דרעפט:שד"ר

שד"ר (ראשי תיבות פון שְׁלוּחָא דְרַבָּנָן — שליח פון די רבנים) איז געווען אַ אידן וואָס איז געשיקט געוואָרן פון דער אידישער ישוב אין ארץ־ישׂראל צו די קהילות אין דער גולה, כדי צו זאַמלען געלט (חלוקה) פאַרן קיום און פאַרשטאַרקונג פונעם אידישן ישוב אין לאַנד. די אינסטיטוציע פון שלוחים פון ארץ־ישׂראל האָט זיך אַנטוויקלט שוין אין דער אוראַלטער צייטן און האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין פאַרבינדן די גלות־אידנטום מיט די אידן אין ארץ־ישראל, ווי אויך צו די קולטורעלע לעבנס פון די אידישע קהילות.

היסטאָרישער איבערבליק און דעפיניציע

אין דער אמוראישער תקופה (פערטן יארהונדערט לויט דער ציווילער צייטרעכענונג) איז דער טערמין "שליח ציון" געווען באנוצט פאר חמא בר אדא, וועלכער איז געפארן צווישן בבל און ארץ־ישראל, איבערברענגענדיג פּסקים און בשורות, און ווארשיינליך אויך זאמלענדיג שטיצע.

די סיסטעם פון שליחות איז דערגאַנגען צו איר שפּיץ צווישן דעם 17טן און 19טן יאָרהונדערט. די פונדרעיזינג נעצן פאַר דער אידישער ישוב אין ארץ־ישראל האָבן עקזיסטירט שוין פריער, אָבער די פרי־מאָדערנע אינטעראַקציעס זענען געווען אונטערשיידליך אין דערגרייכונג, השפּעה און אינטענסיטעט.

דער עיקר פונעם שדרוּת (די מיסיע פונעם שליח) איז געווען צו זאַמלען תּרומות פאַר די אידישע קהילות און מוסדות אין די פיר הייליגע שטעט פון ארץ־ישׂראל: ירושלים, חברון, צפת, און טבריה (זינט 1740, ווען דער ישוב האָט זיך דאָרט באַנייט). די שלוחים זענען געשיקט געוואָרן פון די קהילות אָדער ספּעציפישע ישיבות, ווי "בית אל". די מיסיעס האָבן געדינט ווי אַ הויפּט־באַציאונג צווישן דער אידישער וועלט אין גלות און דעם ישוב, טראָגן נישט נאָר מאַטעריעלע הילף, נאָר אויך גייסטישע אינפאָרמאַציע און געדאַנקען.

כּינויים: דער שליח איז אויך באַקאַנט געוואָרן מיטן אַקראָנים ש״ק (שליח קדוש), משולח (ביי די אשכּנזים), אָדער חכם (ביי די מזרחדיגע קהילות).

אָרגאַניזאַציע פון די פילאַנטראָפּישע נעצווערק

די פילאַנטראָפּישע מיסיעס זענען געוואָרן צענטראַליזירט אין דער פריער מאָדערנער צייט.

דער צענטער אין איסטאַנבול (קושטא)

פון די 1720ער יאָרן ביז די 1820ער יאָרן, האָט אַ גרופּע אידישע עליטעס אין דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט איסטאַנבול (קושטא) איבערגעזען די גאַנצע אַרבעט. דער קאָמיטעט איז געווען באַקאַנט ווי די "ועד פקידי קושטא". די גרונד פאַר דער גרינדונג פון די פּקידי קושטא אין 1726 איז געווען די שווערע פינאַנציעלע קריזיס אין ירושלים, נאָך דער אונטערפינאַנצירטער עליה פון אַ גרופּע אַשכּנזים אַרום יאָר 1700.

די פּקידי קושטא זענען געווען אַ טייל פון דער פינאַנציעלער, סוחרישער, און רבנישער עליטע פון דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט, אַריינגערעכנט די אידישע פינאַנצירן פון די יאַניטשאַרן (janissary). זיי האָבן געהאַנדלט מיט דער אָטאָמאַנישער רעגירונג צו באַשיצן די אינטערעסן פון ישוב, און אָרגאַניזירט די פינאַנצירונג אַריבער פיר געאָגראַפישע געגנטן: תּורקיא (די אָטאָמאַנישע אימפּעריע), פראַנקיא (אייראָפּע), שליחות מערב (צפון־אַפריקע), און ערעבּיסטאַן (אַריינגערעכנט פּערסיע און אינדיע).

פריער האָט ווענעדיג געדינט אַלס אַ שליסל־צמישן־פּונקט פאַר דער שליחות אין אייראָפּע און אַרום דעם מיטלענדישן ים. שפּעטער איז ליווערנאָ געוואָרן אַ צענטראַלער פאַרבינדונגס־פּונקט צווישן די צפון־אייראָפּעאישע קהילות און דעם מזרחדיגן אידנטום.

