אריוך
אַרְיוֹךְ מלך אֶלָסָר ווערט דערמאנט אין בראשית יד אלס איינער פון די פיר קעניגן וואס האבן זיך פאראייניגט צו אונטערדריקן אן אויפשטאנד קעגן כדרלעמר אין די צייטן פון אברהם אבינו.
אין דער תורה און חז"ל
אין בראשית יד ווערט דערציילט אז אריוך מלך אלסר צוזאמען מיט אמרפל מלך שנער און תדעל מלך גוים האבן באגלייט כדרלעומר מלך עילם, וועלכער איז געפארן צו אונטערדריקן די שטעט פון כיכר הירדן וועלכע האבן ווידערגעשפעניגט אין אים נאך צוועלף יאר זיין אונטערטעניג. אונטערוועגנס האט די קאאליצע איינגענומען און באזיגט א צאל פעלקער, די רפאים, זוזים, אימים, און חורים, ווי אויך די עמלקים און אמוריים. די פינף קעניגן פון כיכר הירדן זענען אנטקעגנגעקומען די קאאליציע קיין עמק השידים אפצושלאגן די פיר קעניגן. די פיר האבן געזיגט אינעם קריג, די קעניגן פון כיכר הירדן זענען אנטלאפן, און כדרלעומר מיט זיינע לייט האבן בארויבט די שטעט, אריינגערעכנט לוט און זיין פארמעגן. ווען אברם האט זיך דערוואוסט דערפון איז געקומען מיט זיינער קנעכט ראטעווען זיין פלימעניק, ער האט זיי באזיגט ביי חובה וואס איז צולינקס פון דמשק, און ער האט באפרייט לוט און צוגענומען די רויב.
אין מדרש שטייט אז אין בבל האט מען געלערנט אז די איסרין מטבע איז גערופן געווארן נאך אלסר[1], ווייל אריוך האט איינגעשטעלט די מטבע[2]. דער תרגום יונתן שרייבט אז ער האט געהייסן אריוך "ווייל ער איז געווען הויך (אריך) צווישן די גיבורים"[3] אדער מיינט יונתן צו רעדן בגנותו אז "היה אריך בית זכרותו ואבר התשמיש"[4]. דער אלשיך זאגט אז אריוך איז געווען גרעסער ווי כדרלעומר[5].
דער מדרש שטעלט די פיר קעניגן קעגן די פיר מלכיות, און זאגט אז אריוך איז מרמז אויף אנטיוכוס (מלכות יון)[6]. לויט אן אנדער גירסא איז אריוך קעגן מלכות מדי[7]. דער ישמח משה זאגט אז אלסר איז געווען א שטאט אין מדי[8].
דער אמורא שמואל ווערט אנגערופן אין תלמוד בבלי מיטן כינוי "אריוך", ווייל הילכתא כוותיה בדינא[9]. תוספות ערקלערט אז וויבאלד שמואל איז גערעכנט געווארן ווי א מלך, האבן זיי אים גערופן "אריוך" וואס איז דער נאמען פון א מלך וואס ווערט דערמאנט אין די תורה און דערמאנט אויך א לייב[10], און מלך אלסר איז מרמז אז די הלכה איז ווי אים אויסער ביי איסורי[11]. פארהאן וואס זעען דערין אויך א רמז אויף רב[12]. דער רמ"ע מפאנו שרייבט אז אריוך מלך אלסר איז נתגלגל געווארן אין רב און שמואל, אריוך אין רב און מלך אלסר אין שמואל וואס איז הילכתא כוותיה באיסורא[13]. רבי חיים וויטאל שרייבט אז אריוך איז קעגן בינה[14].
אין פארשונג
דער נאמען 'אַרְיוֹךְ' ווערט געזען אלס א חורישער, לינגוויסטיש פאראלעל צו 'אַריוואוק' אדער 'אַריאוק' וואס ערשיינט אין די בריוו פון מארי און מינוזי אין די צייטן פון כאמוראבי, וועלכע ווערט אידענטיפיצירט מיט אמרפל. די נעמען זענען זעלטן אין קיילשריפט אויפשריפטן, און ערשיינט נישט נאך דער צווייטער יאר-טויזנט פצ"ר[15]. אנדערע האלטן עס אלס אן אינדיאנער-איראנער נאמען 'אַריאַאוקאַ', האבנדיג די 'אַריאַ' שטאם דערין[16].
