חד גדיא
חד גדיא א פיוט וואס מען זינגט ביים ענדע פון דער סדר ספח ביינאכט. עס איז א ליד וואס זאמלט זיך אן, ווען ביי יעדע פאל קומט צו נאך א פרט צום מעשה. עס שילדערט א קייט פון פיגור'ן וואס איינס איז דער שטערקסטע פעטיליגט דער פריערדיגע. דער ערשטע איז דער "חד גדיא", א ציגעלע, און דער לעצטער איז "הקדוש ברוך הוא" וואס שחט דעם מלאך המוות.
דער פיוט שטאמט פון אשכנז און מען טרעפט עס דעם ערשטע מאל אין א הגדה אין דער 16'טן יאר הונדערט. עס איז געשריבן אין א גרייזיגע אראמיש, און האט איבערזעצונגען אין אידיש, לאדינו און נאך שפראכן.
פשט איז פיוט איז אממערסטענס געטייטש אלץ משל פאר די פארשידענע גליות וואס אידן גייען אריבער אונטער די מלכיות וואס ווארפן זיך אום איינער דעם אנדערן, ביז משיח'ס טאג ווען דער באשעפער וועט געוועלטיגן איבער דעם גאנצע וועלט.
אפשטאם
דער אפשטאם פון דער פיוט איז אמוקלאר. רבי ידידיה טיאה ווייל שרייבט אז ער האט געהערט אז מען האט עס געטראפן אויף א קלף אין דער בית מדרש פון דער רוקח אין גרמייזא[1]. דער בית מדרש איז פארברענט געווארן ביי די אומרוען אין יאר ה'ק"ט, אין מען האט דעם חד גדיא מעגליך געטראפן ביים עס איבערבויען שפעטער, מסתמא ארום יאר ה'קט"ו[2].
באזירט אויף א גמטריא[א], האט דער סעראצקער רב רבי יוסף לענווינשטיין געהאלטן אז דער תנא יונתן בן עוזיאל איז דער מחבר דערפון[3], אנדערע האלטן אז דער מחבר איז רבי חייא[4], און טייל האלטן, אז ענדליך צו הא לחמא עניא וואס איז אויך געשריבן אין אראמיש, איז חד גדיא נתחבר געווארן אין בבל נאנט נאכן חורבן[5]. די אלע השערות האבן אבער נישט קיין קראנטע מקורות אדער ראיות[6], און רבי שלמה קלוגער שרייבט, "שיר נכבד הזה הוא שיר קדום, לא נודע שם מחברו"[7].
דאס אז עס איז באלד אינאנהייב ערשינען צוזאמען מיט דער אידישע איבערזעצוג, און צוגאב צו דער גרייזיגע אראמיש פונעם פיוט, האט געברענגט פארשער אנצונעמען אז די אידישע ווערסיע איז דער ארגענעלע, און אז דער ליד שטאמט פון דייטשע אדער פראנזצויזישע פאלקס לידער פן די 16'טן יאר הונדערט[8]. שפעטער איז דער חד גדיא אבער געטראפן געווארן אין כתבי יד פון די 13'טן און 14'טן יאר הונדערט אין וועלכע די אראמיש איז ריין אן גרייזן. דאס באדייט, לויט טייל, אז די אראמישע איז דער ארגענעלע און אז די גויאישע ווערסיעס שטאמען גאר פון איר[2].
ווערסיעס
דער חד גדיא איז דעם ערשטן מאל געדרוקט געווארן אין יאר ה'ש"נ אין דער פראגער הגדה, נאך וואס אין די פריערדיגע דרוקן פון דער פראגער הגדה איז עס נישט געווען. עס איז דארט ערשינען אינאיינעם מיט אן איבערזעצונג אין אידיש[9].
