רוי:מיהאלאוויץ
מיכאַלאָווצע[1] (אונגאריש: Nagymihály, נאָדימיהאַלי; דייטש: Grossmichel) איז א שטאָט אין צפון־מזרח סלאוואקיי. פריער איז זי געווען אין דער קעניגרייך פון אונגארן, און שפּעטער א טייל פון טשעכאסלאוואקיי, די אויטאנאָמע סלאוואקישע רעפובליק, און ווידער טשעכאסלאוואקיי איידער זי איז געווארן א טייל פון דער היינטיקער סלאוואקיי. מיכאלאווצע איז דער הויפּטשטאט פונעם מיכאלאווצע דיסטריקט. די אידישע קהילה אין מיכאלאווצע האָט געהאט א רייכע געשיכטע ביז איר צעשטערונג דורך די נאציס און זייערע מיטארבעטער בשעת דעם חורבן. די שטאָט איז באוואוסט אין דער אידישער געשיכטע פאר דעם קאנווענץ פון ארטאדאקסישע רבנים פון גרעסערן אונגארן אין תרכ"ה.
היסטאריע
די ערשטע אידן האבן זיך באַזעצט אין מיכאלאווצע ביי דער אָטאָמאַנישער אקופּאציע פון גרויס-אונגארן (1526–1699) און זענען געבליבן נאכדעם ווי די טערקן זענען אוועק. א צענזוס פון 1724 (תפ"ד) באשטעטיגט א אידישע אנוועזנהייט, וואס איז געווען קליין אין צאל דעמאלט; דער צענזוס האָט געצילט צו פאַרהיטן אידן פון פארמאָגן גרונט־אייגנטום. אידן האבן געוואוינט אין ארומיגע דערפער, ווי סטראַנאַני און פּאָזדיסאָווצע[2].
די ערשטע שול איז געבויט געווארן אויפן פארמעגן פון דער געק (Gueck) פאמיליע. אין 1732 (תצ"ב) איז די צאל אידן געשטיגן צו 400. זיי האבן אויך געהאט א מקוה. רוב אידן האבן געוואוינט אין 'זיידן גאס' (Hodvabna ulica). ווען די גאס האט מער נישט געקענט אקאמאדירן יעדעם, איז צוגעלייגט געווארן די 'נייע גאס' (Nova ulica). דער בית־עלמין איז געווען אין סטראַנאַני. אין 1792 (תקנ"ב) איז געגרינדעט געוואָרן די חברא קדישא[2].
באַפעלקערונג וואוקס
די אידישע באַפעלקערונג אין מיכאַלאָווצע איז געוואַקסן שטאַרק אין די 19טן און 20סטן יאָרהונדערטער.
- 1840: 170 אידן (אויסשליסנדיג די שכנישע דערפער).
- 1844: 311 אידן.
- 1857: 445 אידן.
- 1880: 1,079 אידן (27.6% פון אַלע איינוואוינער).
- 1910: 2,200 אידן.
- 1930 (צווייטער טשעכאָסלאָוואַקישער צענזוס): 3,386 אידן.
- 1940 (איידער די דעפּאָרטאַציעס): 4,197 אידן.
דער שנעלער וואוקס איז געווען אַ דאַנק אימיגראַציע פון גאַליציע, איבערציאונג פון אידן פון די אַרומיגע דערפער צו דער שטאָט, און די אייזנבאַן וואָס האָט נאָך מער פאַרגרעסערט די אידישע באַפעלקערונג. אין דער טשעכאָסלאָוואַקישער צייט, פון אַ גאַנצער באַפעלקערונג פון 15,000, זענען געווען 4,000 אידן.
