב וואָס ענטפערט אויף שאלות פון הלכה. די הלכהדישע באַשלוס־מאַכונג איז סיי אַ וויסנשאַפט, סיי אַ קינסטלערישע (אַרטיסטישע) פאַך. אויב הלכה וואָלט געווען בלויז טעכניש, וואָלט אַ קאָמפּיוטער געווען דער אידעאַלער פּוסק. אָבער העכערע באַשלוסן פאָדערן אַ נייע איבערקוק פון פּרינציפּן, אַנאַליזן, און רעפלעקסיע – וואָס מענטשן קענען, און וואָס ק״א דערווייל קען נישט טאָן[1].
מען טיילט איין פּסק אין צוויי קאַטעגאָריעס:
- טעכנישע רעפערענץ: דאָס איז ווען מען ווייזט בלויז וואָס עס שטייט שוין אין אַ ספר.
- העכערער פּסק: דאָס איז ווען מען דאַרף אַנאַליזירן, אַבסטראַקטירן און פאַרגליhכן אַ סך באַגריפן צו ברענגען אַ באַשלוס, וואָס פאָדערט מענטשליכע חכמה.
ק״א קען שטאַרק פאַרבעסערן דעם טעכנישן רעפערענץ, רעדוצירנדיג די נויטווענדיקייט פאַר גרויסער זכרונישקייט (אַ "סיני"), און מאַכן אַנאַליטישע פעאיגקייט ("עוקר הרים") מער קריטיש[2].
- נישט-מענטשליכע פּסיקה: ס׳איז אַ דיסקוסיע צי ק"א קען פּסקענען. אַ געוויסער טיפּ פּסק איז בלויז אַ טעכנישע רעפערענץ (ווי צו ווייזן וואָס אַ ספר זאָגט). אָבער העכערע הלכהדישע באַשלוס־מאַכונג פאָדערט אַן "קינסטלערישן" קאָמפּאָנענט, וואָס שליסט איין אַנאַליז, רעפלעקסיע, און אַ פאַרשטענדעניש פון די אונטערליגנדע פּרינציפּן פון הלכה. אַ רב באַשטימט דעם "ריכטיגן ענטפער" אָפט באַזירט אויפן פראַגע־שטעלער'ס רעליגיעזער וועלטבאַנעמונג.
- פירזען: די הויפּט זאָרג איז, אַז ק"א וועט אַרייננעמען הלכהדישע פּרעצעדענטן געשאַפן דורך "שוואַרצע קאַסטן" מעטאָדן (black box means) אָן דורכזיכטיקייט, וואָס וועט שטערונגען צוקונפטיגע תלמוד תורה (תורה־לערנען).
טעכנאָלאָגיע און רבנישע אויטאָריטעט די ברייטע צוטריטליכקייט צו אינפאָרמאַציע קען רעדוצירן די צאָל טעכנישע שאלות וואָס מען פרעגט רבנים. רבנים קענען זיך דעריבער מער פאָקוסירן אויף עטישע פראַגעס אָדער רעליגיעזער וואַקס.
- אַקסעס: ק"א קען געבן מענטשן מער צוטריט צו ענטפערס, ספּעציעל פאַר די וואָס זענען פאַרשעמט צו פרעגן אַ רב. אַי קען אויך העלפן לייענער צו געפינען הינטערגרונט אינפאָרמאַציע איידער זיי פרעגן אַ קאָמפּליצירטע שאלה.
- נאָרמאַליזאַציע: עס איז אַ זאָרג אַז מענטשן, ספּעציעל די נייגעריגע נאָכן זיבעטן אָקטאָבער, וועלן פרעגן נישט־געפילטערטע גרויסע שפּראַך מאָדעלן (LLMs) ווי ChatGPT הלכהדישע פראַגעס, וואָס קען פירן צו דער שאַפונג פון נייע אידישע דענאָמינאַציעס אַרום נישט-מעינסטרים פּראַקטיקעס. דער ציל פון רבנים איז צו פאַרקירצן מענטשן אין דער קהילה מיט "נאָרמאַלער" הלכה, כּדי זיי זאָלן זיך פילן אַקצעפּטירט.
דער גולם און מענטשליכקייט
אין דער אידישער טראַדיציע, ווערט מענטשליכקייט דעפינירט ווי דער מדבר (דער רעדנדיגער באַשעפעניש).
- שפּראַך און נשמה: חב"ד דענקער באַטאָנען, אַז מענטשליכע שפּראַך קומט פון דעם עקזיסטענץ פון דער נשמה, און רעדט מיט אינטעגריטעט. דאָס איז אַנדערש פון ק"א, וואָס טראַכט נאָר לינעאַר און איז אַ "פענסי אויטאָקאָמפּליט" (fancy autocomplete), נישט קענענדיג אויפנעמען אַ וועלט־מאָדעל פון פאַרשטאַנד.
