בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:רבי אהרן ווארמס"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 9: | שורה 9: | ||
| תאריך פטירה עברי = ט"ו אייר ה'תקצ"ו | | תאריך פטירה עברי = ט"ו אייר ה'תקצ"ו | ||
| ווייב = קענדלה | | ווייב = קענדלה | ||
}}'''רבי אהרן ווארמס''' (אויך ווירמש אדער וירמיש; ה'תקי"ד–ט"ו אייר ה'תקצ"ו, אין [[מעץ]]) איז געווען א בארימטער רב און תלמיד חכם, דיין, פוסק און ראש ישיבה אין [[עלזאס|עלזאַס]]-[[לאטארינגיע|לאָטאַרינגיע]], פראנקרייך, אין דער תקופה פון [[עמאנציפאציע|עמאַנציפּאַציע]] און די פראנצויזישע רעוואלוציע. זיין לעבן האט געשפּאנט די פּעריאדע פון איבערגאנג פון דער אלטער סדר צו דער נייער. רבי אהרן ווירמש איז באקאנט בעיקר פאר זיין הויפט ווערק, "'''מאורי אור'''", אַן עקסטענסיוו שטודיע אויפן תלמוד בבלי און שולחן ערוך. ער האט געדינט אלס מיטגליד אין דער פּאריזער סנהדרין אין תקס"ז. ער איז באקאנט מיט זיין קריטישן צוגאנג צו פאלקס־מנהגים און אפילו צו פוסקי הלכה | }}'''רבי אהרן ווארמס''' (אויך ווירמש אדער וירמיש; ה'תקי"ד–ט"ו אייר ה'תקצ"ו, אין [[מעץ]]) איז געווען א בארימטער רב און תלמיד חכם, דיין, פוסק און ראש ישיבה אין [[עלזאס|עלזאַס]]-[[לאטארינגיע|לאָטאַרינגיע]], פראנקרייך, אין דער תקופה פון [[עמאנציפאציע|עמאַנציפּאַציע]] און די פראנצויזישע רעוואלוציע. זיין לעבן האט געשפּאנט די פּעריאדע פון איבערגאנג פון דער אלטער סדר צו דער נייער. רבי אהרן ווירמש איז באקאנט בעיקר פאר זיין הויפט ווערק, "'''מאורי אור'''", אַן עקסטענסיוו שטודיע אויפן תלמוד בבלי און שולחן ערוך. ער האט געדינט אלס מיטגליד אין דער פּאריזער סנהדרין אין תקס"ז. ער איז באקאנט מיט זיין קריטישן צוגאנג צו פאלקס־מנהגים און אפילו צו פוסקי הלכה פאַר אים. אין לעצטן דור איז זיין געשטאלט מחלוקת'דיג ארום די פראגע פון זיין נטיה צו רעפארם. | ||
==ביאגראפיע== | ==ביאגראפיע== | ||
| שורה 21: | שורה 21: | ||
באאיינפלוסט פון די אידעאלן פון דער [[פראנצויזישער רעוואלוציע]], ווערט געזאגט אז ר' אהרן האט זיך איינגעשריבן אין דער נאציאנאלער גווארדיע און האט אראפּגענומען זיין בארד צו נאכקומען מיליטערישע רעגולאציעס{{הערה|שם=JE}}. ער האט אנערקענט אז באקומען רעכטן שליסט איין פליכטן פאר אידן. אין א דרשה אין דער רעוואלוציאנערער תקופה, האט ער געטאדלט אידן פאר זייער פיינטשאפט צו האנטווערק און האט געמאכט זיין זון אליהו פאר אן אפּעראנט אלס א ביישפיל{{הערה|שם=JE}}. | באאיינפלוסט פון די אידעאלן פון דער [[פראנצויזישער רעוואלוציע]], ווערט געזאגט אז ר' אהרן האט זיך איינגעשריבן אין דער נאציאנאלער גווארדיע און האט אראפּגענומען זיין בארד צו נאכקומען מיליטערישע רעגולאציעס{{הערה|שם=JE}}. ער האט אנערקענט אז באקומען רעכטן שליסט איין פליכטן פאר אידן. אין א דרשה אין דער רעוואלוציאנערער תקופה, האט ער געטאדלט אידן פאר זייער פיינטשאפט צו האנטווערק און האט געמאכט זיין זון אליהו פאר אן אפּעראנט אלס א ביישפיל{{הערה|שם=JE}}. | ||
ער איז געווען א דעלעגאט צום [[פאריזער סנהדרין]] וואס איז צוזאמענגערופן געווארן דורך נאפאלעאן אין תקס"ז, וואו ער האט אנגענומען א וויכטיגע ראלע אלס א פירער אין הלכה'דיגע ענינים. | ער איז געווען א דעלעגאט צום [[פאריזער סנהדרין]] וואס איז צוזאמענגערופן געווארן דורך נאפאלעאן אין תקס"ז, וואו ער האט אנגענומען א וויכטיגע ראלע אלס א פירער אין הלכה'דיגע ענינים. | ||