אין צפון־אייראָפּע איז געווען אַ הויפּטקעגנער אָרגאַניזאַציע, די פקידים ואמרכלים אין אמסטערדאַם, אונטער דער פירערשאַפט פון צבי הירש לעהרן. די אַמסטערדאַמער אָרגאַניזאַציע האָט אין 1824 באַשלאָסן צו פאַרמיידן די שליחים פון באַזוכן מערב־אייראָפּע (אַחוץ איטאַליע), כדי צו קאַנאַליזירן די געלטער גלייך צו ארץ־ישראל אָן דער אינטערווענץ פון שליחים.

די ספרדישע קהילות און פילאַנטראָפּיע

די קהילות פון דער מערבדיגער ספרדישער תּפוצה, ווי די פּאָרטוגעזיש-אידישע קהילה אין האַמבורג אינעם 17טן יאָרהונדערט, האָבן געהאַלטן פאַר אַ הויפּט־פאַראַנטוואָרטליכקייט די סאָציאַלע און רעליגיעזע חובה פון צושטעלן הילף פאַר מיטגלידער און פרעמדע. די קהילה אין האַמבורג (וועלכע האָט געהאַט בערך 800 מענטשן אין די 1660ער יאָרן) האָט געגעבן:

• הילף פאַר תּפוסים: ביישטייערונגען פאַר דער פּדיון שבויים נעצווערק, וואָס איז צענטראַליזירט געוואָרן אין ווענעציע און שפּעטער אין ליוואָרנאָ.
• תּרומות פאַרן הייליגן לאַנד: פינאַנציעלע שטיצע פאַר די יידישע קהילות אין ירושלים, חברון, צפת, און טבריה, וועלכע איז געוואָרן אַן אינסטיטוציאָנאַליזירטע אַרבעט.
• הילף פאַר פרעמדע און רייזנדע: אַלערליי בּענפיטן, אַריינגערעכנט קאָמיסיעס פאַר אַקאָמאַדאַציע, שטיצע פאַר אַרטיזאַנען, פליטים, תּלמידי־חכמים, און אויך געלט פאַר רייזע (רייזע־גראַנטן) פאַר די וואָס האָבן געדאַרפט פאַרלאָזן די שטאָט.

פּריאָריטעטן: די האַמבורגער קהילה האָט אָפן בייגעשטייערט פאַר ספרדישע קהילות אין מעדיטעראַן איבער אַשכּנזישע. אין פאַלן פון תּפוסים, האָט די קהילה אָפּגעזאָגט צו העלפן געפאַנגענע פון קרעמעניץ, ווייל זיי האָבן געוואָלט העלפן זייערע אייגענע קהילה־מיטגלידער "און נישט די טודעסקאָס".

קריזיס און שניטן: די עקאָנאָמישע קריזיס צווישן 1667–1680, צוזאַמען מיט דער סאָציאַלער אומרו פון שבתי־צבי, האָבן געפירט צו אַ שאַרפן שניט אין וואוילשטאַנד, און די ביישטייערונגען נאָך דער גולה האָבן זיך פאַרקלענערט, און זענען טעמפּאָרער פאַרווערט געוואָרן.

דער שליח אין אַרבעט און די פּראָבלעמאַטיק

דער שליח האָט געטראָגן אַ גרויסע ענטפערליכקייט, נישט נאָר צו זאַמלען געלט, נאָר אויך צו פאָרשטעלן די גייסטישע גרויסקייט פון ארץ־ישׂראל.

כאַראַקטער און שכר

שלוחים זענען געווען תּלמידי־חכמים פון ישיבות אין די הייליגע שטעט, אָפט נאָמינאַל באַלוינט פאַר דער מיסיע. אַ שלוח האָט געקענט באַקומען אַ באַדייטנדע סומע פון געלט, ווייל מען פלעגט אים גיבן בערך אַ דריטל פון דער גאַנצער ריינער הכנסה פון דער שליחות, אַחוץ דעם רייזע־ביילאַגע. די דאָזיגע הויכע קאָסטן (וואָס האָבן געמאַכט בערך 50% פון די איינגעזאַמלטע סכּומים) האָבן אָפט געפירט צו קריטיק אין דער גולה.

נסיעה־קשיים און געפאַרן

די רייזעס האָבן געדויערט יאָרן און זענען געווען פול מיט סכנות:

• געפאַרן אַזוי ווי: באַראָבונגען, פּיראַטן, איינפאַלן פון קראַנקייטן, און אויסמאַטונג. פון די 850 שלוחים, וועמענס נעמען זענען באַקאַנט, זענען לפּחות 85 (אַן ענטפער פון איינס פון צען) געשטאָרבן אויפן וועג.
• פאַרן שומר מצוות איז עס געווען שווער צו היטן שבתים אָדער צו געפינען כּשר עסן, וואָס האָט אים געצווינגען צו רייזן אין שווערע תּנאים.

דאָקומענטאַציע און צוטרוי

כּדי צו פאַרזיכערן צוטרוי, האָבן די שלוחים געטראָגן אַ פּאָר טעקעס:

1. אגרת שליחות: אַן אויספירליכער בּריוו געשריבן אויף קלף, וואו מען האָט פאַרשריבן די סיבות פאַר דער שליחות און דעם איינפירונג פון דעם שליח. מען האָט דאָס אָפטמאָל געדרוקט אָדער איבערגעזעצט אויף דער לאָקאַלער שפּראַך פאַר דער קהילה.
2. פּינקס השליחות: אַ רעקאָרד־בּוך פון די נדבות און פאַרפליכטונגען, וואו די ראשי־קהילה און נדיבים האָבן פאַרשריבן די סכומים פאַר צוטרוי.