דאס לאנד אֶלָּסָר ווערט געטייטשט אין תרגום יונתן אלס 'תַלְסַר'[3], ענליך צו די תרגום אויף "תְּלַאשָּׂר" אין מלכים ב' יט, וועלכע ווערט אידענטיפיצירט מיט טיל-אַשורי וואס איז געווען צו מזרח דעם חדקל, און טייל פארשער האלטן אז דאס איז אלסר[17]. אין דער מגילה פאר בראשית פון קומראן ערשיינט 'כפתוך', ווארשיינליך כפתור וואס איז קאַפאָדעקיע[18][19]. פארשער אידענטיפיצירן אֶלָּסָר מיט לארסא אין דרום מעסאָפאָטאַמיע, אנדערע אידענטיפיצירן עס מיט אילאַנסוראַ נעבן חרן וואס ווערט דערמאנט אין די בריוו פון מארי[17].
עס פלעגט זיין אנגענומען צו אידענטיפיצירן אריוך מיט ואראד-סין אדער רים-סין די קעניגן פון לארסא, וועלכע האבן געהאט דעם צונאמען 'אריאַקו' (Eri-aku)[20], אבער היינטיגער פארשער ווארפן אפ דעם פארשלאג[21]. טייל האלטן אז אריוך אין אַריאוק וואס ווערט דערמאנט אין די בריוו פון מארי אן אן אונטערטאַנער פון זימרילים דער קעניג פון מארי[22]. אויך ווערט פארגעשלאגן אז ער איז אריוואוק דער זון פון זימרילים[23].
צו ליינען מער
- צבי אדר, ספר בראשית: מבוא לעולם המקראי, תל אביב, 1971, עמ' 44–47.
- פנחס ארצי, עולם התנ"ך: בראשית, תל אביב, תשמ"ג, עמ' 103–104.
- בנימין מייזלר, אנציקלופדיה מקראית א, תש"י, עמ' 367 ("אלסר"), 564 ("אריוך"), און 804.
רעפערענצן
- ↑ בראשית רבה, פרשה מ"ב, פסקה ד'.
- ↑ נזר הקודש אויף בראשית רבה.
- ↑ 3.0 3.1 תרגום יונתן אויף בראשית יד, א.
- ↑ אגרא דכלה, ביאורי תרגום יונתן, פרק יד, פסוק א.
- ↑ אלשיך, בראשית, יד, א.
- ↑ בראשית רבה, פרשה מ"ב, פסקה ב' און ד'; ילקוט שמעוני תורה, רמז ע"ב. זעט פירוש מהרז"ו אויף בראשית רבה.
- ↑ רמב"ן און אברבנאל, בראשית יד, א.
- ↑ ישמח משה, לך לך, טו.
- ↑ רש"י, חולין עו, ב.
- ↑ שבת נג, א.
- ↑ דעת זקנים, בראשית, יד, א.
- ↑ רבי יחיאל מיכל שטערן, תולדות האמוראים, אמוראי בבל, רב.
- ↑ רמ"ע מפאנו, גלגולי נשמות, א, ג. זעט אויך גלגולי נשמות, ליקוטים, ב.
- ↑ שער הפסוקים, בראשית, יד, א; לקוטי תורה, בראשית, פרשת לך לך.
- ↑ ארצי, 1993.
- ↑ מייזלר, אריוך; רן צדוק, עולם התנ"ך: דניאל, תל אביב, דוידזון עתי, 1997, עמ' 33.
- ↑ 17.0 17.1 מייזלר, אלסר.
- ↑ יהודה קיל, תנ"ך עם פירוש דעת מקרא א, ירושלים: מוסד רב קוק, תשנ"ז, עמ' שסב.
- ↑ Fitzmyer, Joseph (2004). The Genesis Apocryphon of Qumran Cave 1 (1Q20): A Commentary. Rome: Editrice Pontifico Istituto Biblico. p. 232. ISBN 8876533184
- ↑ Pinches, Theophilus (1908). The Old Testament In the Light of The Historical Records and Legends of Assyria and Babylonia (third ed.). London: Society for Promoting Christian Knowledge. pp. 218–220.
- ↑ מייזלר, אריוך.
- ↑ Walton, John H., and Craig S. Keener. NRSV Cultural Backgrounds Study Bible: Bringing to Life the Ancient World of Scripture. Zondervan, 2019. p. 39; K.A. Kitchen, On the Reliability of the Old Testament [OROT], William B. Eerdmans Publishing, 2003. p. 320; Durand, Jean-Marie (2005). "De l'époque amorrite à la Bible: le cas d'Arriyuk". In Kogan, Leonid Efimovich (ed.). Memoriae Igor M. Diakonoff. Babel und Bibel (in פֿראַנצויזיש). Vol. 2. Eisenbrauns. pp. 59–69. ISBN 978-1-57506-123-8; Dalley, Stephanie (2021). The City of Babylon: A History, c. 2000 BC – AD 116. Cambridge University Press. pp. 319–320. ISBN 9781107136274 (פון ענגלישער וויקיפעדיע)
- ↑ מייזלר, זייט 804.