ער האט אונטערגעשטיצט די גרינדונג פון דער ערשטער אידישער פובליק שולע אין מעץ אין 1818 און איז געווען פארמישט אין מעודד זיין פאכבילדונג{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 66–67.}}. | ער האט אונטערגעשטיצט די גרינדונג פון דער ערשטער אידישער פובליק שולע אין מעץ אין 1818 און איז געווען פארמישט אין מעודד זיין פאכבילדונג{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 66–67.}}. | ||
| שורה 32: | שורה 31: | ||
די פובליקאציע פון מאורי אור האט זיך געשפרייט איבער א שטורמישע תקופה אין דער פראנצויזישער געשיכטע, און שפּיגלט אפּ די צעשטערנדיגע ווירקונגען פון דער רעוואלוציע און ספּעציעל די תקופה פון טעראר אויפן אידישן לעבן אין דער געגנט. די ערשטע דריי בענדער זענען ערשינען אינמיטן די מהומות פון דער רעוואלוציע און טעראר (תק"נ–תקנ"ג), בשעת די איבעריגע פיר בענדער זענען פארעפנטליכט געווארן שפּעטער, צווישן תקע"ט און תקצ"א. די שפּעטערע בענדער האבן געהאט באזונדערע טיטלען: "באר שבע" (תקע"ט), "עוד למועד" (תקפ"ב), "בן נון" (תקפ"ז), און "קן טהור" (תקצ"א). מאורי אור איז געווען איינע פון די זייער ווייניגע ווערק פון זיין סארט פון עלזאס-לאריין וואס איז געלונגען צו ווערן פּובליצירט אין יענער צייט; כמעט אלע ווערק פון ר' אהרן'ס צייטגענאסן אין דער געגנט זענען פארבליבן אין כתב-יד{{הערה|שם=Berkovitz,66}}. דאס ווערק איז פובליצירט געווארן אנאנימיש, מיט בלויז א סובטילן רמז צום נאמען פון דעם מחבר. עס שליסט איין קריטישע באמערקונגען און קאמענטארן וואס ווייזן א וויסנשאפטליכן גייסט און אויסערגעוויינליכע שארפקייט{{הערה|שם=JE}}. טייל סעקציעס אנטהאלטן א מהדורה בתרא (ענדגילטיגע רעצענזיע) מיט צוגעלייגטע קאמענטארן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | די פובליקאציע פון מאורי אור האט זיך געשפרייט איבער א שטורמישע תקופה אין דער פראנצויזישער געשיכטע, און שפּיגלט אפּ די צעשטערנדיגע ווירקונגען פון דער רעוואלוציע און ספּעציעל די תקופה פון טעראר אויפן אידישן לעבן אין דער געגנט. די ערשטע דריי בענדער זענען ערשינען אינמיטן די מהומות פון דער רעוואלוציע און טעראר (תק"נ–תקנ"ג), בשעת די איבעריגע פיר בענדער זענען פארעפנטליכט געווארן שפּעטער, צווישן תקע"ט און תקצ"א. די שפּעטערע בענדער האבן געהאט באזונדערע טיטלען: "באר שבע" (תקע"ט), "עוד למועד" (תקפ"ב), "בן נון" (תקפ"ז), און "קן טהור" (תקצ"א). מאורי אור איז געווען איינע פון די זייער ווייניגע ווערק פון זיין סארט פון עלזאס-לאריין וואס איז געלונגען צו ווערן פּובליצירט אין יענער צייט; כמעט אלע ווערק פון ר' אהרן'ס צייטגענאסן אין דער געגנט זענען פארבליבן אין כתב-יד{{הערה|שם=Berkovitz,66}}. דאס ווערק איז פובליצירט געווארן אנאנימיש, מיט בלויז א סובטילן רמז צום נאמען פון דעם מחבר. עס שליסט איין קריטישע באמערקונגען און קאמענטארן וואס ווייזן א וויסנשאפטליכן גייסט און אויסערגעוויינליכע שארפקייט{{הערה|שם=JE}}. טייל סעקציעס אנטהאלטן א מהדורה בתרא (ענדגילטיגע רעצענזיע) מיט צוגעלייגטע קאמענטארן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
אין צוגאב צו תלמודישע און הלכה'דיגע חידושים, האט ער אריינגענומען אין זיינע ווערק א באדייטנדע צאל פון פאעטישע קאמפאזיציעס, פיוטים פאר ימים טובים, שבת לידער און זמירות, און סליחות פאר די ימים נוראים. ער האט אויך פובליצירט א פירוש צום מחזור און דער פסח הגדה{{הערה| | אין צוגאב צו תלמודישע און הלכה'דיגע חידושים, האט ער אריינגענומען אין זיינע ווערק א באדייטנדע צאל פון פאעטישע קאמפאזיציעס, פיוטים פאר ימים טובים, שבת לידער און זמירות, און סליחות פאר די ימים נוראים. ער האט אויך פובליצירט א פירוש צום מחזור{{הערה|שם=יודאיקע}} און דער פסח הגדה{{הערה|{{היברובוקס||הגדה של פסח מאורי אור עם תרגום אשכנזי|10602|מקום הוצאה=מיץ|שנת הוצאה=תקע"ה}}.}}. | ||
