רוי:משפחת טריוויש
די משפּחת טרייוויש (אויך געשריבן טרויש אָדער טריביש; ענגליש: Treves) איז אַן אַלטע, באַרימטע און באַאַכטעטע אַשכנזישע רבנישע שושלת, וועלכע האָט געשפּילט אַ וויכטיגע ראָלע אין דער אידישער געשיכטע, ספּעציעל אין פראַנקרייך, דייטשלאַנד, און איטאַליע. די אָריגינעלע אָנהייבן פון די אַשכנזישע רבנישע משפּחות זעען אויס צו האָבן זיך אָנגעהויבן אין אייראָפּע אין די 14טן און 15טן יאָרהונדערטער.
די משפּחה שטאַמט מעגלעך פון טרואַ (Troyes) אין פראַנקרייך, און זיי פאַררעכענען זייער יחוס צוריק ביז צו רש"י (רבי שלמה יצחקי), דער גרעסטער מפרש פון תּורה. דורך די דורות האָט די טרייוויש משפּחה זיך פאַרבונדן מיט אַנדערע גרויסע רבנישע שושלות, אַריינגערעכנט די לוריא, יפה, און שפּירא משפּחות.
אָריגינס און פראַנצויזישע רבנות (14טן יאָרהונדערט)
דער ערשטער באַקאַנטער טרעגער פונעם נאָמען איז געווען רבי יוסף בן יוחנן טרייוויש הגדול, וועלכער האָט געלעבט אינעם 14טן יאָרהונדערט. רבי יוסף ב"ר יוחנן טרייוויש האָט עמיגרירט קיין פראַנקרייך אין 1306 און איז געווען רב אין מאַרסיי אַרום 1343. רבי יצחק ב"ר ששת (ריב"ש) האָט אים באַצייכנט אַלס "די ציר פון די חכמים, דער קרוין פון די אַלטע". רבי יוסף'ס ווייב איז אויך געווען שטאַרק געבילדעט אין תּלמוד, און אַ פּסק דורך איר איז געבליבן אָפּגעהיט. אין 1363, ווען זי האָט געוואוינט אין פּאַריז אַלס אַן אַלמנה, איז זי באַפרייט געוואָרן פון טראָגן דעם אידישן אָפּצייכן.
רבי יוסף'ס זון, רבי מתתיהו ב"ר יוסף טרייוויש דער פּראָווענסאַל (געב. אַרום 1325, נפטר אַרום 1387), איז געוואָרן הויפּט-רב פון פּאַריז און פון גאַנץ פראַנקרייך פון 1360 ביז 1385. ער איז באַשטימט געוואָרן דורך קעניג שאַרל דער V. רבי מתתיהו האָט געגרינדעט אַ ישיבה אין פּאַריז, וועלכע האָט צוגעצויגן פיל תּלמידים.
דער פּאָלעמיק און דער גלות קיין איטאַליע
רבי מתתיהו'ס זון, רבי יוחנן ב"ר מתתיהו טרייוויש (נפטר 1429), איז אים נאָכגעפאָלגט אַלס הויפּט-רב פון פּאַריז פון 1385 ביז 1394. די אַפּוינטמענט איז געשען מיט דער צושטימונג פון קעניג שאַרל דער VI.
אין די יאָרן פון 1385 ביז 1386 איז אַ שאַרפער פּאָלעמיק אַנטשטאַנען אַרום רבי יוחנן'ס רבנות, ווען רבי ישעיה אַסטרוק ב"ר אַבא מאַרי – אַ באַרימטער תּלמיד פון רבי יוחנן'ס פאָטער – האָט אים אַטאַקירט. רבי ישעיה אַסטרוק האָט אַרויסגעפאָדערט דאָס רעכט פון רבי יוחנן צו באַשטימען רבנים און אָנפירן אַ ישיבה, און האָט פּרובירט אים אַראָפּצונעמען פונעם פּאָסטן, מיט דער הילף פון מהר"ם הלוי פון ווין. רבי יוחנן האָט זיך געווענדט צו די גרעסטע רבנים אין קאַטאַלאָניע, רבי חסדאי קרשקש און רבי יצחק ב"ר ששת פּרפט (ריב"ש), וועלכע האָבן אים געשטיצט. די ריב"ש האָט געפּסקנט אַז רבי יוחנן איז געווען ווערט דעם רבנות נישט נאָר דורך ירושה, נאָר אויך צוליב זיין למדנות. רבי יוחנן איז געווען באַקאַנט אַלס אַ גרויסער גאון, באַצייכנט דורך זיינע צייטגענאָסן אַלס "דער גרעסטער אין אונזערע צייטן" און "דער מוסטער פון דור". די מחלוקת איז געענדיגט געוואָרן מיט דעם גירוש פון די אידן פון פראַנקרייך אין 1394. נאָך דעם גלות, האָט רבי יוחנן זיך באַזעצט אין איטאַליע, וואו ער האָט געוואוינט אין געביטן אַרום סאַוואָי (ווי שאַמבערי) און מעגליך געדינט אין פּאַדואַ. ער האָט געפּסקנט פאַר קהילות אין צפון איטאַליע און האָט קאָרעספּאָנדירט מיט מהרי"ל (רבי יעקב מולין).