אין א האנטגעשריבנען הגדה פון די 15'טן אדער 16'טן יארהונדערט ערשיינט די חד גדיא מיט פארשידענע טוישן אין נוסח, צווישן אנדערע הייבט זיך עס אן מיט א מייז וואס עסט דעם ציג, און דער קאץ עסט דעם מייז[10]. א דריטער ווערסיע טרעפט מען אין א האנטגעשריבנען פראווענסער סידור פון די 13'טן יאר האונדערט, וואו דער הונט איז דער וואס עסט דעם גדיא, און אנשטאט דער שוחט, קומט א שטריק וואס בינד דעם קוה, א מייז וואס בייסט די שטריק, און קאץ וואס עסט דאס מייז. מנחם צבי פוקס[2], שילדערט די השתלשלות פון דער פיוט ווי פאלגענד: דער ארגענעלע ווערסיע איז דער פון די פראווענסער סידור, שפעטער האט מען אריבער גערוקט די מייז און קאץ צום אנהייב און צוגעלייגט ביים ענדע א שוחט, מלאך המוות און באשפער כדי צו געבן דעם פיוט א פאסיגע און אידישע תוכן. צום לעצט האט מען ארויסגענומען דעם מייז, ווייל אז א מייז זאל עסן א ציג לייגט זיך נישט אויפן שכל.
שפראך
דער חד גדיא איז געשריבן אין אראמיש, אבער עס זענען אריינגעמישט דערין אביסל לשון קודש ווערטער, און דער אראמיש זעלבסט איז גרייזיג. אנדערש איז דער ווערסיע פון די פראווענסער סידור, וואס איז אין א ריינער גוטע אראמיש. דער טעם פארוואס דער חד גדיא איז אויף אראמיש, איז כדי די קינדער אין פרויען זאלן עס אויך פארשטיין[11]. געוויסע שרייבן אז וויבאלד עס איז געשריבן געווארן אין בבל אלץ הוספה צום די איבריגע טיילן פון די הגדה, אזויווי "הא לחמא עניא", האט דער מחבר עס פונאנדערשידן פון די הגדה מיט זיין אראמיש[12].
אין דער ערשטע דרוק פון די חד גדיא, פראג ה'ש"נ, איז מיטגעווען אן איבערזעצונג אין אלט אידיש; אזוי אויך איז דער חד גדיא איבערגעזעצט געווארן אין לאדינו[13], אידיש-אראביש[14]}}, בוכריש[15] און נאך שפראכן[16]
דאס זאגן ביים סדר נאכט
רבי ידידיה טיאה ווייל שרייבט אז מען האט עס געטראפן אין די בית המדרש פון דער רוקח און קובע געווען צו זאגן פסח ביינאכט[17]. פון אנדערע מפרשים איז משמע אז עס איז גראד נתחבר געווארן צו זאגן ביים סדר[18].
דער טעם פארוואס מען זאגט עס ביים סדר זאגן טייל מפרשים איז אויסצודרוקן בענקשאפט אויף די צייטן פון די בית המקדש ווען מען האט מקריב געווען די קרבן פסח[17][19]. אנדערע, וואס טייטשן דעם פיוט על דרך המוסר, זאגן אז מען זאגט עס כדי אז מען זאל נישט קומען צו קלות ראש נאכן סדר וואו מען האט געגעסן און געטרינקען[20]. טייל זאגן אז וויבאלד מען וועט זיין נייגעריג און דערגיין פשט פון דעם חידה, וועט מען דורך דעם ממילא עוסק זיין אין סיפור יציאת מצרים[21]. עס זענען דא וואס זאגן אז עס איז א לחש קעגן עין הרע וואס קען קומען פון די מלאכים וואס זענען מקנא די מדריגות פון די אידן ביים סדר[22].
דער חיד"א, וואס זייענדיג אין די ספרדישע מקומות האט נישט געזאגט דעם פיוט ביים סדר, אין זיין ספר חיים שאל דרוקט זיך אויס גאר שארף און לאזט לייגן אין חרם איינער וואס האט אפגעשעפט פון דעם אשכנזישן מנהג, שרייבנדיג אז זענען מרומז דערין גרויסע סודות התורה[23].
פירושים
פילע פירושים זענען געזאגט געווארן אויף דעם חד גדיא. געוויסע זענען מסביר אז די פיוט שפעט פון די גוים וואס דינען עבודה זרה'ס וואס זענען באשעפענישן, און ברעגנט ארויס אז יעדער באשעפעניש האט א שוואכקייט און א צווייטע קען אים בייקומען. נאר דער באשעפער איז שטערקער פון אלעם[24]. דער געדאנק איז געבויט אויף א מדרש וואס שילדערט א דיאלאג צווישן אברהם און נמרוד וואס לויפט אויף דער געדאנקנגאנג פון חד גדיא:
אמר ליה נסגוד לנורא, אמר ליה אברהם ונסגוד למיא דמטפין נורא, אמר ליה נמרוד נסגוד למיא, אמר ליה אם כן נסגוד לעננא דטעין מיא, אמר ליה נסגוד לעננא, אמר ליה אם כן נסגוד לרוחא דמבדר עננא, אמר ליה נסגוד לרוחא, אמר ליה ונסגוד לבר אינשא דסביל רוחא
— בראשית רבה פרשה לח פסקא יג
.
