רוי:ווינער גזירה

די ווינער גזירה באציט זיך צו דער פארפאלגונג פון אידן אין עסטרייך צווישן ה'ק"פ און ה'קפ"א (1420–1421), באפוילן דורך הערצאג אלברעכט דער פינפטער. דאס געשעעניש ווערט גערעכנט אלס איינע פון די גרעסטע אידישע פאגראמען אין מיטל-אלטער צענטראלן אייראפע.

עטימאלאגיע

גזירה איז אן העברעאישער טערמין וואס באדייט "אורטייל" אדער "רעגולאציע", אבער איבער דער צייט, ספעציעל אין מיטל-עלטער, האט עס באקומען דעם ספּעציפישן באדייט פון א אידן-פיינטליכער געזעץ אדער א פּאגראם. דאס ווארט "פאגראם" איז שפעטער געווארן געווענליך, שטאמט פון רוסיש. די גזירות רעפרעזענטירן אפט די ערפארונגען פון אידישע געמיינדעס אונטער דרוק, פארפאלגונג און פארטרייבונג.

אידיש לעבן אין ווין פאר דער גזירה

איבערבלייבענישן פון דער חרוב געווארענער שול אויפן יודנפלאץ.

די ערשטע רעקארדס וועגן דער אנוועזנהייט פון אידן אין דעם געגנט וואס איז היינט עסטרייך זענען אומקלאר, אבער כראָניקן פון 14טן ביז 18טן יארהונדערט דערמאנען א "אידן-רייך" אין ערטער ווי שטאָקעראַו, טולן, קאָרנייבורג, אדער ווין. די פריסטע באשרייבונג פון א איד אין ווין איז געווען שלום (Shlom), וואס איז אינסטאלירט געווארן אלס מינץ-מייסטער דורך דוק לעאפאלד V אין 1194. שלום און 15 אנדערע אידן זענען דערמארדעט געווארן דורך קרייצפארער. אבער, די אידישע קהילה האט איבערגעלעבט, און די ערשטע ווינער געטא האט זיך אנטוויקלט ארום דעם היינטיקן יודנפלאץ (Judenplatz). א פּריווילעגיע פון קייזער פרידריך דער ערשטער באַרבאַראָסאַ פון 1156 האט דערלויבט די עסטרייכישע הערצאָגן צו "האַלטן" אידן און געלט-לייערס. די דאָזיקע שׂימירן-רעכט ("Judenschutz") איז געווען א הערשער-רעגאל און האט געקענט אַריבערגעפירט אָדער פאַרפאַנדרט ווערן.

אין די פריע צייטן פון דער אידישער באַזעצונג אין ווין איז דאָס צוזאַמענלעבן צווישן אידן און קריסטן געווען ווייט-גרעסטנס פרידלעך, כאטש עס זענען געווען באַגרענעצונגען אויף יידישע רעכט דורך שטאָטישע פּריווילעגיעס. אידן אין מיטל-עלטער ווין זענען געווען שטייער-קאלעקטארן און געלט-לייער, כאטש עס זענען אויך געווען סוחרים און האנדווערקער. זיי זענען אבער געווען פארבאטן פון פארמאגן אייגנטום אדער בארבעטן די ערד, און אויך פון רוב האנדלען און מלאכות, וואס האט זיי איבערגעלאזט מיטן געלט-לייען אלס די איינציגע אפציע, וואס האט אפט געפירט צו פיינדשאפט פון קריסטליכע חובות. רוב פון זיי האבן געוואוינט נעבן יודנפּלאַץ אין אַן אפּגעשלאָסענעם געגנט פון בערך זיבעציג הייזער.

א סינאגאגע, אויסגעגראבן אין 1995, איז דארט געווען איינער פון די גרעסטע אין שפעטן 13טן יארהונדערט און האט צוגעצויגן חשובע רבנים ווי לערער. די קהילה האט אויך געהאט א מקווה, א אידיש שפּיטאל און א ישיבה. אין פריען מיטלעטער איז ווין געווען אַ וויכטיקער צענטער פון תּורה-לערנען.

