רוי:רבי אהרן ווארמס
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
| געבורט |
7טן יולי 1754 י"ח באב ה'תקי"ד גייזלאוטערן |
|---|---|
| פטירה |
2טן מאי 1836 ט"ו אייר ה'תקצ"ו מעץ, פראנקרייך |
| ווייב | קענדלה |
רבי אהרן ווארמס (אויך ווירמש אדער וירמיש; ה'תקי"ד–ט"ו אייר ה'תקצ"ו, אין מעץ) איז געווען א בארימטער רב און תלמיד חכם, דיין, פוסק און ראש ישיבה אין עלזאַס-לאָטאַרינגיע, פראנקרייך, אין דער תקופה פון עמאַנציפּאַציע און די פראנצויזישע רעוואלוציע. זיין לעבן האט געשפּאנט די פּעריאדע פון איבערגאנג פון דער אלטער סדר צו דער נייער. רבי אהרן ווירמש איז באקאנט בעיקר פאר זיין הויפט ווערק, "מאורי אור", אַן עקסטענסיוו שטודיע אויפן תלמוד בבלי און שולחן ערוך. ער האט געדינט אלס מיטגליד אין דער פּאריזער סנהדרין אין תקס"ז. ער איז באקאנט מיט זיין קריטישן צוגאנג צו פאלקס־מנהגים און אפילו צו פוסקי הלכה פאַר אים. אין לעצטן דור איז זיין געשטאלט מחלוקת'דיג ארום די פראגע פון זיין נטיה צו רעפארם.
ביאגראפיע
ר' אהרן ווארמס איז געבוירן געווארן י"ח אב תקי"ד, אין גייזלויטערן (Geislautern), א קליין דארף נאנט צו פעלקלינגען אין דער זארלאנד געגנט פון דייטשלאנד, צו א רבנישער משפחה. זיין פאטער איז געווען רבי אברהם אבערלע (בן מאיר), דער מחבר פון "פּונדק דאברהם", א באנד פון שאלות ותשובות וואס איז נישט געדרוקט געווארן[1]. זיין מוטער'ס נאמען איז געווען עלה[2]. ער איז געווען אַן אייניקל פון רבי אליה בלין, אב בית דין פון דער ווירמש קהילה, און אַן אייניקל פון רבי גרשון אשכנזי, רב פון מעץ. פון זיין מוטערס זייט איז ר' אהרן געווען אַן אייניקל פון רבי אליעזר ליברמן רענז, און אַן אייניקל פון רבי שמואל פאַלסבורג[3].
ר' אהרן'ס פאטער האט פארזארגט זיין פריע חינוך. שפעטער האט ער געלערנט אין עלזאסער ישיבות און דערנאך אין דער ישיבה אין מעץ, וואס איז געפירט געווארן דורך הויפט רב רבי לייב גינצבורג, מחבר פון "שאגת אריה". כאטש זיין באציאונג צו רבי לייב איז נישט קלאר, מיט ווייניג דערמאנונגען אין זיין הויפט ווערק מאורי אור, אידענטיפיצירן געוויסע מקורים אים יא אלס א תלמיד[4]. לויט געוויסע האט ער באקומען הויכע חן ביי רבי לייב און האט געהאלטן א הלכה'דיגע רעדע אין דער מעץ שול אין דעם יונגן עלטער פון פופצן[5].
אין 1777, אין עלטער פון 23 יאר, איז ער באשטימט געווארן צום רבנות פון קריכינגען (קרייאנש[6], Créhange) אין דייטש לאטארינגיע, וואו ער האט געדינט זיבן יאר[5]. נאך רבי לייב'ס פטירה אין תקמ"ה איז ער צוריקגעקומען קיין מעץ, וואו ער איז באשטימט געווארן אלס דער ראש ישיבה (זיין תלמיד איז געווען אליקים כרמולי), און שפּעטער אלס דיין און פוסק. פון 1813 האט ער געדינט אלס דעפּוטאט רב. טראץ דעם וואס ער איז גערעכנט געווארן אלס העכסטע הלכה אויטאריטעט אין דער קהילה, איז אים לאנגע יארן נישט געגעבן געווארן די פּאזיציע פון הויפט רב ווייל ער האט נישט גערעדט פראנצויזיש[7]. ער איז ענדליך איינשטימיג אויסגעוועלט געווארן הויפּט רב פון מעץ אום י"ד סיון תקצ"ב, א פאזיציע וואס די רעגירונג האט באשטעטיגט טראץ זיין מאנגל אין פראנצויזישער באהאוונטקייט[5]. ער איז נפטר געווארן פיר יאר שפּעטער.