רבי יוחנן'ס ברודער, רבי יוסף ב"ר מתתיהו טרייוויש (נפטר 1429), איז אויך אַריבער קיין איטאַליע ביי אַ יונגן עלטער, וואו ער איז געווען אַ למדן און אַ פּייטן.
דער פראַנקפורטער צווייג: קבלה און דרוקעריי (16טן יאָרהונדערט)
אַ הויפּט צווייג פון דער משפּחה האָט זיך באַזעצט אין דייטשלאַנד, ספּעציעל אין פראַנקפורט דע-מיין.
רבי נפתלי הירץ ב"ר אליעזר טרייוויש (רבי הירץ ש"ץ)
רבי נפתלי הירץ טרייוויש (געב. אַרום 1465; נפטר אַרום 1540), באַקאַנט אַלס רבי הירץ ש"ץ, איז געווען אַ מקובל, אַ דיין, אַ ראש ישיבה און אַ חזן אין פראַנקפורט דע-מיין. ער איז געווען אַ תּלמיד פון רבי יעקב מרגליות. רבי הירץ ש"ץ האָט געלעבט אין דעם הויז "אייכל", וועלכער איז שפּעטער געוואָרן די אָפיציעלע רבנישע רעזידענץ.
זיינע הויפּט חיבורים:
- מלאה הארץ דעה (אָדער דקדוק תפילה): אַ באַרימטער קבלהדיגער פּירוש אויפן סידור. דער ספר איז פאַרעפנטליכט געוואָרן אין טיהינגען (Thiengen) אין 1560 דורך זיינע זין. דער פּירוש פאַרלאָזט זיך שטאַרק אויף קבלה און די לערנונגען פון רבי אלעזר (בעל הרוקח) און די חסידי אַשכּנז חדר.
- נפתולי אלוקים נפתלתי: אַן אינדעקס און אַ סופּער-פּירוש אויפן פּירוש פון רבי בחיי ב"ר אשר אויפן חומש. עס איז געדרוקט געוואָרן אין העדערנהיים אין 1546.
- סופּער-פּירוש אויפן רש"י: רבי נפתלי הירץ האָט אויך מחבר געווען אַ סופּער-פּירוש אויף רש"י'ס פּירוש אויפן תּורה, וואָס איז נאָך עקזיסטירט אין כתב-יד.
רבי הירץ ש"ץ איז געווען טעטיג אין וויכּוחים מיט קריסטליכע געלערנטע און האָט געשריבן הערות וועגן דעם אַרויסרייד פון דייטש.
רבי אליעזר ב"ר נפתלי הירץ טרייוויש (ר' ליזר פראַנקפורט)
רבי אליעזר ב"ר נפתלי הירץ טרייוויש (געב. 1493; נפטר 1566) איז געווען אַ ראש ישיבה און אב"ד פון פראַנקפורט פון 1541. ער איז געווען אַ גרויסער למדן, אַ באַאַכטעטער אויטאָריטעט ספּעציעל אין ענינים פון גיטין און אין רבנישע וואַלן. ער איז געווען איינער פון דריי רבנישע מומחים באַשטימט דורך קייסער פערדינאַנד דער I (1556–1564) צו שאַפן אַ דעקרעט וועגן דעם וואַל-פּראָצעדור פון רבנים פאַר דער פּראָגער קהילה. רבי אליעזר האָט געדינט אַלס אַ שופט אין מחלוקתן אין אַנדערע קהילות. ער האָט געפירט זיין ישיבה אין פראַנקפורט, וואו זיינע תּלמידים זענען געווען אַריינגערעכנט געלערנטע פון אינדרויסן. זיין ישיבה איז געווען אָפן נישט בלויז פאַר תּלמידים, נאָר אויך פאַר דיינים פון דער קהילה. אַ האַנט-געשריבענע תקנה פון רבי אליעזר פון 1559 באַלייכט דעם לעבנס-שטייגער פון די ישיבה-בחורים; לויט דעם תקנה האָבן פּראָמיסאָרישע נאָטיצן פון יונגע איינציגע פּערזאָנען אָן די וויסן פון זייערע עלטערן, אָדער פון תּלמידים פון אינדרויסן פון פראַנקפורט אָן די רשות פון זייער רב, נישט געהאַט קיין תּוקף. צווישן זיינע באַרימטע תּלמידים איז געווען רבי עקיבא פראַנקפורטער.
משיחיותדיקע טענדענצן: רבי אליעזר איז געווען אַן אנהענגער פונעם שווינדלער-משיח אשר לעמליין (Lemmlein), וועלכער איז באַוויזן געוואָרן אינעם 16טן יאָרהונדערט. רבי אליעזר האָט צוגעשריבן דאָס דורכפאַל פון לעמליין'ס נבואה צו "אַנדערע אומשטענדן ווי שווינדל".