ר' אהרן האט אנגעבליך באפוילן זיין פאמיליע צו פארניכטן זיינע אומפובליצירטע ווערק נאך זיין טויט, אבער צאלרייכע כתבי ידות עקזיסטירן נאך. די מאנוסקריפּטן שליסן איין א פירוש צו קהלת{{הערה|{{כתיב|מאורי אור (קהלת)|990001984350205171|ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286 III}}; {{כתיב|מאורי אור (קהלת-איוב)|990001195500205171|ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286}}}} און אויף נאך ספרים פון תנ"ך{{הערה|{{כתיב|מאורי אור: (תורה)|990026783270205171|ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286}}; {{כתיב|מאורי אור (נ"ך)|990001195470205171|ספריית כל ישראל חברים, 286 IV}}; {{כתיב|מאורי אור (כתובים)|990001195490205171|Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. Ms. 286}}}}, א פירוש אויף [[סדר אליהו רבה]]{{הערה|{{כתיב|מאורי אור (חמשה אור)|990001195460205171|Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. 288}}}}, הלכה'דיגע צוגאבן צו מאורי אור גערופן 'שמונת אור'{{הערה|{{כתיב|מאורי אור (שמונת אור)|990001195510205171|Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. 287}}}}, און א וויכטיגע קבלה'דיגע פירוש צום סידור וואס אנטהאלט אינסטרוקציעס באזירט אויף די כוונות פון [[אר"י הקדוש|רבי יצחק לוריא]]. די כתבי ידות ווערן געהאלטן ביי די Alliance Israélite Universelle ([[כל ישראל חברים]]) ביבליאטעק אין פאריז{{הערה|שם=Berkovitz,66}}. | ר' אהרן האט אנגעבליך באפוילן זיין פאמיליע צו פארניכטן זיינע אומפובליצירטע ווערק נאך זיין טויט, אבער צאלרייכע כתבי ידות עקזיסטירן נאך. די מאנוסקריפּטן שליסן איין א פירוש צו קהלת{{הערה|{{כתיב|מאורי אור (קהלת)|990001984350205171|ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286 III}}; {{כתיב|מאורי אור (קהלת-איוב)|990001195500205171|ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286}}}} און אויף נאך ספרים פון תנ"ך{{הערה|{{כתיב|מאורי אור: (תורה)|990026783270205171|ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286}}; {{כתיב|מאורי אור (נ"ך)|990001195470205171|ספריית כל ישראל חברים, 286 IV}}; {{כתיב|מאורי אור (כתובים)|990001195490205171|Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. Ms. 286}}}}, א פירוש אויף [[סדר אליהו רבה]]{{הערה|{{כתיב|מאורי אור (חמשה אור)|990001195460205171|Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. 288}}}}, הלכה'דיגע צוגאבן צו מאורי אור גערופן 'שמונת אור'{{הערה|{{כתיב|מאורי אור (שמונת אור)|990001195510205171|Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. 287}}}}, און א וויכטיגע קבלה'דיגע פירוש צום סידור וואס אנטהאלט אינסטרוקציעס באזירט אויף די כוונות פון [[אר"י הקדוש|רבי יצחק לוריא]]. די כתבי ידות ווערן געהאלטן ביי די Alliance Israélite Universelle ([[כל ישראל חברים]]) ביבליאטעק אין פאריז{{הערה|שם=Berkovitz,66}}. | ||
| שורה 43: | שורה 42: | ||