דער מיהאלאוויצער אסיפה תרכ"ו
דער וויכטיגסטער געשעעניש וואס האט באפעסטיגט דעם רום פון מיכאַלאָווצע אין דער אידישער געשיכטע, איז געווען דער קאָנווענץ פון ארטאדאקסישע רבנים אין תרכ"ו. דער קאָנווענץ איז געהאַלטן געוואָרן כדי אנטקעגנשטעלן די רעפארמיסטישע שולן וואס האבן זיך דאן אנגעהויבן פארשפּרייטן אין אונגארן. איינער פון די הויפּט אנטיילנעמער איז געווען רבי הלל ליכטנשטיין פון קאָלאָמעאַ. די רבנים האבן ארויסגעגעבן א "פּסק בית דין" וואס האט פארבאטן אייניגע נייע פּראקטיקן וואָס די רעפארמער האבן איינגעפירט, אריינגערעכנט: פּרעדיגן אין אנדערע שפּראַכן אויסער אידיש, אריינגיין אין א שול וואו די בימה איז נישט אינעם צענטער אדער וואו די ווייבער קענען געזען ווערן פון דער מענער אפּטיילונג, רעליגיעזע פונקציאנערן וואס טראגן קלויסטערליכע קליידונג, און האלטן חופּות אינעווייניג אין שול. דער פּסק איז אונטערגעשריבן געוואָרן דורך כּמעט 70 רבנים (אָדער 71 אונטערשריפטן זענען געזאמלט געוואָרן). דער רב פון פּרעשבורג, דער "כתב סופר", איז נישט געווען צווישן די חותמים. דאָס וואָס די אָרטאָדאָקסישע רבנים האָבן אויסגעקליבן זיך צו פאַרזאַמלען אין מיכאַלאָווצע, ווייזט אַז זי איז שוין דאַן געווען אַ וויכטיגער צענטער פון אָרטאָדאָקסישן אידנטום. דאָס איז געווען אַן ערשטער שריט צו דער הויפּט טיילונג צווישן די ארטאדאקסישע און נעאלאגישע (רעפארם) קהילות אין אונגארן, וואס איז פארגעקומען אין תרכ"ט.
אנטוויקלונג פון דער קהילה און אינסטיטוציעס
נאכן קאנגרעס פון אונגארישן אידנטום אין 1868, האט די מיכאלאווצע קהילה באשטעטיגט דעם ארטאדאקסישן וועג וואס זי האט נאכגעפאלגט פריער. די קהילה איז פארמעל געגרינדעט געווארן אין 1867. אין 1888 (תרמ"ח) האט מען געבויט א גרויסע שול, וואס איז געבויט געווארן אין מאָרישן סטיל, און איז געווען איינע פון די שענסטע געביידעס אין שטאט יענע צייט. אין 1905 איז די שול ערזעצט געווארן מיט אַן אנדער געביידע, און איז אראפּגעריסן געווארן אין 1970. אינעם זעלבן יאר 1888 איז אויך געבויט געווארן א קליינע קלויז פאר חסידישע אידן וואס האבן געדאוונט נוסח ספרד אויף זיידן גאס (היינט לודאָוויט שטאָר גאס). אין 1926 האבן די חסידים באנייט א נייע שול. איינע פון די גרינדער פונעם חסידישן קלויז איז געווען הנגיד רבי דוד זאָנענשיין, א חסיד פון שינאווא און סטראָפּקאָוו[3].