דער דרוקעריי-געשעפט
רבי אליעזר און זיין ברודער רבי יוסף ב"ר נפתלי הירץ טרייוויש (געב. 1490) זענען געווען טעטיג אַלס העברעישע פארלעגער. אין 1546 האָט רבי אליעזר געדרוקט אין ציריך דעם גאַנץ-אידישן יוסיפון און ספר היראה, ווי אויך אַ אידישע תּהלים. אין 1560 האָבן די ברידער געעפנט אַ פּרעסע אין דעם קליינעם דייטשישן שטעטל טיהינגען (Tiengen). זיין ציל איז געווען צו דרוקן קבלה'דיגע חיבורים, בפרט דעם פאָטערס פּירוש, מלאה הארץ דעה. זיי האָבן געדרוקט בלויז זעקס ביז זיבן ביכער אין טיהינגען. די פּרעסע איז געצוואונגען געוואָרן צו שליסן אין יוני 1560 דורך אַ באַגעגעניש פון פירערס (סיי פּראָטעסטאַנטישע סיי קאַטוילישע) פון דער שווייצער קאָנפעדעראַציע, וועלכע האָבן מורא געהאַט, אַז די ברידער וועלן דרוקן דעם תּלמוד. רבי יוסף האָט צוגעלייגט אַן הקדמה און הגהות צום פאָטערס סידור-פּירוש, און איז געווען מיט-מפרסם פון מדרש הנעלם אויף מגילת רות, אונטערן נאָמען יסוד שירים (1560).
רבי נפתלי הירץ'ס אַנדערער זון, שמואל, האָט זיך געצויגן קיין רוסלאַנד און אַדאָפּטירט דעם משפּחה נאָמען "צבי". שמואל'ס זון רבי אליעזר צבי (אשכּנזי), רב אין אָפּאַטאָוו, האָט געשריבן דמשק אליעזר (1646) און שיח השדה (1645)[1].
טרייוויש און אידישע שושלות
די טרייוויש משפּחה איז אַ שליסל-פיגור אין די שושלות פון די אַשכנזישע רבנים. דורך דער טרייוויש-שפּירא-לוריא פאַרבינדונג, קלעימט מען יחוס צוריק צו רש"י און אפשר אַפילו ביז צו דוד המלך.
ווי אַן אַשכנזישע רבנישע שושלת, זענען די טרייווישע געווען טייל פון אַ גרופּע רבנים וועלכע האָבן באַדאַרפט צוצונייען די פאַמיליע-בונדן דורך חתונה, כּדי צו פאַרשטאַרקן זייער אויטאָריטעט און השפּעה אין דער קהילה, אַ טענדענץ וואָס האָט זיך געשפּילט איבער מינדעסטנס 500 יאָר.
דער אונטערשיד צווישן מערב'דיגע (ריינלאַנד) און מזרח'דיגע (עסטרייך/פּוילן) אַשכּנזים איז קענטיג אין דער דרוק-עפּאָכע פונעם 16טן יאָרהונדערט. רבנים אין מערב-דייטשלאַנד, אַזוי ווי רבי חיים ב"ר בצלאל פון פרידבערג, האָבן זיך באַמיט צו באַשיצן די היגע מנהגים פונעם ריינלאַנד קעגן דעם איינפלוס פון די פּסקים פון רמ"א (רבי משה איסרליש) פון פּוילן, וועלכע האָבן געהאַט אַ גרעסערע פאַרשפּרייטונג צוליב דרוק. רבי הירץ טרייוויש'ס סידור איז, פאַרקערט, געווען אַ ביישפּיל פון דער קבלה-און-מנהג-פאָקוס פון דער אַלטער אַשכּנזישער חסידות.
טרייוויש משפּחה (באַטייליקטע פיגורן און ווערק)
נאָמען צייט און אָרט באַמערקונגען יוסף ב"ר יוחנן טרייוויש דער גרויסער 14טן י"ה, מאַרסיי/פּאַריז ערשטער טרעגער פונעם נאָמען. רב פון מאַרסייַ אַרום 1343. מתתיהו ב"ר יוסף טרייוויש 14טן י"ה, פּאַריז הויפּט-רב פון פּאַריז (1360–1385). האָט געגרינדעט אַ ישיבה. יוחנן ב"ר מתתיהו טרייוויש 14טן–15טן י"ה, פּאַריז/איטאַליע הויפּט-רב פון פּאַריז (1385–1394). נאָך דער גירוש אַוועק קיין איטאַליע. נפתלי הירץ טרייוויש (הירץ ש"ץ) 15טן–16טן י"ה, פראַנקפורט מקובל און חזן. מחבר פון מלאה הארץ דעה (קבלהדיקער סידור-פּירוש). אליעזר ב"ר נפתלי הירץ טרייוויש 16טן י"ה, פראַנקפורט/טיהינגען אב"ד פון פראַנקפורט (פון 1541). דרוקער (אין ציריך און טיהינגען), האָט געדרוקט אַן אַל-אידישן יוסיפּאָן. יוסף ב"ר נפתלי הירץ טרייוויש 16טן י"ה, טיהינגען דרוקער מיט זיין ברודער אליעזר.