א מערהייט פון די מפרשים טייטשן אריין דערין די היסטאריע פון כלל ישראל אין גלות ביז משיח'ס טאג. דער גדיא איז כלל ישראל, און די פיגורן דורכאויס די פיוט סימבאליזירן די מלכויות וואס ווארפן זיך אום איינער דעם צווייטן[25]. די פעלקער זענען געוונליך: בבל, פרס, יוון און רומי; און אין טייל פירושים אויך מצרים, איסלאם און קריסטינטום. דער אקס איז על פי רוב משיח בן יוסף, דער שוחט איז ארמילס/גוג ומגוג וואס וועט אים אומברענגען, דער מלאך המוות איז די מגיפה קעגן די רשעים, און דערנאך קומט די באשעפער'ס ענדגילטיגע מלוכה.
אין אנדערע פירושים קאנצענטרירט זיך די חד גדיא ארום די געשעענישן אין די תורה, און באזונדער ביים דור המדבר[26]; דעקענדיג: ברכות יעקב, מכירת יוסף, משה רבינו, חטא העגל, מי מריבה, מיתת נדב ואבוהו און דער גלייכן. אנדערע פירושים הייבן אן ביי די געשעעשנישן פון די תורה, אבער גייען ווייטער ביז משיח'ס טאג; אבער אנשטאט אריינטייטשן דערין די מלכיות, ווערט דערין אריינגעטייטשט פארשידנע מצבים ביי כלל ישראל; דער חורבן, אנשי כנסת הגדולה, שנאת חנם, און אזוי ווייטער[27].
פילע מפרשים טייטשן אריין די נסיונות און עונשים פון א איד אויך דער וועלט. דער גדיא איז דער נשמה, נאכדעם קומען פארשידענע חטאים וואס שעדיגן אים, שפעטער די עונשים און זיין תשובה[28][29] לויט טייל שילדערט דער חד גדיא די מלחמת היצר, ווי איין פיגור איז א נסיון, און דער קומענדיגע איז א תחבולה קעגן דעם[30]. לויט דער פירוש פון רבי אשר אנשיל ווירמיש, איז דער חד גדיא א וויכוח צווישן אידן און די פעלקער צי די אידן זענען טאקע אוזי חשוב[31]; דער חתם סופר טייטשט אריין דערין די הלכות און פרטים פון קרבן פסח [19]. רבי יצחק פון פוזנא האט אויסגעטייטש דער גאנצע חד גדיא על פי סוד[32].
מפרשים
אין די אנהייב פון דער 18'טן יארהונדערט, נאך איידער סיי וועלכע אידישע פירוש אויפן פיוט איז געשריבן געווארן, האבן משומדים און קריסטליכע געלערנטע שוין געדרוקט באשרייבונגען צו דערגיין פשט פון דער אידישע "רעטעניש". צווישן זיי א משומד פילפ ניקודמוס לבראכט, וואס האט ארויס געגעבן א גאנצע פאמפלעט דערוועגן אין יאר ה'תצ"א. זייערע פירושים זענען געווען היסטארישע און פילאזאפישע[8].
צווישן אידן, איז דער ערשטע פירוש ערשינען אין יאר ה'תק"ה, א קונטרס מיטן נאמען "
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע מגן דוד" פון "רבי דוד בהר"ר משולם משה בק"ק הילס". שפעטער, אין יאר ה'תקכ"ב איז געדרוקט געווארן אין אמסטרדאם א קונטרס "
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע אחיות אחידן" פון אן אנאנימער מחבר. פילע קונטרסים האבן נאכגעפאלגט, אזוי אויך האבן אסאך פון די מפרשים אויפן הגדה מפרש געווען אויך דעם חד גדיא. עס זענען היינט שוין פארהאן הונדערטע פירושים אויף חד גדיא[33], אסאך פון זיי פארגייען אין אן אריכות מקיים צו זיין "כל המרבה לספר ביציאת מצרים הרי זה משובח"[34].
