רוי:ווילנער געטא
די ווילנער געטא איז געווען פון די גרעסטע געטאס אין ווילנע, ליטע.
ווילנע
ווילנע איז געווען א וויכטיגע שטאט פאר יידיש קולטור, און פלעגט גערופן ווערן ירושלים דליטע. נאכן ערשטע וועלט מלחמה, איז ווילנע געווען אונטער פוילישע הערשאפט, ביז ווען די צווייטע וועלט מלחמה, האט אויסגעבראכן אין סעפטעמבער 1939. לויטן ריבענטראפ מאלאטאוו אפמאך, די צוויי אויסערן מיניסטארן פון נאצי דייטשלאנד, און פון סאוויעט רוסלאנד, איז ליטע אריבער אונטער סאוויעטישער איינפלוס, און ווען רוסלאנד האט אקופירט די מזרח געביטן אין פוילן, האט זי איבערגעבן ווילנע צו ליטע. טויזנטער יידישע פליטים זענען אנטלאפן קיין ווילנע, מיטן האפענונג אויסצומיידן דעם נאצישן טייוול. אין יולי 1940, איז די שטאט אריבער צו סאוויעטישע קאנטראל, און די רעגירונג, האט שטארק באגרעניצט די יידישע קולטור און ארבעט אין שטאט, דערביי פארשיקענדיק מערערע מענטשן צו טיף רוסלאנד.
דייטשע אקופאציע
די וועהרמאכט, האט איינגענומען ווילנע דעם 24סטן יוני 1941, און גלייך זיך פארנומען מיט כאפן אידן אויף צוואנגס ארבעט. צרות און גזירות זענען גלייך ארויס, ווי אידן מוזן טראגן א מגן דוד, אדער זיי טארן זיך נישט דרייען אויף די גאסן.
פאגראמען און מערדערייען זענען דורכגעפירט געווארן, מיט אן אקטיווע ליטווינער אנוועזנשאפט, מיטן שפיץ פון די שאוליסטן פאשיסטישע באוועגונג, דורכאויס די זומער פון 1941, זענען 35,000 אידן אומגעקומען דורך נאציס, און זייערע ליטווינער העלפער.
אויפן 6טן און 7טן סעפטעמבער 1941, זענען די אידן געצווינגען געווען אריבערגיין וואוינען אין געטא. 38,000 אידן זענען איבערגעבליבן נאך דעם זומער, און אויף דעם 2טן סעפטעמבער, זענען אידן וואס זענען געווען געצווינגען צו פארלאזן זייערע היימען, און 3,700 זענען אויסגעמארדעט געווארן. די אידן האבן נאר געמעגט נעמען זאכן, וואס זיי האבן געקענט טראגן, און נישט זייערע פארמעגנס, און אנדערע שווערע חפצים.
געטא אויפשטעל
די געטא איז אויפגעשטעלט געווארן אין אלטן יידישן קווארטאל, שוין ביים אנהייב האבן די נאציס צעטיילט דעם געטא אויף צוויי. געטא איינס פאר ארבעטער און פראדוקטיווע קראפט, געטא צוויי פאר אלטע, שוואכע, און יתומים. אין געטא איינס זענען געווען בערך 29,000 איינוואוינער, און אין געטא צוויי 11,000 איינוואוינער. ווי אין אלע אנדערע געטאס איבער אייראפע, וואס די נאציס האבן אויפגעשטעלט, זענען געווען קרענק, הונגער, און אנדערע אוממענטשליכע באדינגונגען.
ביז סוף דעצעמבער 1941, איז געטא צוויי שוין געווען ליקווידירט, און רוב איינוואוינער, זענען אומגעקומען אין פאנאר. די אנדערע געטא האבן די נאציס פארשפראכן צו האלטן גאנץ מיט 12,000 מענטשן, פאר איר פראדוקטיווקייט פארן מיליטער, און אנדערע נוצבארע צוועקן, פארן נאצי רעזשים.
ביז יאנואר 1942, האבן די נאציס אנגעפירט מיט אקציעס, ווי מענטשן זענען פארשיקט געווארן צו זייער אומקום. די יודנראט, האט געמוזט צושטעלן טויזנטער אידן אויף צוואנגס ארבעט, שוין נאכדעם וואס דער איבערצייגונג, אז מענטשן ווערן נישט פארשיקט אויף ארבעט, נאר זיי אומצוברענגען איז געווען פארשפרייט אין געטא. די יודנראט האט פרובירט אויסצופירן א טיילווייזע ראטעווען פון די באפעלקערונג, דורך ארויסגעבן מערסטנס אלטע און קראנקע, מיטן חשבון אז די אנדערע וועט ען לאזן לעבן. נאכדעם אבער האבן די נאציס פארלאנגט אנדערע אידן, וואס זיי וואלטן יא געקענט ארויסהעלפן דעם געטא.
דורכאויס דעם גאנצן יאר 1942, ביז מערץ 1943, איז געווען א דראסטישע ענדערונג, און ווייניק אידן זענען אומגעברענגט געווארן, עס איז גערופן געווארן דער "רעלאטיווער שטילקייט" אדער "סטאבילע תקופה".