ר' אהרן האט קאמבינירט פובליק סערוויס מיט אינטענסיווע געלערנטקייט, און האט געשפילט א פירנדיגע ראלע אין דער אידישער קהילה פון מעץ[8]. באאיינפלוסט פון די אידעאלן פון דער פראנצויזישער רעוואלוציע, ווערט געזאגט אז ר' אהרן האט זיך איינגעשריבן אין דער נאציאנאלער גווארדיע און האט אראפּגענומען זיין בארד צו נאכקומען מיליטערישע רעגולאציעס[5]. ער האט אנערקענט אז באקומען רעכטן שליסט איין פליכטן פאר אידן. אין א דרשה אין דער רעוואלוציאנערער תקופה, האט ער געטאדלט אידן פאר זייער פיינטשאפט צו האנטווערק און האט געמאכט זיין זון אליהו פאר אן אפּעראנט אלס א ביישפיל[5].
ער איז געווען א דעלעגאט צום פאריזער סנהדרין וואס איז צוזאמענגערופן געווארן דורך נאפאלעאן אין תקס"ז, וואו ער האט אנגענומען א וויכטיגע ראלע אלס א פירער אין הלכה'דיגע ענינים. ער האט אונטערגעשטיצט די גרינדונג פון דער ערשטער אידישער פובליק שולע אין מעץ אין 1818 און איז געווען פארמישט אין מעודד זיין פאכבילדונג[9].
ר' אהרן איז נפטר געווארן ט"ו אייר ה'תקצ"ו אין מעץ, געהייליגט און באליבט ביי סיי ארטאדאקסישע און סיי פּראגרעסיווע אידן. ער איז נאכגעפאלגט געווארן אלס הויפט רב פון מעץ דורך זיין איידעם, מאן פון זיין טאכטער מינקלא, רבי יהודה מאיר לאמבערט, וועלכער איז געווען א שארפער קעגנער פון רעפארם[5]. ר' אהרן'ס פּטירה האט באצייכנט, אין א געוויסן זין, דעם סוף פון אן עפאכע פון ערנסטע תלמודישע געלערנטקייט וואס ווערט פובליצירט אין פראנקרייך, ווי נאכפאלגענדע וויסנשאפטליכע ווערק זענען אפט פארבליבן אין כתב-יד[10].
ווערק
ר' אהרן ווארמס' הויפט ווערק איז 'מאורי אור'. ער האט אנגעהויבן צו שרייבן דאס ווערק אין 1789, און עס האט געדויערט איבער פערציג יאר. עס איז א זיבן-בענדיג ווערק וואס אנטהאלט חידושים אויפן תלמוד און הערות צום שולחן ערוך. דאס ווערק איז אויסגעצייכנט פאר זיין קלאסישער געלערנטקייט און ארומנעמענדן צוגאנג[11].
די פובליקאציע פון מאורי אור האט זיך געשפרייט איבער א שטורמישע תקופה אין דער פראנצויזישער געשיכטע, און שפּיגלט אפּ די צעשטערנדיגע ווירקונגען פון דער רעוואלוציע און ספּעציעל די תקופה פון טעראר אויפן אידישן לעבן אין דער געגנט. די ערשטע דריי בענדער זענען ערשינען אינמיטן די מהומות פון דער רעוואלוציע און טעראר (תק"נ–תקנ"ג), בשעת די איבעריגע פיר בענדער זענען פארעפנטליכט געווארן שפּעטער, צווישן תקע"ט און תקצ"א. די שפּעטערע בענדער האבן געהאט באזונדערע טיטלען: "באר שבע" (תקע"ט), "עוד למועד" (תקפ"ב), "בן נון" (תקפ"ז), און "קן טהור" (תקצ"א). מאורי אור איז געווען איינע פון די זייער ווייניגע ווערק פון זיין סארט פון עלזאס-לאריין וואס איז געלונגען צו ווערן פּובליצירט אין יענער צייט; כמעט אלע ווערק פון ר' אהרן'ס צייטגענאסן אין דער געגנט זענען פארבליבן אין כתב-יד[11]. דאס ווערק איז פובליצירט געווארן אנאנימיש, מיט בלויז א סובטילן רמז צום נאמען פון דעם מחבר. עס שליסט איין קריטישע באמערקונגען און קאמענטארן וואס ווייזן א וויסנשאפטליכן גייסט און אויסערגעוויינליכע שארפקייט[5]. טייל סעקציעס אנטהאלטן א מהדורה בתרא (ענדגילטיגע רעצענזיע) מיט צוגעלייגטע קאמענטארן[12].