צווישן די קונטרסים וואס זענען געשריבן געווארן בלויז מפרש צו זיין חד חדיא ציילן זיך:
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקכ"ד
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי יהודה הורוויץ, כרם עין גדי, קעניגסבערג, תקכ"ד
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי משה אברהם אבלי, גדי מקולס, אלטונא, תק"ל
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
סוג לא תואם [ 3 ] רבי יהודה לייב מהאמבורג, פי הגדי 147349, אלטונא, תקל"ו
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע יהודה יודל אנגל, אמרי בינה, אלטונא, תקל"ט
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי אשר אנשיל ווירמיש, פסח התקווה, פרנקפורט דמיין, תקכ"ד
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי צבי הירש הערשמאן, מקרא קודש, פראג, תקפ"ז
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי יהונתן אייבשיץ, מאמר יהונתן, לבוב, תרכ"ב
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי יצחק אב"ד פוזנא, איל יצחק, לבוב, תק"פ
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי אריב ליב, נחמד ונעים, אמסטערדאם, תקנ"ז
אזוי אויך זענען באקאנט די פירושים אויף חד גדיא פון דער גר"א[35], חתם סופר[36], רבי שלמה קלוגער[29] און רבי מאטלע טשערנאבלער[37]
אין קולטור
"אריינגעזעצט אין חד גדיא" איז א אידישע אויסדרוק וואס באדייט אריינגעזעצט אין טורמע. עס שטאמט פונעם פוילישן אין רוסישן ווארט פאר טורמע: "קאָרדעגאַרדאָ", וואס שטאמט פון דעם פראנצויזישן טערמין corps de garde[38].
צו ליינען מער
נטיצן
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:ביאורים
ליידיגע פאראמעטער [ 1 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
- ↑ "אני יהונתן בן העוזיאל" איז בגימטריא "חד גדיא דזבן אבא בתרי זוזי חד גדיא" (763)
רעפערענצן
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:הערות שוליים
ליידיגע פאראמעטער [ 1 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
- ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי ידידיה טיאה ווייל, הגדה של פסח המרבה לספר, קארלסראע, תקנ"א, דף מו, א - ↑ 2.0 2.1 2.2
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ כותרות, עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע מנחם צבי פוקס, אסופות ב, ירושלים, תשמ"ח, זייטן רא-רכו - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי אליעזר שווערדשארף, הגדה של פסח עם פירוש דמשק אליעזר, קאלאמייע, תרמ"ג - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי שלמה צבי שיק, סידור רשב"ן, וויין, תרנ"ד - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע הגדה של פסח ריח דודאים, פיעטריקוב, תרס"ב, דף נז עמוד א; רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקנ"ד - ↑ ישראל דרנוביץ, ""ואתא עכברא ונשכה לגדיא – גילויים בפיוט 'חד גדיא'"", קובץ עץ חיים כג, ניו יארק תשע"ה
- ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי שלמה קלוגער, סידור בית יעקב, לעמבערג, תרס"ד. דער סידור איז פון רבי יעקב עמדין, דער פירוש אויף דער הגדה איז אבער פון רבי שלמה קלוגער, ווי זיין זון רבי אברהם בנימין שרייבט אין די הקדמה - ↑ 8.0 8.1 "חד גדיא" אין די אידישע ענציקלאפעדיע. פאר מער ביבליאגראפיע איבער דעם זע: מנחם צבי פוקס, "לתולדות השירים 'אחד מי יודע' ו'חד גדיא' בישראל ובעמים", מאיר בניהו (רעדאקטאר), אסופות ב, ירושלים, תשמ"ח, הערות 1-3
- ↑ חד גדיא אין
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע דער פראגער הגדה, פון שנת ה'ש"נ - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע א. מ. הברמן, ""חד גדיא"", מחניים נה, ירושלים, תש"ל זייט 140 - ↑ רבי יהודה הורוויץ, כרם עין גדי, קעניגסבערג, תקכ"ד
- ↑ רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקנ"ד;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי משה סופר, הגדה של פסח חתם סופר, ירושלים, תשס"ד - ↑ זע:
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע קטלוג קדם 01, ירושלים, תשע"ו - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע יקותיאל דהן, "מנהגי חודש ניסן", אור המערב יט, ירושלים, תשע"ח, זייט צו - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע אשי ישראל ניסן, בני ברק, תשנ"ז, זייט 323 - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע שלמה אשכנזי, אבני חן, תל אביב, תש"נ, זייט 88 - ↑ 17.0 17.1
