רוי:במוצאי מנוחה

בְּמוֹצָאֵי מְנוּחָה קִדַּמְנוּךָ תְּחִלָּה (אָדער קורץ: במוצאי מנוחה) איז אַ פּיוט פונעם סאָרט "סליחה", געבויט אין דער סטרוקטור פון אַ "פזמון" (וואָס מיינט אַ פּיוט מיט אַ איבערחזרנדיגן רעפרען). דער פּיוט ווערט געזאָגט אין דער ערשטער נאַכט פון די סליחות אינעם אשכנזישן מנהג, וואָס פאַלט אַלץ אין מוצאי שבת, ד"ה ביי דער ענדיגונג פון רוה-טאָג ("מוצאי מנוחה").

דער מחבר פונעם פּיּוט איז נישט באַקאַנט. מען האַלט אָבער אַז ער איז געשריבן געוואָרן אין אשכנז אָדער איטאַליע ביזן עלפטן יאָרהונדערט.

עס עקזיסטירט אַן אַנדער ליד מיט אַן ענליכן נאָמען, "במוצאי יום מנוחה", וועלכער געהערט צו די טראַדיציאָנעלע זמירות פאַר מוצאי שבת. דער מחבר פון יענעם ליד איז דער ליטורגיסט יעקב דע לונעל (וועלכער איז אויך באַקאַנט אלס "יעקב מן יריחו").

צייט פון זאגן

דער פּיוט "במוצאי מנוחה" ווערט אלעמאל געזאגט אין דער ערשטער נאכט פון סליחות לויט דעם אשכנזישן מנהג, וואס פאלט אלעמאל אויס מוצאי שבת. דער פיוט באשרייבט דעם אנהייב פון די סליחות אין דער דאזיגער נאכט.

דער פּיוט איז באַקאַנט אין אַלע אשכנזישע קהילות, סיי אין מזרח-אייראָפּע סיי אין מערב-אייראָפּע. אַפילו אין ערטער וואו עס איז נישט געווען קיין קביעות'דיגער סדר פון סליחות פאַר יעדן טאָג, איז דאס זאָגן "במוצאי מנוחה" אין דער ערשטער נאַכט געווען פעסטגעשטעלט. אין דער טאָגטעגליכער שפּראַך ווערט דער נאָמען פונעם פּיוט "במוצאי מנוחה" גענוצט צו רעפּרעזענטירן דעם גאַנצן זאָגן פון די סליחות אין יענער נאַכט.

אין מערב-אשכנזישן מנהג ווערט דער פּיוט, אָדער נאָר זיין ערשטע סטאַנצע, אויך געזאָגט אין די פזמונים פון די סליחות וואָס ווערן געזאָגט אין דער תפילת נעילה פון יום כיפּור.

סטרוקטור

דער פּיוט "במוצאי מנוחה" איז געבויט פון אַן עפענונגס-סטאַנצע און זיבן ווייטערדיגע סטאַנצעס. יעדער סטאַנצע באַשטייט פון דריי שורות. די אָנהייב-ווערטער פון די שורות פון די זיבן סטאַנצעס שאַפן אַן אַלפאַבעטישן אַקראָסטיכאָן. דער ערשטער סטאַנצע פונעם ליד איז נישט אַריינגערעכנט אינעם אַקראָסטיכאָן.

אַ באַזונדערע אייגנשאַפט אין דער סטרוקטור איז ווי די אותיות נו"ן (נ) און סמ"ך (ס) ווערן אַריינגעלייגט צוזאַמען אין איין שורה אין דעם אויסדרוק "נָא שַׂגְּבֵם", וואו דער לינקס-ווייזנדיגער שי"ן (שׂ) דינט ווי אַ סמ"ך, כדי צו דערגרייכן אַ סך-הכּל פון 21 שורות פאַרן אַקראָסטיכאָן. רבי פינחס פון קאָריץ האָט דערקלערט דעם צונויפפאָר פון די אותיות נו"ן און סמ"ך, אַז דאָס איז אַ רמז צו דער דערמאנונג פון אַ נס, וואָס געפינט זיך אויך אין אַנדערע ערטער פונעם סליחה (ווי "תראם נסיך", "ויודו פלאיך", "מפליא פלאות").

דער רעפרען פונעם פּיוט איז "לשמוע אל הרינה ואל התפילה" (צו הערן צו דער לויב-ליד און צו דער תפילה), וואָס ווערט געזאָגט נאָך יעדן סטאַנצע. די דאָזיגע ווערטער זענען גענומען פון דער תפילה פונעם קעניג שלמה נאָכן בויען דעם בית המקדש. אַן אַנדער באַשטימטע שפּראַך-ציר אינעם פּיוט איז דער "צימוד".