אין צוגאב צו תלמודישע און הלכה'דיגע חידושים, האט ער אריינגענומען אין זיינע ווערק א באדייטנדע צאל פון פאעטישע קאמפאזיציעס, פיוטים פאר ימים טובים, שבת לידער און זמירות, און סליחות פאר די ימים נוראים. ער האט אויך פובליצירט א פירוש צום מחזור[12] און דער פסח הגדה[13].
ר' אהרן האט אנגעבליך באפוילן זיין פאמיליע צו פארניכטן זיינע אומפובליצירטע ווערק נאך זיין טויט, אבער צאלרייכע כתבי ידות עקזיסטירן נאך. די מאנוסקריפּטן שליסן איין א פירוש צו קהלת[14] און אויף נאך ספרים פון תנ"ך[15], א פירוש אויף סדר אליהו רבה[16], הלכה'דיגע צוגאבן צו מאורי אור גערופן 'שמונת אור'[17], און א וויכטיגע קבלה'דיגע פירוש צום סידור וואס אנטהאלט אינסטרוקציעס באזירט אויף די כוונות פון רבי יצחק לוריא. די כתבי ידות ווערן געהאלטן ביי די Alliance Israélite Universelle (כל ישראל חברים) ביבליאטעק אין פאריז[11].
מאורי אור רעפרעזענטירט דאס לעצטע באדייטנדע ביישפיל פון ערנסטע תלמודישע געלערנטקייט פובליצירט אין פראנקרייך פון יענער תקופה[10].
מיינונגען וועגן הלכה און מנהג
געטריישאפט צום שולחן ערוך: איין צייכנסווערטער אספּעקט פון "מאורי אור" איז ר' אהרן'ס שטארקע געטריישאפט צום שולחן ערוך און זיינע ענערגישע אנשטרענגונגען צו פארשטארקערן איר צענטראלקייט. שטיצנדיג זיך אויף א טראדיציע פון באקאנטע אשכנז'ישע געלערנטע, אריינגערעכנט זיין זיידע רבי גרשון אשכנזי, רבי יונה לאנדסופר, און רבי יאיר חיים בכרך[18], האט רבי אהרן ווירמש שטארק אנטקעגנגעשטעלט דעם מאנגל פון באווארענטקייט ביי שפּעטערדיגע חכמים וואס האבן קריטיקירט די אויטאריטעט פונעם שולחן ערוך. ער האט סיסטעמאטיש אנאליזירט און למעשה דיסקרעדיטירט די קריטישע באמערקונגען פון די מגן אברהם און טורי זהב, אנווייזנדיג תלמידים אויף די ברייטערע בית יוסף און דרכי משה, אדער ציטירנדיג די ערקלערונג פון אליה רבה און/אדער זיין אייגענע אינטערפּרעטאציע[19].
די ראָלע פונעם זוהר: צענטראל צו ר' אהרן'ס סיסטעם איז די פּראמינענץ פונעם זוהר סיי צו באשטימען די ריכטיגע הלכה'דיגע פּראקטיק סיי צו קלארשטעלן דעם אונטערליגנדן זינען פון אנדערש אומקלארע דינים און מנהגים. אין דעם הינזיכט האט ר' אהרן נאכגעפאלגט א מעטאד וואס איז נישט אנדערש פון זיינע אשכנזישע פארגייער פאר וועמען דער זוהר איז געווען אַן אומבאשטרייטבארער הלכה'דיגער מקור. אין כאטש איין פאל וועגן דעם פלאצירונג פון א בעט, האט ר' אהרן אפגעווארפן די פארשפרייטע פראקטיק אלס א טעות און האט זיך אנגעשטרענגט צו באווייזן אז דער זוהר'ס באדייט שטייגט דעם פון דעם תלמוד, אפילו אויב זיין באווייז זעט אויס קינסטליך[20].