יודנראט
די יודנראט מיטן יעקב גענז, האבן געקלערט אז מיטן אויפשטעלן אן ארבעטער געטא, וועלן די אידן געראטעוועט ווערן. די געטא האט געהאט א סארט אויטאנאמיע, מיט א ספעציעלע איינהייט אין די יודנראט, וואס האט זיך אפגעגעבן מיט די קרענק און הונגער, וואס האבן געטראפן דעם געטא. זיי האבן אויפגעשטעלט א פובליק קיך, און שולעס פאר קינדער. אלעס מיט א יידישע ארדענונגסדינסט, א פאליציי, וואס האט געהאלפן פארשטארקן די פאזיציע פון די געטא פירערשאפט.
אין די געטא האט געהערשט א רייכע קולטורעלע לעבן, מיט אלע פראבלעמען פון הונגער און עפידעמיעס. א טעאטער איז אויפגעשטעלט געווארן, און איז געווען זייער דערפאלגרייך, אין איין יאר האט דער טעאטער געשפילט איבער הונדערט פארשטעלונגען, פאר פילע זאלן. די שטראשון ביבליאטעק, האט פארגעזעצט עקזיסטירן, מיט א מיטגלידערשאפט פון 4,700 אבאנענטן. פארברענגען און באלן פון ארבעטער פאראיינען זענען פארגעקומען. אויך איז אן ארכיוו, פון לעבן אין געטא, אויפגעשטעלט געווארן. און א כאר און א מוזיקאלישע סיממפאניע האבן אויך עקזיסטירט אין געטא.
חסידי אומות העולם
אנטאן שמידט, איז געווען אן עסטרייכער גוי, א סאלדאט אין וועהרמאכט, ער האט צוגעזען די מערדערייען פון די נאציס, און האט אנגעפאנגען ארויסהעלפן אידן פון געטא, אין אקטאבער האט ער זיי צוגעשטעלט פאלשע פעסער, און ארויסגעהאלפן דעם יידישן אונטערגרונט אין געטא, אונטערן אנפירערשאפט פון מרדכי טענענבוים. ער האט ארויסגעשווערצט אידן, און זיי אפגעפירט קיין ביאליסטאק, אויך האט ער צוגעשטעלט מיליטערישע אטאמאבילן, פאר די יידישע קעמפער. לויט אפשאצונגען האט שמידט געהאלפן ראטעווען, אומגעפער 250 אידן. ער איז געכאפט געווארן אין אפריל 1942, און ער איז פאראורטיילט געווארן צום טויט.
יידישע קעגנערשאפט
אין ווילנע זענען געווען עטליכע יידישע אונטערגרונט גרופעס. אויפן 21סטן יאנואר 1942, האבן זיך אלע פאראייניגט אונטערן נאמען פאראייניגטע פארטיזאנער ארגאניזאציע (פפ"א). דער קאמאנדיר איז געווען יצחק וויטענבערג, און אונטער אים זענען געווען אבא קאוונער, און יוסף גלאזמאן. די מענטשן אין די קעגנערשאפט האבן אנגעהערט אלע יידישע פארטייען, רעכטע און לינקע. אין 1943, האבן זיך צוגעשלאסן די "יחיאל קאמף ארגאניזאציע". די קעמפער האבן דורכגעפירט אקטן קעגן נאצישע צילן, אין ווילנע אומגעגנט.
די יודנראט, האט צוגעהאלפן די נאציס אין די פארשיגונגען פון אידן צו טויט לאגערן, דעריבער האבן די קעמפער געשטעלט פלאקאטן, אז די יודנראט זענען פאררעטער, וואס אידן זאלן אויפהערן זיך צוהערן צו זיי. די געטא איינוואוינער האבן נישט אויסגעהערט צו די ווארענונגען פון די אונטערגרונט.
די נאציס האבן באקומען אינפארמאציע אויף יצחק וויטנבערג, און די ארדענונגסדינסט האט אים ארעסטירט, נאך אן אקציע פון זיינע פריינט, איז ער באפרייט געווארן. די נאציס האבן דערקלערט אז אויב געט ער זיך נישט איין צו די נאצישע אינסטאנצן, גייען זיי פארניכטן די גאנצע געטא, צום סוף האט ער זיך אונטערגעגעבן, און מיט א ציאניד פיל איז ער געגאנגען זיך איינגעבן צו די נאציס, ער איז ארעסטירט געווארן און געפייניקט געווארן, און באגאנגען זעלבסטמארד אין טורמע.
אויפלעזונג פון געטא
אין אוגוסט 1943, איז די געטא ארומגענומען געווארן מיט פאליציי, און 7,000 אידן זענען פארשיקט געווארן צו אן "ארבעטס לאגער" אין עסטלאנד, די פארטיזאנער האבן פרובירט אנפירן א ווידערשטאנד, אבער די איינוואוינער האבן נישט מיטגעהאלטן, און עס האט זיך נישט אויסגעארבעט, 150 קעמפער פון געטא זענען אנטלאפן, דורך די אפלויף סיסטעם צו די וועלדער, ווי זיי האבן זיך אנגעשלאסן אין פארטיזאנער גרופעס.
אום 23סטן סעפטעמבער 1943, האט די געטא אויפגעהערט צו פונקציאנירן, ווען די לעצט פארבליבענע אידן, זענען פארשיקט געווארן, אדער אומגעקומען אין פאנאר.
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!