צווישן די בארימטע רבנים זענען געווען רבי יצחק בן משה פון ווין, באקאנט אלס דער ריא״ז, דער מחבר פון ספר אור זרוע". ער איז געווען א תלמיד פון עטליכע בעלי תוספות פון אשכנז (דייטשלאנד) און האט שפּעטער געלערנט רבי מאיר ב' ברוך, באקאנט אלס דער מהר״ם פון ראָטענבורג. רבי ישראל איסרלין, באטראכט אלס דער לעצטער גרויסער מיטלעטערדיקער רב פון ווין, האָט געשריבן "תּרומת הדשן", וואָס האָט געדינט אלס איינע פון די אַשכּנזישע מקורים פאַר "הַמַּפּה", רמ״א׳ס פּירוש אויף "שולחן ערוך".

די 1300ער יארן זענען נישט געווען לייכטע צייטן פאר אידן אין אייראפע. כאטש אידן אין עסטרייך זענען נישט געווארן אזוי שטארק באטראפן ווי אנדערע קהילות דורך די רדיפות נאכן שווארצן טויט אין 1349, זענען געווען באשולדיגונגען אז אידן האבן פאר'סמ'ט ברונעמס, וואס האט געפירט צו מאסן-מארד אין שטעט ווי קרעמס (Krems), שטיין (Stein) און מאוטערן (Mautern). אבער די ווינער קהילה איז געראטעוועט געווארן און די שטאט איז אפילו געווארן אן ארט פון מקלט פאר אידן פון אנדערע שטעט.

סוף 14טן יאָרהונדערט איז די עקאָנאָמישע באַטייטונג פון די ווינער אידן געפאַלן, צוליב דער וואַקסנדיקער קריסטלעכער קאָנקורענץ אין לייען און הערצאָגליכע חובות-מחיקות און ספּעציעלע שטייערן. דאָס איז געווען אַ לייענגער פּראָצעס, נישט נאָר אַ רעזולטאַט פון דעם פייער אין דער אידישער שטאָט אין 1406:169.

א פייער אין 1406 אין דער אַלטער אידישער שטאָט אין ווין האָט פאַרברענט אַלע אידישע הייזער אַרום דער שול, און האָט געפירט צו אַן עקאנאמישן צוזאמענפאל פון די אידן. יוסף הכהן'ס כראָניק "עמק הבכא" דערמאנט דעם בראַנד און די נאכפאלגנדע פּלינדערונגען.

א פאל פון א תשובה-טוענדיגן משומד אין 1410, וואס האט זיך אומגעקערט צו אידישקייט און האָט פאַרלאַנגט פון די קריסטליכע אויטאָריטעטן מען זאָל אים פאַרברענען, און איז דערפאר עקזעקוטירט געווארן דורך פייער. דאָס איז געווען אומגעווענליך, ווייל די האַפּסבורגער הערצאָגן האָבן נישט געהאַט אַן אַקטיוון אינטערעס אין אידישע שמדים ביז דער גזירה.

אורזאכן און מאטיוון פאר דער גזירה

הערצאג אלברעכט דער פינפטער פון עסטרייך (אנאנים, 16טער יארהונדערט)

די װיענער גזירה איז פאָרגעקומען אונטער דער הערשאַפט פון הערצאָג אַלבּרעכט דער פינפטער (הערצאָג פון 1411 ביז 1438, קעניג פון 1438 ביז 1439). די סיבות פאר דער גזירה זענען קאמפליצירט, אפט מאל אנגעגעבן ווי רעליגיעזע פאנאטיזם אדער מאכט-פאליטישע חשבונות.

פינאנציעלע מאטיוואציע

די הויפט-מאטיוואציע פון הערצאג אלברעכט פארן אנפירן א פאגראם איז געווען פינאנציעל. דער הערצאָג האָט זיך געפונען אונטער אַ שװערן פינאַנציעלן דרוק. ער האט געדארפט געלט פאר זיין חתונה מיט עליזאבעט פון לוקסעמבורג און צו פינאנצירן זיינע אנטי-הוסיטן קאמפיין. די פארפאלגונג האט געגעבן דעם הערצאָג די מעגליכקײט צו קאָנפיסקירן ברײטע אידישע פאַרמעגנס, און איז געווען א מקור פון הכנסה און געהאלפן פינאנצירן זיין מיליטערישע קאמפיין און זיין חתונה.