געוויינטליך זענען די שלוחים באַקאַנט געוואָרן פאַר זייער מוסטערהאַפטיגער אָנפירונג. אין צפון אַפריקע איז דאָס אָפט געווען אַזוי גרויס, אַז מען האָט זיי באַטראַכט ווי הייליגע מענטשן, און די קברים פון געשטאָרבענע שלוחים זענען געוואָרן הייליגע ערטער פאַר אידן און מוסולמענער.

די אַשכּנזיש־ספרדישע מחלוקת

די שלוחים האָבן זיך תּמיד געמוזט אַרומזעצן מיטן פּראָבלעם פון עטנישער אָפּטיילונג.

• פּריאָריטעט פאַר "די אייגענע": אַשכּנזישע קהילות האָבן אָפט בייגעשטייערט בלויז פאַר אַשכּנזים אין ירושלים, און דאָס זעלבע פאַר ספרדישע קהילות. די אַשכּנזים אין ירושלים האָבן געטענהט, אַז די אַשכּנזים אין גולה זענען "זייער פלייש און בלוט", דעריבער מוזן זיי זיי שטיצן.

• אידעאָלאָגישע קאָנקורענץ: די קאָנקורענץ האָט זיך געשפּיגלט אין דער פראַגע, צי "עניי עירך קודמין" (די אָרעמע פון דיין שטאָט קומען פריער) מיינט די טייערע אָרעמע אין ארץ־ישׂראל פאַרן גאַנצן כּלל־ישׂראל (אַ טענה פון די שלוחים), אָדער די אָרעמע פון דער לאָקאַלער קהילה.

די ענדע פון דער טראַדיציאָנעלער שליחות

אין מערבדיגער אייראָפּע איז דאָס טראַדיציאָנעלע שלוחים־סיסטעם אַראָפּגעפאַלן אין די 1820ער יאָרן, ווען די פּקידים ואַמַרכּלים אין אַמשטעראַם, אונטער דער לייטונג פון ר׳ צבי הירש לעהרען, האָבן אָפּגעשאַפט די באַזוכן פון שלוחים אין מערבדיגער אייראָפּע (אַחוץ איטאַליע), טענהנדיג, אַז די מיסיעס זענען צו טייער און נישט עפעקטיוו.

אַנשטאָט פּערזענליכע באַזוכן, האָט לעהרען געשטעלט אַ צענטראַליזירטע קאַנאַל פאַר געלט־איבערפיר, באַנוצנדיג אָפט צייטונגען צו פאַרשפּרייטן די נויטיגע אינפאָרמאַציע און צו אַפּעלירן צו אַ ברייטן אידישן עולם.

מאָדערנע שליחים און דער נייער ישוב

אין די 19טן און 20סטן יאָרהונדערטער, האָט די שליחות אַריינגענומען נייע צילן, וואָס זענען געווען מער מאָדערן אָדער ציוניסטיש.

• אידישער מחקר: שלוחים, ווי רבי חיים יוסף דוד אזולאי (חיד״א) אינעם 18טן יאָרהונדערט אָדער ר׳ יעקב סאַפּיר אינעם 19טן יאָרהונדערט, האָבן פאַרווירקליכט אַ ראָלע ווי קולטור־אַגענטן, זאַמלען און פאַרשפּרייטן ספרים, מחקרים, און נייע געדאַנקען.

• ציוניסטישע שלוחים: שפּעטערע שלוחים, אַפילו אין מסורתדיגע קהילות ווי טריפּאָלי (ליביע) אינעם 20סטן יאָרהונדערט, האָבן אָנגעהויבן צו פירן נישט נאָר רעליגיעזע, נאָר אויך סאָציאַלע און בילדונגס־צילן. זיי האָבן געקליבן געלט פאַר נאַציאָנאַלע פאָנדן (ווי די קרן קיימת לישראל) און האָבן געאַרבעט צו פאַרוואַנדלען די קהילה דורך ציוניסטישער דערציונג און אָרגאַניזירט עליה (ווי די שליחות פון אַברהם עלמאַלעח אין 1923).

די שלוחים פון דער הגנה (אידישע פאַרטיידיגונגס־אָרגאַניזאַציע) זענען געשיקט געוואָרן כּדי צו אָרגאַניזירן אַ הכשרת חקלאית (אַגריקולטורע טרענירונג) און פאַרטיידיגונגס־פּראַקטיקן, וועלכע איז געווען אַ טאָטאַלע ענדערונג אין לעבן פון שטאָטישע אידן. די דאָזיגע שלוחים האָבן געבראַכט אַ נייע ראָלע פאַר אידישער פירערשאַפט און האָבן ווייטער אַנטוויקלט דעם קשר צווישן דער גולה און ארץ־ישׂראל.