'''די ראָלע פונעם זוהר:''' צענטראל צו ר' אהרן'ס סיסטעם איז די פּראמינענץ פונעם זוהר סיי צו באשטימען די ריכטיגע הלכה'דיגע פּראקטיק סיי צו קלארשטעלן דעם אונטערליגנדן זינען פון אנדערש אומקלארע דינים און מנהגים. אין דעם הינזיכט האט ר' אהרן נאכגעפאלגט א מעטאד וואס איז נישט אנדערש פון זיינע אשכנזישע פארגייער פאר וועמען דער זוהר איז געווען אַן אומבאשטרייטבארער הלכה'דיגער מקור. אין כאטש איין פאל וועגן דעם פלאצירונג פון א בעט, האט ר' אהרן אפגעווארפן די פארשפרייטע פראקטיק אלס א טעות און האט זיך אנגעשטרענגט צו באווייזן אז דער זוהר'ס באדייט שטייגט דעם פון דעם תלמוד, אפילו אויב זיין באווייז זעט אויס קינסטליך{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 69–70.}}. | '''די ראָלע פונעם זוהר:''' צענטראל צו ר' אהרן'ס סיסטעם איז די פּראמינענץ פונעם זוהר סיי צו באשטימען די ריכטיגע הלכה'דיגע פּראקטיק סיי צו קלארשטעלן דעם אונטערליגנדן זינען פון אנדערש אומקלארע דינים און מנהגים. אין דעם הינזיכט האט ר' אהרן נאכגעפאלגט א מעטאד וואס איז נישט אנדערש פון זיינע אשכנזישע פארגייער פאר וועמען דער זוהר איז געווען אַן אומבאשטרייטבארער הלכה'דיגער מקור. אין כאטש איין פאל וועגן דעם פלאצירונג פון א בעט, האט ר' אהרן אפגעווארפן די פארשפרייטע פראקטיק אלס א טעות און האט זיך אנגעשטרענגט צו באווייזן אז דער זוהר'ס באדייט שטייגט דעם פון דעם תלמוד, אפילו אויב זיין באווייז זעט אויס קינסטליך{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 69–70.}}. | ||
'''שטעלונג צו מנהג:''' ר' אהרן האט געוויזן שטארקע לויאליטעט צו דעם | '''שטעלונג צו מנהג:''' ר' אהרן האט געוויזן שטארקע לויאליטעט צו דעם לעגאט פון דעם [[מהרי"ל]] (רבי יעקב מולין פון 14טן יארהונדערט מיינץ); דערביי האט ער געטשאלענדזשד די אויטאריטעט פון [[רבי משה איסרליש]], באזונדערס וועגן מנהג. ר' אהרן האט גע'טענה'ט אז רמ"א האט זיך צו שטארק געשטיצט אויף פּוילישע מנהגים אין זיינע הגהות אויפן שולחן ערוך, בשעת ער האט פארנאכלעסיגט קלאסישע אשכנזישע מקורות. די טשאלענדזשעס איז געזען געווארן אלס א דרייסטע פרואוו צו צוריקדרייען די מערב טראדיציע צו וועלכע עלזאס-לאריין און דייטשלאנד זענען היסטאריש געווען געבונדן. בשעת ער האט פארטיידיגט רמ"א איבער ענינים פון ריינע הלכה, האט ר' אהרן אין ענינים פון מנהג באשטעטיגט אז "מיר פון אשכנז פאלגן דעם מהרי"ל… וועלכער איז דער אויטענטישער [פאָרשטייער פון] אשכנז". ער האט אומאויפהערליך אונטערגעשטראכן די אונטערשיידונג פון מנהג אשכנז, באזונדערס אין ליטורגיע. ער האט אויך געמאכט אנשטרענגונגען צו דיסקרעדיטירן מנהגים וואס ער האט געזען אלס באזירט אויף אמונות-טפלות, מיספארשטענדענישן, לינגוויסטישע קארופּציע אדער טעקסטואלע טעותים{{הערה|Berkovitz, Law, p. 72. ר' אהרן'ס טשאלענדזש צו רמ"א האט זיך איינגעשטימט מיט א ברייטערע טענדענץ צווישן צענטראל אייראפעאישע רבנישע ליטעראטור אויסצודרוקן אומצופרידנקייט פון רמ"א'ס גליאסן בשעת מען האט געהייליגט דעם מהרי"ל.}}. | ||
ער איז געווען קריטיש וועגן די איבערנאטירליך. ער האט נישט געגלויבט אין שדים און האט זיך קעגנגעשטעלט קמעות{{הערה|'באר שבע', דף ל,ב–לא,א.}}. ער האט אפּגעווארפן דעם מנהג צו זאגן תחינות און נעמען פון מלאכים פאר תקיעת שופר וועלכע זענען נישט דערמאנט אין תלמוד. ער האט אפּגעווארפן דעם מנהג צו נעמען ווייסע הינער פאר כפרות. ער האט אפּגעווארפן די ווערטער פון רבי יוסף קארא וואס האט דערמאנט א שד מיט נאמען קטב מרירי אין שולחן ערוך. דעם מיסטישן מנהג פון אויסגיסן א כוס פאר אליהו הנביא האט ער ערקלערט ווי א וויץ צו קינדער ווען מען גיסט פאר דער משפּחה פון א גרויסן כוס{{הערה|'עוד למועד', דף ל,ב.}}. ער האט אויך פּראטעסטירט קעגן אריינלייגן פיוטים אין תפילות, צומאל רעדנדיג לעכערליך פון זייערע מחברים. ער האָט פּסקנט אַז עס איז דא א חשש הפסק ווען מען זאגט פסוקי השמות פארן אוועקרוקן די פיס אין עמידה, און דערפאר זאל מען זיי זאגן נאך דעם. ער האט געמאכט א שטארקע שטעלונג קעגן גלויביגע מנהגים, קריטיש קוקנדיג אויף מנהגים וואס זענען נישט געהאלטן געווארן פאר פליכט בלויז באזירט אויף באנוץ{{הערה|שם=JE}}. ער האט אפּגעווארפן דעם מנהג פון גנבה אפיקומן{{הערה|'עוד למועד', דף קעח,א.