- דער גולם: דער באַגריף פון אַ מענטשן־געמאַכטן באַשעפעניש (דער גולם פון פּראָג) שטעלט שוין יאָרהונדערטער די זעלבע עטישע פראַגעס ווי ק"א. אין דער לעגענדע ווערט דער גולם צעשטערט (דורך אַרויסמעקן דעם ערשטן אות פון אמת, איבערלאָזנדיג מת), ווייל כּוח אָן געוויסן קען זיך נישט אויפהאַלטן.
- גולם אין תלמוד: אין תלמוד באַשרייבט מען ווי רבא האָט געשאַפן אַ גולם מיט כּוחות פון הייליקייט. רבי זירא האָט אים צוריקגעשיקט צו שטויב, ווייל ער האָט נישט געקענט רעדן, וואָס האָט אָנגעוויזן אַז ער איז נישט געווען גאַנץ באַזייעלט. דער חזון איש האַלט, אַז אַזאַ באַשעפעניש האָט נישט קיין רעכט פון אַ איד און נישט פון אַ מענטש.
אַנטיסעמיטיזם און ק"א דאַטן
ק"א איז געבויט אויף מאַסיווע דאַטן וואָס קומען אָפט פונעם אינטערנעץ, און עס קען דעריבער אַמפּליפיצירן פאַלשע אינפאָרמאַציע און פאָראורטלען.
- בייאַס קעגן אידן: גרויסע שפּראַך מאָדעלן (LLMs) ווייזן אָפט אַ בייאַס קעגן אידן און ישׂראל. עקספּערימענטן האָבן געוויזן אַז פון 15 דעמאָגראַפישע גרופּעס, זענען אידן באַהאַנדלט געוואָרן דעם ערגסטן דורך אַ פיינ־געשטימטן ChatGPT מאָדעל.
- מאַליציעזע קאַמפּיינען: קאָאָרדינירטע רעדאַקטירונגען אויף וועבזייטן ווי וויקיפּעדיע (וואָס די LLMs לערנען פון) קענען שאַפן אַן אַנטי־ישׂראלדיגע נאַראַטיוו, למשל דורך אַראָפּנעמען רעפערענצן צו חאַמאַס'עס טשאַרטער וואָס רופט צו מאָרד פון אידן.
- פאַלשע אינפאָרמאַציע: ק"א איז באַקאַנט מיט "האַלוצינאַציעס," דאָס הייסט, עס מאַכט אויף אינפאָרמאַציע ווען עס פעלן די עכטע קוועלן. צום ביישפּיל, קען ק"א אויפמאָלן פאַלשע געשיכטעס וועגן אידישע עסן (ווי געפילטע פיש אָדער אַ נישט־עקזיסטירנדיגע ספרו קוכן), באַזירט אויף גראָבע סטעריאָטיפּן.
- לייזונגען: מעגליכע לייזונגען שליסן איין רעגירונגס־רעגולאַציע (ווי דער Stop Hate Act וואָס זאָל אַרייננעמען ק"א מאָדעלן), און דרוק פון קאָנסומענטן פאַר טראַנספּאַרענטקייט און בעסערע דאַטן־קוראַציע. אַן אַנדער שטודיע האָט געפונען אַז אַ ק"א דיבאנקער באט קען עפעקטיוו רעדוצירן די גלויבונג אין אַנטיסעמיטישע קאָנספּיראַציע טעאָריעס דורך פאַקטישע אַרגומענטן.
היסטאָרישע פארגלייכונגען
די אַנטוויקלונג פון ק"א ווערט פאַרגליכן צו פריערדיגע טעכנאָלאָגישע איבערקערענישן אין דער אידישער געשיכטע, ווי די דרוקעריי און דער אינטערנעץ. אין די 15טן יאָרהונדערט און שפּעטער, האָט די דרוקעריי אַרויסגערופן זאָרגן ביי אידישע אויטאָריטעטן וועגן קוואַליטעט־קאָנטראָל, פאַרדאַרבן רעפּוטאַציעס (לשון הרע), און דעם פאַרקלענערונג פון דער אויטאָריטעט פון דער געלערנטער עליטע. די פראַגעס פון קאָפּיפּרעכט אין דער דרוקעריי האָבן געפירט צו דער שאַפונג פון הסכמות דורך רבנים, וואָס האָבן געדינט ווי אַ מיטל צו פאַרשאַפן אויטאָריטעט און באַגרעניצן דרוקעריי־קאָנקורענץ.
די זעלבע זאָרגן פון דער דרוקעריי האָבן זיך פאַרצפאַכיקט מיט דער אַנטוויקלונג פונעם אינטערנעץ. אין יאָר תש"ס, האָבן 29 חרדישע רבנים אַרויסגעגעבן אַ פאַרבאָט, דעקלאַרירנדיג דעם אינטערנעץ ווי די גרעסטע געפאַר פאַר אידישער קולטור[3]. ס׳זענען אויך דורכגעפירט געוואָרן גרויסע אסיפות קעגן דעם אומגעפילטערטן אינטערנעץ, ווי דער כינוס כלל ישראל.