באשולדיגונגען קעגן אידן

• קאלאבאראציע מיט הוסיטן: אין יוני 9, 1419 האבן טעאלאגן פון דער אוניווערזיטעט פון ווין דיסקוטירט א מעגליכע קאאפעראציע פון אידן מיט הוסיטן און וואלדענסער (Waldensians), און האבן זיך באקלאגט אױף די "צו גרױסע צאָל אידן", זײער "לוקסוסדיקן לעבנסשטייגער" און זײערע "גרױליגע ביכער" (װי דער תלמוד).
• האָסטיען-שענדונג (Host desecration): באשולדיקונגען וועגן פארשוועכן שמייליגע ברויט זענען אפט גענוצט געווארן ווי א תירוץ פאר פארפאלגונג. א "מייסטערין" אין ענס האט זיך מודה געווען צו אזא פאַרברעכן און איז פארברענט געוואָרן.
• לוקסוס און "אפשוינליכע ביכער": טעאלאגן האבן קריטיקירט דעם לוקסוס פון אידישן לעבן און זייערע "אפשוינליכע ביכער".
• אלגעמיינע אנטי-אידישע שטימונג: אין 15טן יארהונדערט איז די שטעלונג קעגן אידן פארשארפט געווארן אין דעם רוימישן קייסערטום סיי אויף קירכליכע, סיי אויף וועלטליכע זייטן. דער וועלטלעכער אידישער שוץ האט פארלוירן זיין ווירקונג, און פארפאלגונגען זענען אפט פארגעקומען מיט דער דולדעניש אדער אפילו באטייליגונג פון די שוץ-הערשער.

דער פארלויף פון דער גזירה (1420–1421)

די פארפאלגונג האט זיך אנגעהויבן מיט דעם הערצאָג'ס באַפעל פון גירוש, געצוואונגענע שמד און אַרעסטירונג. לויט די דערציילונגס-טעקסטן, זענען די אָרעמע אידן געווען די ערשטע וואָס זענען פאַרטריבן געוואָרן פון עסטרייך, דורך די הערצאָגס דינער אין זיין אָנוועזנהייט. דערנאָך איז אַרויסגעגעבן געוואָרן אַן עדיקט, וואָס האָט פאַרבאָטן קריסטן צו רעדן מיט אידן. דער הערצאָג איז ערשט צוריקגעקומען נאָכן פאַרענדיקטן גירוש, וואָס שטימט מיט דער עכטער כראָנאָלאָגיע.

א באשרייבונג אין דער אידישער כראניק "ווינער גזירה" גיט איבער א מאסן-מארטירערטום אין דער ווינער שול, כדי צו אויסצומיידן געצוואונגענע טויפונג, וואס איז ספעציעל געדראט געווארן אויף קינדער. לויט דעם באריכט, האבן רבי יונה און א פרוי גע'שחט'ן די אנוועזנדע קהילה-מיטגלידער, דערנאך האט ר' יונה געהרגעט די פרוי, אויפגעשטעלט א שייטער-הויפן אויף דער בימה און זיך אליין פארברענט ווי אַן עולה. דאס איז געווען אן אקט פון קידוש השם.

די פארפאלגונג האט דערגרייכט איר שפיץ-פונקט דעם 12טן מערץ 1421, ווען 212 לעבן-געבליבענע ווינער אידן זענען פאַרברענט געוואָרן צום טויט נאָך א יאָר פון רדיפות. צייטגענאסישע באריכטן זאגן אז די אידן האבן געזונגען לידער און געטאנצט פאר די פייערן.