}}. ער האט אפּגעווארפן דאס ווארפן זיסווארג אויף א חתן ביי קריאת התורה. ער האט זיך קעגנגעשטעלט דעם זאגן "דוד מלך ישראל חי וקיים" ביי קידוש לבנה{{הערה|'עוד למועד', דף קעא,ב.}}. ער האט זיך קעגנגעשטעלט תעניות שובבי"ם. ער האָט זיך שטאַרק קעגנגעשטעלט פילע שטרענגקייטן וואס זענען פארשפּרייט געווארן, ווי דער מנהג נישט צו עסן מצה פון ראש חודש ניסן{{הערה|'עוד למועד', דף לה,ב.}}. איינע פון די מערקווירדיגע מיינונגען איז זיין קריטיק איבער דעם מנהג פון טועם זיין די תבשילים בערב שבת. די טענה איז, אז דער מנהג האט נישט קיין געהעריקן יסוד, און אַז רבנים פלעגן טועם זיין פונעם טשולנט נישט ווי אַ מנהג, נאָר ווי אַן ענין פון יום טוב אָדער פשוט טועם זיין קאָכן{{הערה|{{כיכר השבת|ישראל שפירא|הרב שזלזל קשות במנהג טעימת התבשילים בערב שבת|haredim-news/sb944m|כ"ב באדר ב' תשפ"ד}}.}}. | |||
ר' אהרן האט געלעבט און געארבעט אין א תקופה פון באדייטענדע טויש אין פראנקרייך. די רעוואלוציע און טעראר האבן געהאט צעשטערנדיגע עפעקטן אויף אידישע אינסטיטוציעס ווי ישיבות, כאטש טראדיציאנעלע אידישע קולטור און לערנען האבן איבערגעלעבט און שפעטער געזען אנשטרענגונגען ביי ווידערלעבונג. | |||
ר' אהרן'ס אונטערשטרייכונג פון היסטארישע המשכה אין מנהג קען האבן געצילט צו קעגנצווירקן די וואקסנדיגע אומסטאבילקייט אין אידישן לעבן אין יענער עפאכע{{הערה|Berkovitz, Law, p. 72.}}. | |||
'''אפּאזיציע צו פּאפּולארער קבלה:''' ר' אהרן האט זיך אויך אנטקעגנגעשטעלט דער וואקסנדיגער פּאפּולעריטעט פון קבלה'דיג-באזירטע פירונגען פארבונדן מיט חסידות. צום ביישפיל, האט ער קריטיקירט די פראקטיק פון די וואס קומען שפעט אין שול אבער ווילן נישט שפּרינגען פאראויס צו זיך אנשליסן אין תפילה בציבור אויס מורא פון "מהפך זיין די צינורות", רופענדיג עס א פארלעצונג פון הלכה{{הערה|'באר שבע', דף כא.}}. ער האט געטיילט באזארגניסן מיט אנדערע רבנים פון זיין צייט, ווי [[רבי יחזקאל לאנדא]] און [[רבי יעקב עמדין]], וועגן די פארשפרייטונג פון זוהרישע און לוריאנישע שריפטן און פראקטיציעס צווישן די מאסן, מורא האבנדיג פאר דעם פאטענציאל פאר נעגאטיווע קאנסעקווענצן ענליך צו שבתי צבי אדער געפארן וואס קומען פון פעלערהאפטע מיסטישע טראנסמיסיע. ער האט צוגעגעבן אז זיין דור איז נישט גרייט פאר אזא פאפולעריזאציע. ער האט זיך אויך אנטקעגנגעשטעלט שאקלען בעת דאווענען{{הערה|'באר שבע', דף כ,א.}}, א פּּאפּולערער חסידישער פירונג{{הערה|Berkovitz, Law, p. 71.}}. | '''אפּאזיציע צו פּאפּולארער קבלה:''' ר' אהרן האט זיך אויך אנטקעגנגעשטעלט דער וואקסנדיגער פּאפּולעריטעט פון קבלה'דיג-באזירטע פירונגען פארבונדן מיט חסידות. צום ביישפיל, האט ער קריטיקירט די פראקטיק פון די וואס קומען שפעט אין שול אבער ווילן נישט שפּרינגען פאראויס צו זיך אנשליסן אין תפילה בציבור אויס מורא פון "מהפך זיין די צינורות", רופענדיג עס א פארלעצונג פון הלכה{{הערה|'באר שבע', דף כא.}}. ער האט געטיילט באזארגניסן מיט אנדערע רבנים פון זיין צייט, ווי [[רבי יחזקאל לאנדא]] און [[רבי יעקב עמדין]], וועגן די פארשפרייטונג פון זוהרישע און לוריאנישע שריפטן און פראקטיציעס צווישן די מאסן, מורא האבנדיג פאר דעם פאטענציאל פאר נעגאטיווע קאנסעקווענצן ענליך צו שבתי צבי אדער געפארן וואס קומען פון פעלערהאפטע מיסטישע טראנסמיסיע. ער האט צוגעגעבן אז זיין דור איז נישט גרייט פאר אזא פאפולעריזאציע. ער האט זיך אויך אנטקעגנגעשטעלט שאקלען בעת דאווענען{{הערה|'באר שבע', דף כ,א.}}, א פּּאפּולערער חסידישער פירונג{{הערה|Berkovitz, Law, p. 71.}}. | ||