אינהאַלט

דער פּיוט ווענדט זיך צום אייבערשטן און בעט אים ער זאָל צוהערן צו דער תפילה פון כלל ישראל, זיי מוחל זיין און זיי ראַטעווען פון זייערע צרות, טראָץ זייערע זינד. דער פּייטן בעט נישט אויף זכות, נאָר פאַר גאָט'ס רחמנות און חסד, און ווייל זיי קומען פאַר ה' און דאַווענען צו אים. דער פּיּוט דערמאָנט אויך דעם שרעק פון דעם נאָענטן יום הדין (ראש השנה) פון איין זייט, און דעם זכות פון עקדת יצחק פון דער אַנדערער זייט.

דער פּיוט לייגט באטאנט ספעציעל דאס זאָגן די סליחות ביינאַכט ("במוצאי מנוחה", "בזעקם בעוד ליל", "רצה עתירתם בעמדם בלילות"), און שפּיגלט אָפּ דעם מנהג צו זאָגן סליחות, בפרט די ערשטע סליחות, דווקא אין די נאכט-שעה'ן, א מנהג וואס עקזיסטירט אויך היינט. אַ טייל האָבן געשריבן, אַז אין פאַלן ווען מען זאָגט דעם פּיּוט אין טאָג, און נישט ביי נאַכט ווי עס איז דער מנהג, זאָל מען טוישן די נוסחאות אין די ערטער וואו עס דערמאנט זיך די נאַכט אָדער אינגאַנצן אויסלאָזן די אויסדרוקן.

אַ צענטראַלער באַגריף אינעם פּיוט איז די אידעע פון תשובה וואָס איז געווען פאַר דער בריאה פונעם וועלט, וואָס לאָזט צו טוישן און מעקן פאַרגאַנגענע מעשׂים. דאָס גיט אַ מעגלעכקייט פון אַ צוריקקער צום פאַרגאַנגענעם און פאַרריכטן וואָס איז געטון געוואָרן.

דאָס וואָרט "נָא" ווערט איבערגעחזרט זיבן מאָל אינעם פּיוט, וואָס שטרייכט אונטער די ערנסטקייט פון דער בקשה.

באַדייטונג פון שליסל-פראַזעס

בְּמוֹצָאֵי מְנוּחָה קִדַּמְנוּךָ תְּחִלָּה	ביי דער ענדיקונג פון שבת, דער רוה-טאָג, וואָס איז די צייט ווען די סליחה ווערט געזאָגט, קומען מיר צו דיר פאָרויס מיט סליחות, דאָס איז דער ערשטער טאָג פון די סליחות.
הַט אָזְנְךָ מִמָּרוֹם יוֹשֵׁב תְּהִלָּה	בייג איין דיין אויער פון הויכן הימל, דו וואָס זיצט צווישן לויב-געזאַנגען, אַ כינוי פאַר גאָט.
לִשְׁמֹעַ אֶל הָרִנָּה וְאֶל הַתְּפִלָּה	דער רעפרען, גענומען פון קעניג שלמה'ס תפילה ביי דער חנוכת בית המקדש, ווי אַ בקשה צו גאָט צו צוהערן צו אונזערע געבעטן.
אֶת יְמִין עֹז עוֹרְרָה לַעֲשׂוֹת חָיִל	וועק אויף דיין שטאַרקע רעכטע האַנט צו טוּן גוואַלדיקע מעשׂים, אַ בקשה אַז גאָט זאָל אַקטיווירן זיין מאַכט צום גוּטן פונעם בעטן.
בְּצֶדֶק נֶעֱקַד וְנִשְׁחַט תְּמוּרוֹ אַיִל	יצחק אבינו איז געבונדן געוואָרן בצדק, און אַ ווידער איז געשחטן געוואָרן אַנשטאָט אים, רעפערירט צו דער זכות פון דער עקדה.
גְּנוֹן נָא גִזְעוֹ בְּזַעֲקָתָם בְּעוֹד לָיִל	באַשיץ זיין זוימען (כלל ישראל) אין זייער געשריי, ווען עס איז נאָך נאַכט, וואָס קען מיינען די צייט פון די סליחות אָדער די צייט פון גלות.
דְּרוֹשׁ נָא דוֹרְשֶׁיךָ בְּדָרְשָׁם פָּנֶיךָ	זוך די וואָס זוכן דיין פּנים, אַ בקשה פאַר רעסיפּראָקאַלע דרישה.
חָלִים כְּמַבְכִּירָה מֵעֶבְרַת מַשָּׂאֶךָ	ליידנדיג און ציטערנדיג ווי אַ פרוי ביי איר ערשטער געבורט, פון דער לאַסט פון גאָטס כּעס איבער מענטשליכע זינד.
טִנּוּפָם מְחֵה נָא	מעק אויס זייער אומבאַשטימטקייט (זינד), וואָס ווערן פאַרגלייכט צו שמוץ.
כּוֹנַנְתָּ מֵאָז תֶּרֶף לְחַלְּצָם מִמֵּצָר	דו האָסט צוגעגרייט אַ היילונג פון פאָרויס צו ראַטעווען זיי פון נויט; דאָס רעפערירט צו דער תּשובה וואָס איז געווען פאַר דער בריאה פונעם וועלט.
לְחוֹנְנָם חִנָּם מֵאוֹצָר הַמְּנוּצָּר	שענק זיי חן אומזיסט פון דעם באַהאַלטענעם אוצר, וואָס איז די מתּנה פון תּשובה.
מָרוֹם אִם עָצְמוּ פִשְׁעֵי קְהָלֶךָ	אַפילו אויב די זינד פון דיין קהילה האָבן זיך פאַרמערט ביזן העכסטן הימל.
נָא שַׂגְּבֵם מֵאוֹצָר הַמּוּכָן בִּזְבוּלֶךָ	דערהייב זיי פון דעם אוצר וואָס איז צוגעגרייט אין דיין העכסטער וואוינונג ("זבול" איז איינער פון די זיבן הימלען און אַנטהאַלט ירושלים, בית המקדש, און אוצרות פון חיים, שלום, און ברכות).
פְּנֵה נָא אֶל הַתְּלָאוֹת וְאַל לַחֲטָאוֹת	ווענד זיך צו זייערע צרות, און נישט צו זייערע זינד, אַ בקשה פאַר אַ משפּט אויף דער יסוד פון ליידן אלא נישט אויף זינד.
רְצֵה עֲתִירָתָם בְּעָמְדָם בַּלֵּילוֹת	אָננעם זייער תפילה ווען זיי שטייען ביי נאַכט (אין די צייט פון סליחות).
שְׁעֵה נָא בְרָצוֹן כְּקָרְבַּן כָּלִיל וְעוֹלוֹת	אָננעם מיט רצון זייער תפילה ווי אַ גאַנצן קורבן עולה, ווייל תפילה איז אַ פאַרבייט פאַר קורבנות.