אין די לעצטע 20 יאר פונעם 19טן יארהונדערט איז געבויט געווארן א בית מדרש, א מקוה און א תלמוד תורה. אין די 1930ער יארן זענען געגרינדעט געווארן א בית יעקב שולע פאר מיידלעך און אַן אנדער אידישע שולע. עס איז געווען א הויפּט ישיבה און א חסידישע ישיבה[2]. די ישיבות זענען געווען אויפן יסוד פון באָרדינג־הויזן; די בחורים האבן געגעסן טעג ביי אנדערע בעלי בתים, און עס איז נישט געווען איינער וואָס האָט נישט בייגעשטייערט כאטש איין טאָג אַ וואָך פאַר דעם צוועק[4]. דער לערנען־שפּראַך אינעם תלמוד תורה איז געווען דייטש. קליינע ישיבות זענען אויך געווען, צווישן זיי די פון רבי יונה צבי פאנפעדער[5], רבי יוסף בוקסבוים און רבי רפאל בלום. רבי שמעון עהרענפעלד איז געווען דער אָרטיגער רב, ער איז געווען פרעזידענט פון דער חברה ש"ס, און האט געפירט א גרויסע ישיבה פאר דער ערשטער וועלט־מלחמה. נאָך דער מלחמה האָט רבי משה גרינבערגער געגרינדעט אַ ישיבה און זי געפירטמוסטער:ספר, ז' 19. די תלמידי חכמים האבן געדאוונט אינעם קליינעם בית מדרש "תורת חסד", וואו מנינים האָבן זיך געזאמלט פון דער עלות ביז 9-10 אינדערפרי[3]. רבי אליעזר דאווידאוויטש איז געווען דער דיין פאר סטראַנאַני. צווישן די וועטעראַן מלמדים זענען געווען ר' יעקב יצחק מעלער, רבי משה בלאַו, ר' גדלי' אַדלער, ר' פייבל שטייף, און ר' פסח קארצער[6].
עקאָנאָמיש און סאציאל לעבן
בשעת די אידן האָבן זיך געשלאָגן עקאָנאָמיש, איז אויך געווען אַן אָרעם שיכט פון דער באַפעלקערונג. אידן זענען געווען פאַרקניפּט אין האַנדל און געשעפט, אַרייַנגערעכנט האַנדל מיט אַלקאָהאָל. זיי האָבן געהאַט געשעפטן, ספּעציעל אויף דער הויפּט גאַס אַנטקעגן דעם שטאָט ראַטהויז. די געשעפטן זענען געווען פאַרמאַכט אויפן שבת. אידן זענען געווען לעסיז פון שענקען, גאַסטהייזער, גוטער, און אַנדערע געשעפטן, און שפּעטער אויך לאַנדבאַזירער. די Sztáray פאַמיליע, וועלכע האָט געהאַט גוטער אין מזרח סלאָוואַקיי זייטן מיטל־אַלטער, האָט זיך אָפט געקלאַגט מיט אידישע לעסיז וועגן די באַדינגונגען פון זייערע געשעפטן. דאָקומענטן פון דער שטאַט אַרכיוו אין פּרעשאָוו אַנטהאַלטן פיל דאָקומענטן פון דער Sztáray פאַמיליע וואָס שייך אידן, אַרייַנגערעכנט ליסטעס פון אידן (1831), לעגאַלע קלאַגעס, און ליסיז פון בירערייען, שענקען און אַנדערע געשעפטן. עס איז אויך געווען אַ אידישער קרעדיט קאָאָפּעראַטיוו אין מיכאַלאָווצע, וואָס איז געפירט געוואָרן דורך שמואל עהרענפעלד.
פּאָליטיש לעבן
ציוניסטישע טעטיגקייט האט זיך אנגעהויבן אין מיכאַלאָווצע פאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה, און אלע קאלירן פון פּאליטישע מיינונגען זענען געווען פאָרגעשטעלט. די אידישע פּארטיי איז געווען שטארק און איז רעגולער ערוועלט געווארן צום מוניציפּאלן ראַט[2]. ביי די מוניציפּאלע וואלן אין 1926, האָט די ליסטע פון דער אידישער פּאַרטיי געהאַט 16 נעמען, אריינגערעכנט שמואל עהרענפעלד. אין 1931 האָבן די פאַרבונדענע אידישע פּאַרטייען באַקומען 1,061 שטימען און 10 מאַנדאַטן, די העכסטע צאָל אין ראַט. אין די וואַלן פונעם מוניציפּאַלן ראַט אין 1936 זענען געווען דריי אידישע פּאַרטייען: די אידישע עקאָנאָמישע פּאַרטיי, די וואַל גרופּע פון דער צענטראַלער אידישער פּאַרטיי, און די גרופּע פון אידישע סוחרים פון דער טשעכאָסלאָוואַקישער האַנדלס־פּאַרטיי. די פּאָעלי ציון פּאַרטיי האָט געהאַט עטליכע אונטערשטיצונג צווישן דעם אָרעמען שיכט. מיכאַלאָווצע איז געווען איינע פון די שטעטלעך וואו די אידישע קהילה האָט געלעבט ווי אַן איינהייט, און די פירערשאַפט פון שטעטל האָט באַשטאַנען פון אידן.