== | ==דעות און שטעלונגען== | ||
ר' אהרן האט | [[טעקע:Grand Sanhédrin des Israélites de l'Empire français et du royaume d'Italie.jpg|קליין|"די 'מושב הסנהדרין פון פאריז' אונטער דער אנפירונג פון דעם גאון ר' דוד זינצהיים, צו וועמען'ס זייט עס זיצט הרב אהרן ווירמיש דער מחבר פון 'מאורי אור'"]] | ||
'''אידיש-גויאישע באַציאונגען:''' ער האט געהאלטן א וויכטיגע רעדע צום פּאריזער סנהדרין איבער די באציאונגען צווישן אידן און גוים לויט דער הלכה. די רעדע, כאטש ס'איז נישט איינגעשלאסן געווארן אין די סנהדרין'ס טראנזאקציעס, איז רעפּראדוצירט געווארן 25 יאר שפעטער אין דעם לעצטן באנד פון "מאורי אור"{{הערה|זעט 'קן טהור', דפים י,ב–יא,ב ([https://www.posenlibrary.com/entry/meore-or-luminescence-light ענגלישע איבערזעצונג] ביי פּאזען ביבליאטעק וועבארט); זעט אויך 'בן נון', דפים קו,א, קיא,א.}}. עס האט געדינט אלס דער יסוד פאר די פארזאמלונג'ס דעקלאראציעס פון התחייבות צו זיין געטרייע בירגער פון פראנקרייך, ספּעציעל פאר די ענטפערס אויף פראגעס עלף און צוועלף וועגן געלט-לייען. אין דער רעדע האט ער געטענהט אז אין מאראלישע ענינים איז נישטא קיין אונטערשייד צווישן איד און גוי, ציטירנדיג 'גזל הגוי' אלס שטרענג פארבאטן פאר אידן{{הערה|שם=Berkovitz,66|Berkovitz, Law, p. 66.}}. ער האט אויך געטענהט אז דער טערמין 'עובדי כוכבים ומזלות' באציעט זיך נישט צו גוים פון זיין צייט און אז דער תלמוד פארמערט ברודערשאפט צווישן אידן און גוים{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Yehoshua Horowitz|Worms, Aaron|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/worms-aaron}}}}. | |||
ער האט ערלויבט א פרוי צו טראגן א פּאה נכרית, ווייל דער טעם פארן באדעקן דעם האר פון אַן אישה נשואה איז לויט קבלה, וואס איז נישט גילטיג פאר א פּאה נכרית. ער האט ערלויבט צו אפּשטיפּן א לויה אויב עס איז געווען א ספק אויב דער טויט איז נאך נישט באשטימט. ער האט ערלויבט באניצן אנשטעלטע צוקער ביי פסח. ער האט ערלויבט חלב עכו"ם. מען האט געזאגט אויף אים אז ער האט געטרונקען מילך קאווע אין א גויאישן קאפע{{הערה|ברילל, נר למאור.}}. ער האט געפסק'נט אז מע טאר נישט מאכן די ברכה "שלא עשני גוי" אין דער עפנטלעכקייט בקול צוליב שנאה פון די גוים, און מע טאר נישט מאכן די ברכה "שלא עשני אשה" בקול צוליב פארשעמען די פרויען{{הערה|'באר שבע' כ,א. זעט {{אוצר החכמה|נפתלי וידר|סיני|614161|page=17|באנד=פה (ג-ד)|שנת הוצאה=תשל"ט|מו"ל=מוסד הרב קוק|עמ=קיא|הערה 69}}.}}. | |||
==השקפה אויף השכלה== | ==השקפה אויף השכלה== | ||
די פאקט אז זיינע צייטגענאָסן האבן אים געזען פון מערקווירדיג אנדערשע פּערספּעקטיוון ווייזט אז ער איז געווען א פילפאכיגער מענטש מיט אומגעוויינטלעכער קאָמפּלעקסאַטיע. ער האָט געשנאָבן גרויסע באַוואונדערונג צווישן לומדי תורה און טראדיציאנעלע בעלי בתים וואס האבן אים באטראכט אלס א פאנטרעגער פאר לימוד התורה און מסורה. פון דער אנדערער זייט, האבן די וואס האבן געזוכט ריטועלע רעפארמען (פּראפּאנענטן פון השכלה), אים געזען אלס א בונד אין זייער קאמף קעגן דער ארטאדאקסישער עסטאבלישמענט{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 67–68.}}. | די פאקט אז זיינע צייטגענאָסן האבן אים געזען פון מערקווירדיג אנדערשע פּערספּעקטיוון ווייזט אז ער איז געווען א פילפאכיגער מענטש מיט אומגעוויינטלעכער קאָמפּלעקסאַטיע. ער האָט געשנאָבן גרויסע באַוואונדערונג צווישן לומדי תורה און טראדיציאנעלע בעלי בתים וואס האבן אים באטראכט אלס א פאנטרעגער פאר לימוד התורה און מסורה. פון דער אנדערער זייט, האבן די וואס האבן געזוכט ריטועלע רעפארמען (פּראפּאנענטן פון השכלה), אים געזען אלס א בונד אין זייער קאמף קעגן דער ארטאדאקסישער עסטאבלישמענט{{הערה|שם=B6768|Berkovitz, Law, pp. 67–68.}}. | ||