דער אויסדרוק "קדמנוך תחילה" ביים אָנהייב פון די סליחות קען האָבן עטליכע באַדייטן. איינער איז צו קומען פאַר גאָט מיט אַ מתּנה, ווי דער פּסוק אין מיכה ו, ו. אַן אַנדער באַדייט איז אויפצושטיין פרי פאַר סליחות. נאָך אַ באַדייט קען זיין צו גרייטן זיך פאָראויס צו די ימים נוראים, נישט וואַרטנדיג אויף ראש השנה גופא.

ניגונים

עס עקזיסטירן אַ סך ניגונים פאַר דעם סליחה, אַ גרויסער טייל פון זיי אין חזנות-סטיל, און טייל פון חסידישער מוזיק. צווישן די באַקאַנטע חזנים און קאָמפּאָזיטאָרן וואָס האָבן געמאַכט ניגונים צום גאנצן פּיוט זענען: בנימין אונגער, לייב גלאַנץ, משה שטערן, בנימין מוללער, חיים אליעזר הערשטיק, אהרן שלמה ווייסמאַן, און שלמה קאַרליבאַך אין א קאוואער ווערסיע פון זיין ניגון אויף די ווערטער "לולי תורתך".

ספּעציפישע ניגונים פאַר איינצלנע סטאַנצעס פונעם פּיוט זענען: • "את ימין עוז": חזן חיים אליעזר הערשטיק. • "דרוש נא דורשיך": חזנים בנימין אונגער, בנימין מולער, חיים אליעזר הערשטיק, און שלמה קארליבאך. • "זוחלים ורועדים": חזנים בנימין אונגער, לייב גלאנץ, בנימין מולער, חיים אליעזר הערשטיק, און שלמה קארליבאך. • "יוצר אתה": חזנים לייב גלאנץ און בנימין מולער. • "מרום": חזנים לייב גלאנץ, בנימין מולער, חיים אליעזר הערשטיק, און שלמה קארליבאך. • "פנה נא": חזנים בנימין אונגער, לייב גלאנץ, בנימין מולער, חיים אליעזר הערשטיק, און משולם גרינבערגער. • "רצה עתירתם": א באוואוסטער ניגון פון יוסף ראזנבלאט, וואס עקזיסטירט אויך אין פארשטעלונגען פון שפעטערדיגע חזנים ווי משה שטערן, חיים אליעזר הערשטיק און ירמיה דמן, און נאך ניגונים פון חזנים בנימין אונגער, לייב גלאנץ, בנימין מולער, און שלמה קארליבאך אין א קאווער ווערסיע פון איינע פון זיינע ניגונים.

עס זענען אויך פאַראַן רעקאָרדירונגען פונעם צאַנז-קלויזנבורגער רבי זצ"ל וואָס זאָגט די ערשטע סליחות פון "במוצאי מנוחה" מיט בכיות און גרויס התעוררות.

ביבליאָגראַפיע

• אהרן גלצר, ‏"סליחות מבוארות נפש מרדכי - כמנהג פולין - מהדורה שנייה - תשע"ח", מכון תורת אמך, תשע"ח, עמ' 16–18
• דער פיוט במוצאי מנוחה, אויף הפיוט והתפילה וועבזייטל