דער חורבן
מיט דער אויפקומען פון פאַשיסטישן רעזשים אין סלאָוואַקיי אין 1939, האָט זיך אָנגעהויבן אַ קאַמף פאַרן לעבן אַליין, אַנשטאָט אַ פּרנסה'דיגן, רעליגיעזן, סאציאלן, קולטורעלן און נאַציאָנאַלן לעבן. די סלאָוואַקישע רעגירונגען האָבן איינגעפירט אַנטי־אידישע מיטלען. די שיינע קהילה פון מיכאַלאָווצע, וואָס האָט געבליט פיל יאָרן, איז צעשטערט און פאַרניכטעט געוואָרן ביז אַ האַנדפול איבערלעבער. די סלאָוואַקן האָבן זיך אויך אויסגעצייכנט אין די ליקווידאַציע אקטן, אַפילו אָן דער אויפמונטיקונג פון די דייטשן. שוין פאַר דער דייטשער איינעמעניש אין 1942, האָבן די סלאָוואַקן דעפּאָרטירט אַרום 6,000 נפשות אויף זייער אייגענער איניציאַטיוו און אָן קיין אויסערליכן דרוק. אַ ליסטע פון אידן פון מיכאַלאָווצע און איר סביבה וואָס זענען דעפּאָרטירט געוואָרן אין לובלין געגנט דעם 5טן יוני 1942, איז פאַראַן ביי יד ושם[7]. נאָכן חורבן זענען געבליבן בלויז עטליכע הונדערט נפשות לעבן "ווי דורך א נס".
נאָטירבארע מענטשן (???)
- רבי שמעון עהרענפעלד – אָרטיקער רב, פּרעזידענט פון משנה־חברה, געפירט אַ גרויסע ישיבה.
• פיליפּ רייך – דירעקטאָר פון דער מיכאַלאָווצער בירעריי, איז געשטאַנען פאַר דער אידישער עקאָנאָמישער פּאַרטיי. • שמואל עהרענפעלד – דירעקטאָר פון אידישן קרעדיט קאָאָפּעראַטיוו, קאַנדידאַט ביי די וואַלן אין 1926. • רבי משה גרינבערגער – מחבר פון "ספר באר משה", געפירט אַ ישיבה נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה. • יונה צבי פויפעדער – גרינדער פון אַ קליינער ישיבה. • רבי חיים צבי בערקאָוויטש – איינער פון די גרינדער פונעם נוסח ספרד קלויז.
ביבליאגאפיע
- מרדכי פארקאש (רעדאקטאר), ספר מיכאלובצה והסביבה, ועד יוצאי מיכאלובצה בישראל, תש"ל
- דוד בן עקיבא יוסף שלזינגר, מעשה אבות, ירושלים, תרס"א
- ↑ מיכאַלאָװיטש, מיהאַלאָװיץ, מיהאַליװיץ, מיהאַלװיץ, מיהאַלעװיץ, מיהאלעוויטץ, מיהאַלעװיטש, מהאַליװיץ, מיהאַלאָװצע. בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, ז' 168.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Meir Lamed / Yeshayahu Jelinek, "Michalovce", Encyclopaedia Judaica, 2007.
- ↑ 3.0 3.1 ספר, ז' 28.
- ↑ ספר, ז' 29.
- ↑ מנחם מאיר יאקאבאוויטש, "הג"ר יונה צבי פאנפעדער ראש ישיבה במיהאלוויץ, עלי זכרון 18 / י' אייר תשע"ו, עמ' מח.
- ↑ ספר, ז' 20.
- ↑ List of Jews from Michalovce and settlements in the Michalovce vicinity deported to the Lublin region, 06/05/1942.