חרדישע פאַרבאָטן
אין מאי 2023 האָט די סקווערער חסידישע קהילה אין ניו סקווער ספּעציפיש פאַרבאָטן דעם באַנוץ פון ק״א, אַפילו דורך טעלעפאָן, און האָט באַצייכנט די טעכנאָלאָגיע ווי אַ "פאַסטקע פאַר אונז אַלע"[4]. א חודש דערויף האָבן 25 ליטווישע רבנים אַרויסגעגעבן אַ פּראָקלאַמאַציע וואָס פאַרבאָט דעם באַנוץ פון ק"א טשאַטבאטס, צוליב זאָרגן פון כּפירה און תועבה, און האָבן עס באַצייכנט ווי אַ פינצטער פעלד פון סכּנות[5].
אידיש און נאַציאָנאַלע סטראַטעגיע
אידישע שפּראַך טעכנאָלאָגיע די אַנטוויקלונג פון ק"א טעכנאָלאָגיעס פאַר קליינע שפּראַכן איז שווער. אידיש פלעגט זיין שווער פאַר גוגל טראַנסלייט, ווייל דער ראָבאט איז אָפט נישט גוט געווען מיט דעם גראַמאַטיק און באַגריפן (כּמו מאַמע־לשון)[7].
- Vilne-Yiddish מאָדעל: עס איז אַנטוויקלט געוואָרן אַ נייער Vilne-Yiddish ק"א מאָדעל, וואָס קען איבערזעצן האַנטגעשריבענע אידישע טעקסטן מיט 95 פּראָצענט פּינטליכקייט. דאָס איז אַן "אָפן צוטריט" (open access) מאָדעל, וואָס קען עקספּאָנענציאַל פאַרבעסערן די איבערזעצונג פון אַלטע מקורים און ברענגען די "קולות פון דער פאַרגאַנגענהייט" צוריק צום לעבן.
ישׂראלדיקע ק"א פּלאַנירונג ישׂראל זעט פאַר זיך אַ וויזיע פון "גלאָבאַלער ק"א פירערשאַפט". איינע פון די הויפּט פּראָבלעמען איז דאָס שפּראַכישע ריס (technological gap) צווישן ענגליש און די לאָקאַלע שפּראַכן, העברעיש און אַראַביש.
- שפּראַך אינוועסטירונג: צוליב דעם קליינעם צאָל געבוירענע העברעיש־רעדנערס, איז עס כּמעט אוממעגליך פאַר דעם פּריוואַטן סעקטאָר צו באַרעכטיגן די ריזיגע פינאַנציעלע אינוועסטירונג פאַר הויך־קוואַליטעט שפּראַך־פּראָצעסירונג מאָדעלן (וואָס קענען קאָסטן צענדליגער מיליאָנען דאָלאַר).
- נאַציאָנאַלע צילן: די נאַציאָנאַלע פּראָגראַם פאַר ק"א אין ישׂראל וועט שטיצן דעם אַנטוויקלונג פון אַ גרויסן שפּראַך מאָדעל (LLM) מיט אַרום 7 ביליאָן פּאַראַמעטערס פאַר העברעיש און אַראַביש, וואָס וועט זיין פּינטליך עקוויוואַלענט צו ענגלישע מאָדעלן. די פּראָגראַם שליסט איין שאפן אַ דעדיקירטן איבערזעצונג מאָדעל פון העברעיש־אַראַביש־העברעיש, און טראַנסקריפּציע מאָדעלן, כּדי צו פאַרקלענערן דעם טעכנאָלאָגישן ריס.
ק״א פּראָיעקטן אין דער אידישער געמיינדע
- Sofer.ai: אַ טעכנאָלאָגישע סערוויס וואָס נוצט ק״א פאַר איבערזעצונג און דעסטילאַציע פון תורה־אידעען, און ווערט באַנוצט צו שאַפן טראַנסקריפּטן.
- Ohrbit (ארביט): די Orthodox Union (OU) האָט געבויט אַ טשאַטבאָט באַזירט אויף הונדערטער טויזנטער שעהען פון שיעורים.
- https://app.yiddishlabs.com/
רעפערענצן
- ↑ https://library.drisha.org/wp-content/uploads/2024/12/handouts_AI-Jewish-Education_pt2.pdf.
- ↑ Gil Student, Talmud Torah In the Age of AI, Torah Musings, August 10, 2025.
- ↑ Can Rabbis Rein in Internet Temptations?, Jewish Telegraphic Agency, January 18, 2000.
- ↑ Skver Hasidic movement bans use of artificial intelligence as window to 'heresy', The Times of Israel, May 2, 2023.
- ↑ https://www.theyeshivaworld.com/news/general/2204647/25-leading-rabbanim-and-roshei-yeshiva-issue-ban-on-using-ai-chatbots.html.
- ↑ DER VORTSMAN, Yiddish and Artificial "Intelligence", Yiddishkayt, January 25, 2018.
- ↑ [6].