נאָך דער גזירה איז דאָס אידישע לעבן אין די עסטרייכישע הערצאָגליכע שטעט און אין דעם גאַנצן עסטרייכישן דאָנאַו-געביט אויפגעהערט. אַלע שפּורן פון יידישן לעבן אין עסטרייַך זענען פאַרניכטעט געוואָרן. די וויענער שול איז חרוב געווארן און אירע שטיינער זענען גענוצט געווארן אלס בוי־מאטעריאל פאר דער אוניווערזיטעט וואס איז געבויט געווארן דאָרטן גלײך דערנאך.

אידישע הייזער און וויינגערטנער זענען קאנפיסקירט געווארן. די אידישע אײגנטומס זענען קאָנפיסקירט געװאָרן דורכן הערצאָג. אַן אַלטער רעגיסטער פֿן 1565 באװײזט, אַז פֿילע אידן און אידענעס אין עסטרײך זענען געפֿאָרטערט געװאָרן אונטער יסורים און געצװאונגען אױסצוגעבן װעגן זײער געלט, קלײַנאָדן און זילבער-געשמײד, װאָס איז פאָרגעקומען אַרום יאָר 1420.

אידישע ספרים זענען קאנפיסקירט געווארן; העברעישע קאדעקס בלעטער זענען איבערגעניצט געווארן אלס ביינדונגס-מאטעריאל פאר געריכט-פראטאקאלן און חשבון-ביכער אין שטאט-ארכיוון.

פאלגן און נאכווירקונגען

די װיענער גזירה האט געהאַט טיפע און דראַסטישע קאָנסעקווענצן פאַר דער ייִדישער קהילה אין עסטרײך. די גזירה האט למעשה אויסגעמעקט די ווינער אידישע קהילה. אידן זענען פארטריבן געווארן אדער געצוואונגען צו קאנווערטירן אין גאנצן דוקאט פון עסטרייך. עטליכע אידן זענען אנטלאפן אין אויסלאנד, אנדערע האבן זיך אליין דערהרגעט. אידישע פליטים זענען באוואוסט אין ארומיגע געגנטן, ספעציעל אין דעם מערב'דיגן טייל פון דער אונגארישער קעניגרייך, ווי אויך אין ווינער-ניישטאט אין דער פיטן-געגנט (Pitten), וואו פיל אידישע פליטים האבן זיך באזעצט.

די פארפאלגונג האט געהאט אן עקאנאמישע ווירקונג, ווייל עס זענען געווען פינאנציעלע פאדערונגען אויף דוק אלברעכט דורך די נייע הערשער פון די אידישע פליטים. געשעפטליכע קאנטאקטן צווישן דער עסטרייכישער באפעלקערונג און אידן וואס האבן געלעבט מחוץ דעם דוקאט זענען פארגעזעצט געווארן נאך 1421, בעיקר מיט דער בליענדיגער קהילה אין ווינער-ניישטאט.

אידן האבן זיך געשטרייקט קעגן פארטרייבונגען, האבן געוויילט רעפרעזענטאנטן און פארמולירט פעטיציעס צום רוימישן הויף. אין שאפראן, צום ביישפיל, האט א געריכט-קלאגע אכט יאר אנגעהאלטן, ביז אין 1534 האט קעניג פערדינאנד I באשטימט אז די בירגער דארפן נישט מער צוריקנעמען די אידן אין שטאט.

קוואלן און היסטאריאגראפיע

די געשעענישן פון דער ווינער גזירה זענען הויפּטזעכליך באקאנט פון פיר דערציילונגס-טעקסטן, וועלכע טראָגן אויך דעם טיטל "ווינער גזירה". דריי פון זיי זענען אויף אידיש און איינע אויף העברעאיש, און זענען איבערגעגעבן געווארן צווישן די 16טע און 18טע יאָרהונדערטער.