טראץ זיין טראדיציאנאליזם, זאגן מאנכע אז ער האט אויסגעדרוקט מיינונגען וואס האבן געפלאסטערט דעם וועג פאר רעפארם. ער האט געגלויבט אז עס איז בעסער צו דאווענען אין דער מוטער שפראך אויב מען פארשטייט נישט קיין העברעאיש, איידער זיך צו מוטשען מיט העברעאישע תפילות אן פארשטאנד. באזירט אויף דעם, האט ער זיך נישט אנגעשלאסן אין דער אגיטאציע קעגן די רעפארמען פון דעם האמבורגער טעמפל{{הערה|שם=יודאיקע}}, און נישט אונטערגעשריבן דעם "אלה דברי הברית" | טראץ זיין טראדיציאנאליזם, זאגן מאנכע אז ער האט אויסגעדרוקט מיינונגען וואס האבן געפלאסטערט דעם וועג פאר רעפארם. ער האט געגלויבט אז עס איז בעסער צו דאווענען אין דער מוטער שפראך אויב מען פארשטייט נישט קיין העברעאיש, איידער זיך צו מוטשען מיט העברעאישע תפילות אן פארשטאנד. באזירט אויף דעם, האט ער זיך נישט אנגעשלאסן אין דער אגיטאציע קעגן די רעפארמען פון דעם [[האמבורגער טעמפל]]{{הערה|שם=יודאיקע}} אין תקע"ט, און נישט אונטערגעשריבן דעם "אלה דברי הברית". | ||
ער איז אזוי באטראכט געווארן אין דעם קליינעם קרייז פון פראנצויזישע משכילים אלס איינער וואס האט דעם פּאטענציאל צו דינען אלס א מאדעל פאר א | ער איז אזוי באטראכט געווארן אין דעם קליינעם קרייז פון פראנצויזישע משכילים אלס איינער וואס האט דעם פּאטענציאל צו דינען אלס א מאדעל פאר א נייעם דור רבנים. | ||
אבער, א נאענטע לערנונג פון זיינע כתבים ווייזט אז דאס בילד וואס די השכלה האט געבויט איז געווען אומפארענדיגט; זיין וועלט איז קלאר צענטרירט געווען אויף הלכה. עס איז נישטא קיין באווייז אז ער האט שטודירט, אדער געווען אינטערעסירט אין, וועלטליכע טעמעס, און זיין מיינונג איבער פילאזאפן איז געווען נעגאטיוו{{הערה|'באר שבע', דף כב,ב; 'קן טהור', דף יז,ב.}}. די געדאנק פון רעליגיעזע רעפארם איז געווען פרעמד פאר אים{{הערה| | אבער, א נאענטע לערנונג פון זיינע כתבים ווייזט אז דאס בילד וואס די השכלה האט געבויט איז געווען אומפארענדיגט; זיין וועלט איז קלאר צענטרירט געווען אויף הלכה. עס איז נישטא קיין באווייז אז ער האט שטודירט, אדער געווען אינטערעסירט אין, וועלטליכע טעמעס, און זיין מיינונג איבער פילאזאפן איז געווען נעגאטיוו{{הערה|'באר שבע', דף כב,ב; 'קן טהור', דף יז,ב.}}. די געדאנק פון רעליגיעזע רעפארם איז געווען פרעמד פאר אים{{הערה|שם=B6768}}. | ||
==וויכוח און רעפּוטאַציע== | ==וויכוח און רעפּוטאַציע== | ||
זיין ווערק "מאורי אור" איז פאַרשלאָגן געוואָרן דורך געוויסע רבנישע פיגורן. הרב ישכר תמר, מחבר פון "עלי תמר", האט געזען אין געוויסע פּסיקות פון רבי אהרן ווירמש סימנים פון א נטיה צו רעפארם, און האט טאקע געהאלטן אז ער איז "געווארן א צדוקי" אין סוף זיין לעבן, צוליב זיין באטייליגונג אין דער סנהדרין פון נאפּאלעאן. | זיין ווערק "מאורי אור" איז פאַרשלאָגן געוואָרן דורך געוויסע רבנישע פיגורן. הרב ישכר תמר, מחבר פון "עלי תמר" אויפן ירושלמי, האט זיך שארף קעגנגעשטעלט רב ווירמש. ער האט געזען אין געוויסע פּסיקות פון רבי אהרן ווירמש סימנים פון א נטיה צו רעפארם, און האט טאקע געהאלטן אז ער איז "געווארן א צדוקי" אין סוף זיין לעבן, צוליב זיין באטייליגונג אין דער סנהדרין פון נאפּאלעאן{{הערה|ישכר תמר, '''עלי תמר''', ירושלמי ברכות פ"ט ה"א דף רפא ע"א; ביכורים פ"ג ה"ג, דף רנד סע"ב – רנה רע"א; פסחים, פ"י ה"ו, דף שיא ע"א.}}. | ||