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי ידידיה טיאה ווייל, הגדה של פסח המרבה לספר, קארלסראע, תקנ"א, דף מו, א - ↑ ווי אין: רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקנ"ד
- ↑ 19.0 19.1
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי משה סופר, הגדה של פסח חתם סופר, ירושלים, תשס"ד - ↑ רבי יהודה הורוויץ, כרם עין גדי, קעניגסבערג, תקכ"ד
- ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקכ"ד - ↑ רבי נפתלי צבי מראפשיץ, געברענגט אין:
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע ישכר דב פרידמאן, יד שלום, ניו יארק, תשע"ו, זייט קפט - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
פארלאנגטע פאראמעטער [ 3 ] פעלן רבי חיים יוסף דוד אזולאי, חיים שאל, ליוורנו, תקנ"ה, סימן כ"ח - ↑ געברעגנט אין:
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
סוג לא תואם [ 3 ] אוצר מפרשי ההגדה, ירושלים, תשס"ח, זייט 381 הערה 3 157081 - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע אחיות אחידן, אמסטערדאם, תקכ"ב;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקכ"ד אין די הקדמה;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי משה אברהם אבלי, גדי מקולס, אלטונא, תק"ל;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי יהונתן אייבשיץ, מאמר יהונתן, לבוב, תרכ"ב;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי יחזקאל קאצנעלענבויגן, מים יחזקאל, פורציק, תקמ"ו, דף לד עמוד א;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי יעקב לורבערבוים מליסא, הגדה של פסח מעשה נסים, ירושלים תשע"ו
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי נתנאל חיים פאפע, מגיד מישרים על הגדה של פסח, ירושלים, תר"ס; און פילע נאך - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי דוד מהילס, מגן דוד, תק"ה;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקכ"ד אין זיין צווייטע מהלך;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע יהודה יודל אנגל, אמרי בינה, אלטונא, תקל"ט;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי אריב ליב, נחמד ונעים, אמסטערדאם, תקנ"ז;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי צבי הירש הערשמאן, מקרא קודש, פראג, תקפ"ז;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי אהרן תאומים, מטה אהרן, פרנקפורט דמיין, ת"ע, דף עא עמוד א - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
סוג לא תואם [ 3 ] רבי יהודה לייב מהאמבורג, פי הגדי 147349, אלטונא, תקל"ו;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי אליהו מווילנא, הגדה של פסח עם פירוש ר"י גיקטליא והגר"א, גראדנא, תקס"ה - ↑ רבי יהודה הורוויץ, כרם עין גדי, קעניגסבערג, תקכ"ד
- ↑ 29.0 29.1 געדרוקט אין
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע סידור בית יעקב פון רבי יעקב עמדין, אין דער דרוק פון לעמבערג, תרס"ג. צוליב דעם זענען דא אזעלכע וואס ברענגט נאך זיינע ווערטער אין נאמען פון רבי יעקב עמדין - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקכ"ד;
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי מרדכי טווערסקי, געברעגנט אין ספר דברי תורה, לבוב, תרי"א דף קא עמוד א - ↑ רבי אשר אנשיל ווירמיש, פסח התקווה, פרנקפורט דמיין, תקכ"ד
- ↑ רבי יצחק אב"ד פוזנא, איל יצחק, לבוב, תק"פ
- ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע טוביה פריינד, ""חד גדיא"", ישורון, ירושלים, תשס"א, זייט רחצ - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ 5 ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי מרדכי מקאליש, מאמר מרדכי, דירנפורט, תקכ"ד, דף ג עמוד א - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי אליהו מווילנא, הגדה של פסח עם פירוש ר"י גיקטליא והגר"א, גראדנא, תקס"ה - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי משה סופר, דרשות חתם סופר, קלודזש, תרפ"ט, דף רס עמוד א - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:אוצר החכמה
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע רבי מרדכי טווערסקי, געברעגנט אין ספר דברי תורה, לבוב, תרי"א דף קא עמוד א - ↑
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:היברובוקס
פאראמעטער [ עמוד ] ערשיינען נישט אין מוסטער דעפיניציע יודא א. יאפע, ""עטימאלאגישע נאטיצן"", יידישע שפראך באנד 12, נומער 4, ניו יארק, 1952