די פיר טעקסטן זענען:

1. "דאז איז די ווינר גזירה אין טייטש" – א אידישע ווערסיע געדרוקט דורך פּראסניץ אין קראקע ארום 1609. דאס איז די עלטסטע אידישע אויסגאבע. די דאזיגע װערסיע איז די קירצסטע פון די פיר און די מערסט אומאפּהענגיגע אױסגאבע, מיט לאגיש קאָנסיסטענטע כראָנאָלאָגיעס. פּראָסניץ האט עס מסתמא געדרוקט אױסער דער דערגרײכונג פון עסטרײכישער צענזור. די אױסגאבע איז אַריבערגעקומען פון דער אָפּענהײם קאלעקציע צו דער באָדלעיאַן ביבליאָטעק אין 1829. דער טיטל פון דער װערסיע סטיפיצירט, אז דער עסטרײכישער פּאָגראָם איז געװען אלגעמײן באקאנט אונטערן נאמען "װיענער גזירה" פון א געשריבענעם באַריכט אין דער צײט פון ערשטן דרוק, און אז עס איז געװען א העברעאישע װערסיע װאס איז איבערגעזעצט געװארן אױף אידיש.
2. "גזירה ממדינות איסטרייך" – א העברעאישע אויסגאבע, געדרוקט ארום 1581, אויך דורך פּראָסניץ אין קראקע, איבערגעזעצט פון אידיש דורך יחיאל בן ידידיה מיכל מאָראַפטשיק פון לובלין. די דאָזיקע איבערזעצונג האָט אָבער לאָגישע אומקאָנסיסטענצן, װײל זי באנוצט זיך מיט דער פּראָסניץ אידישער װערסיע אַלס באַזיס.
3. "דיא גזירה אויז אוישטרייך" – א אידישע כתב-יד אויסגאַבע, אריינגערעכנט אין דעם פּאפּיר כתב-יד "אָפּענהיים 714" אין דער באָדלעיאַן ביבליאָטעק. דער כתב-יד איז אומדאַטירט, אָבער איז זיכער נישט פּראדוצירט געווארן פאר 1580. די דאָזיגע אױסגאַבע באַנוצט זיך אױך מיט דער העברעאישער איבערזעצונג און האָט כראָנאָלאָגישע שװעריקײטן.
4. "גזירה ממדינת אושטרייך" – שפּעטסטע אידישע אויסגאַבע, אַריינגערעכנט אלס קאפּיטל 52 אין דער זאמלונג "מעשׂה ה'", צום ערשט אין דער אמסטערדאַמער אויסגאַבע פון 1708 (דערנאָך אױך 1723 און אָפט דערנאָך). דאָס איז די איינציגע װערסיע וואס עקזיסטירט אין עטליכע קאָפּיעס; אויסגאַבעס 1 ביז 3 זענען אונז איבערגעגעבן געוואָרן אין בלויז איין איינציקער קאָפּיע. דער רעדאַקטאָר פון דער דאָזיקער װערסיע האָט אױך גענוצט די העברעאישע איבערזעצונג און געהאַט שװעריקײטן מיטן האַלטן די כראָנאָלאָגיע קאָנסיסטענט.

די עלטסטע עקזעמפלארן זענען פון 16טן יארהונדערט, אבער דער אריגינעלער שריפט איז מסתמא געשאפן געווארן קורץ נאך די געשעענישן פון 1421, מעגליך דורך אן ארויסגעטריבענעם עסטרייכישן איד אין אונגערן. עס זענען דאָ אנווײזונגען אױף דער עקזיסטענץ פון העברעאישע װערסיעס פון לכל הפּחות דער ערשטער העלפט פונעם 15טן יאָרהונדערט. די כראָניק "עמק הבכא" פון יוסף הכהן גיט די הױפּט-סטרוקטור פון די געשעענישן פונעם עסטרײכישן פּאָגראָם. דאָס װײזט, אַז באַריכטן פון פּאָגראָמען זענען אָריגינעל געשריבן געװארן אין העברעאיש, אַזױ װי די װיענער גזירה. די "ווינער גזירה" ווערט באטראכט אלס א פארלאזליכע קוואל טראץ איר נאטירליכער איינזייטיגקייט, ווייל פיל דעטאלן (ווי צאל קרבנות) זענען נאר דארטן דערמאנט.