דער גאון רבי יעקב חיים סופר האט געהאלטן, אז רב ווירמש איז געווען איינער פון די פריע רעפארמערס און אַז די וואָס האָבן אים ציטירט האָבן נישט פאַרשטאַנען זיין וועזן. הרב סופר האט געווארנט נישט צו זיך פארלאזן אויף ר' אהרן{{הערה|געברענגט [https://beinenu.com/sites/default/files/alonim/669_13_82.pdf דא] עמ' מ.}}. אויך די תורנישע פאָרשערס יצחק טעסלער{{הערה|יצחק טעסלער, 'אור ישראל' לא (תשסג) עמ' רלג.}} און יחיאל גולדהבר{{הערה|יחיאל גולדהבר, 'מנהגי ק"ק מאטרסדוף שבע קהילות', פרק שבת, עמ' קמג.}}. | |||
אנדערע גדולי ישראל, ווי דער גאון [[רבי יוסף זכריה שטערן]] פון שעוול ("הרב הזוכר"), האבן דערמאנט דעם בעל "מאורי אור" און ציטירט פון זיין חיבור אין צענדליגע ערטער אין זייערע ווערק{{הערה|{{כיכר השבת|ישראל שפירא|הרב שזלזל קשות במנהג טעימת התבשילים בערב שבת|haredim-news/sb944m|כ"ב באדר ב' תשפ"ד}}.}}. אויך דער בעל "מנחת אלעזר" ממונקאטש דערמאנט דעם ספר "מאורי אור"{{הערה|שו"ת מנחת אלעזר חלק ב' (סימן ד' ד"ה וראיתי): "מחבר מאורי אור זצ"ל רב גובריה וכוחו ניכר מתוך חיבוריו".}}. [[רבי עובדיה יוסף]] ציטירט אים נעבן גרויסע פּוסקים מובהקים, און ער באצייכנט ר' אהרן אלס "עינו הבדולח", "גאון בישראל". ר' עובדיה האט מלמד זכות געווען אויף אים, שרייבנדיג, אַז די מקורות פון דעם מנהג פון טועם זיין שבת'דיגע מאכלים זענען געווען נישט באַקאַנט פאר אים, און ווען ער וואלט געזען די ווערטער פון די פּוסקים און דעם אריז"ל, וואלט ער צוריקגעצויגן{{הערה|{{כיכר השבת|ישראל שפירא|כשהגר"ע יוסף לימד זכות על הרב שהתנגד לטעימת התבשילים|haredim-news/sbasv8|כ"ג באדר ב' תשפ"ד}}.}}. דאס ווייזט אויף דעם אז טראץ די קריטיק, האבן פילע שפּעטערדיגע אויטאריטעטן באטראכט זיין ווערק אלס וויכטיג און אויטאריטאטיוו. | |||
פּראפעסאר שפּיגל | פּראפעסאר יעקב שמואל שפּיגל פון דער אָפּטיילונג פאר תלמוד אין בר אילן אוניווערזיטעט האט געשריבן אַן ארטיקל וואָס לייקענט די מיינונג פון בעל "עלי תמר" אינגאנצן. שפּיגל טענהט, אז די שארפע קריטיק פון תמר קומט דערפון וואס ער האט נישט געזען דעם ספר מאורי אור גופא, און אלע זיינע ידיעות אין ענין זענען פון ציטאטן פון אחרונים פון דעם ספר. טענהנדיג אז ער איז געווען א הייסער שטיצער פון באהיטן מנהג און הלכה, און אז ער איז געווארן דער טעמע פון לשון הרע נאך זיין טויט. ער טענה'ט אז תמר האט מסתמא נישט געזען דעם גאנצן ספר "מאורי אור", און זיין ידיעה וועגן דעם איז געווען בלויז פון ציטאטן פון שפּעטערדיגע מחברים. ער טענה'ט אז זיין קעגנערשאפט צום רמ"א און פראגעס פון געוויסע מנהגים זענען געווען קאנסיסטענט מיט אנדערע רבנישע אויטאריטעטן און האבן נישט אנגעוויזן אויף שטיצע פאר רעפארם. שפּיגל ווייזט אָן אלס א שטארקע טענה לטובתו, דעם פאקט אז דער חיד"א האט דערמאנט רבי אהרן ווירמש און זיין ספר "מאורי אור" אין זיין ספר "שם הגדולים". לויט שפּיגל, האט דער חיד"א נישט דערמאנט קאנטראווערסיאלע רבנים. | ||
דער מלבי"ם האט געזוכט הסכמות פאַר זיין ספר "ארצות החיים" אויף שו"ע או"ח. אין סוף פון די הסכמות וואָס זענען געדרוקט געוואָרן בראש פון זיין ספר, ווערט דערמאָנט אַז עס איז דאָ נאָך אַ בריוו און אַ פּילפּול וואָס שייך צו דעם חיבור, פון הגה"ג וכו' מו"ה עקיבא איגר, און אויך הסכמות פון "גדולי גאוני הזמן", און צווישן זיי "הגה"ג מו"ה אהרן ווירמש זצ"ל אב"ד דק"ק מיץ והמדינה". | |||
==ביבליאגראפיע== | ==ביבליאגראפיע== | ||