קריסטליכע קוואלן נעמען אריין טהאמאס עבענדארפער'ס (Thomas Ebendorfer) "Chronica Austriae". ארטור גאלדמאן (Artur Goldmann) האט ארויסגעגעבן "דאס אידנבוך פון דער שעפפשטראסע אין ווין" (1908), וואס אנטהאלט דעם טעקסט פון דער "ווינער גזירה". שמואל קרויס האט געווידמעט א וויכטיגע שטודיע וועגן דער ווינער גזירה אין 1920.

היינטצוטאג זענען פארשונגען נאך אלץ אנגענומען צו מאכן צעזעצענע קוואלן צוטריטלעך, און פיל פראגן וועגן דעם הינטערגרונט פון דער געזירה בלייבן אומבאענטפערט. מאדערנע היסטאריאגראפיע טענדירט צו באטראכטן די הויפט-מאטיוואציע פון דעם פאגראם ווי פינאנציעל.

לעגאט און אנדענק

די ווינער געזירה איז א וויכטיקער טייל פון דער אידישער געשיכטע אין אייראפע. אין 1998 איז געבויט געווארן א האלאקאוסט מעמאריאל אויף יודנפלאץ אין ווין, גערופן "די נאמענלאזע ביבליאטעק" (The Nameless Library), וואס דערמאנט די 65,000 עסטרייכישע קרבנות פון די נאציס און רעפערענצירט די 1421 גזירה.

אין 2012 איז די עסטרייכישע געזעץ, די Israelitengesetz, איבערגעשריבן געווארן. עס האט איינגעפירט אין געזעץ אז אידישע בתי-עלמינס זענען פערמאנענט און די קברים טארן ניט פארלאזט ווערן. די געזעץ דערקענט איצט אויך אידישע יום-טובים ווי ראש השנה, יום כיפור, סוכות, שמיני עצרת, שמחת תורה, פסח און שבועות, וואס מיינט אז שול-קינדער קענען גיין אין סינאגאגע און ארבעטער קענען בעטן פריי פאר די יום-טובים.

דער טערמין "גלות" ווערט געניצט צו באשרייבן דעם "צעשפרייטן" פון אידישן פאלק איבער דער וועלט. פאר אידן וואס זענען פארטרייבט געווארן פון די איבערישע האלבאינזל אין 1492, האט דער באגריף "גלות" באצויגן אויף זייער נייעם גלות פון ספרד. די אידישע געמיינדעס האבן זיך צוגעפאסט אין גלות, אבער אפט אויך געהאלטן זייערע קולטורעלע אידענטיטעטן און ביישטייערט צו נייע סאציאלע סטרוקטורן און נעטווארקס.

ביבליאגראפיע

• BRÜNNEL, GABRIELE. "THE HISTORY OF THE TRANSMISSION OF THE ‘WIENER GZEYRE.'” Proceedings of the World Congress of Jewish Studies, vol. יא, 1993, pp. 25–32. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/23531213.
• Petr Elbel, Wolfram Ziegler, ‏"Am schwarczen suntag mardert man dieselben juden, all die zaigten vill guets an under der erden... Die Wiener Gesera: eine Neubetrachtung.", „Avigdor, Benesch, Gitl“. Juden in Böhmen, Mähren und Schlesien im Mittelalter. Samuel Steinherz zum Gedenken (1857 Güssing – 1942 Theresienstadt), Brünn - Prag - Essen: Klartext Verlag, 2016: 201–268.
• Brugger, Eveline (2020). "Die 'Wiener Gesera' von 1420/21 – Hintergründe, Ablauf und Folgen". Dialog – DuSiach (in דײַטש) (119): 21–32. ISSN 1816-6431
• Wolfram Ziegler, ‏"Die österreichischen Juden als Opfer von religiösem Fanatismus – oder eines machtpolitischen Kalküls? Der Verlauf und die Hintergründe der Wiener Gesera (1420/21)", Gotteskrieger. Der Kampf um den rechten Glauben rund um Wien im 15. Jahrhundert (Begleitband zur Ausstellung im Stift Klosterneuburg von 28. April bis 15. November 2022), ed. Maria Theisen, 2022, p. 71-77.