שטעלונג צו מנהג: ר' אהרן האט געוויזן שטארקע לויאליטעט צו דעם לעגאט פון דעם מהרי"ל (רבי יעקב מולין פון 14טן יארהונדערט מיינץ); דערביי האט ער געטשאלענדזשד די אויטאריטעט פון רבי משה איסרליש, באזונדערס וועגן מנהג. ר' אהרן האט גע'טענה'ט אז רמ"א האט זיך צו שטארק געשטיצט אויף פּוילישע מנהגים אין זיינע הגהות אויפן שולחן ערוך, בשעת ער האט פארנאכלעסיגט קלאסישע אשכנזישע מקורות. די טשאלענדזשעס איז געזען געווארן אלס א דרייסטע פרואוו צו צוריקדרייען די מערב טראדיציע צו וועלכע עלזאס-לאריין און דייטשלאנד זענען היסטאריש געווען געבונדן. בשעת ער האט פארטיידיגט רמ"א איבער ענינים פון ריינע הלכה, האט ר' אהרן אין ענינים פון מנהג באשטעטיגט אז "מיר פון אשכנז פאלגן דעם מהרי"ל… וועלכער איז דער אויטענטישער [פאָרשטייער פון] אשכנז". ער האט אומאויפהערליך אונטערגעשטראכן די אונטערשיידונג פון מנהג אשכנז, באזונדערס אין ליטורגיע. ער האט אויך געמאכט אנשטרענגונגען צו דיסקרעדיטירן מנהגים וואס ער האט געזען אלס באזירט אויף אמונות-טפלות, מיספארשטענדענישן, לינגוויסטישע קארופּציע אדער טעקסטואלע טעותים[21].
ער איז געווען קריטיש וועגן די איבערנאטירליך. ער האט נישט געגלויבט אין שדים און האט זיך קעגנגעשטעלט קמעות[22]. ער האט אפּגעווארפן דעם מנהג צו זאגן תחינות און נעמען פון מלאכים פאר תקיעת שופר וועלכע זענען נישט דערמאנט אין תלמוד. ער האט אפּגעווארפן דעם מנהג צו נעמען ווייסע הינער פאר כפרות. ער האט אפּגעווארפן די ווערטער פון רבי יוסף קארא וואס האט דערמאנט א שד מיט נאמען קטב מרירי אין שולחן ערוך. דעם מיסטישן מנהג פון אויסגיסן א כוס פאר אליהו הנביא האט ער ערקלערט ווי א וויץ צו קינדער ווען מען גיסט פאר דער משפּחה פון א גרויסן כוס[23]. ער האט אויך פּראטעסטירט קעגן אריינלייגן פיוטים אין תפילות, צומאל רעדנדיג לעכערליך פון זייערע מחברים. ער האָט פּסקנט אַז עס איז דא א חשש הפסק ווען מען זאגט פסוקי השמות פארן אוועקרוקן די פיס אין עמידה, און דערפאר זאל מען זיי זאגן נאך דעם. ער האט געמאכט א שטארקע שטעלונג קעגן גלויביגע מנהגים, קריטיש קוקנדיג אויף מנהגים וואס זענען נישט געהאלטן געווארן פאר פליכט בלויז באזירט אויף באנוץ[5]. ער האט אפּגעווארפן דעם מנהג פון גנבה אפיקומן[24]. ער האט אפּגעווארפן דאס ווארפן זיסווארג אויף א חתן ביי קריאת התורה. ער האט זיך קעגנגעשטעלט דעם זאגן "דוד מלך ישראל חי וקיים" ביי קידוש לבנה[25]. ער האט זיך קעגנגעשטעלט תעניות שובבי"ם. ער האָט זיך שטאַרק קעגנגעשטעלט פילע שטרענגקייטן וואס זענען פארשפּרייט געווארן, ווי דער מנהג נישט צו עסן מצה פון ראש חודש ניסן[26]. איינע פון די מערקווירדיגע מיינונגען איז זיין קריטיק איבער דעם מנהג פון טועם זיין די תבשילים בערב שבת. די טענה איז, אז דער מנהג האט נישט קיין געהעריקן יסוד, און אַז רבנים פלעגן טועם זיין פונעם טשולנט נישט ווי אַ מנהג, נאָר ווי אַן ענין פון יום טוב אָדער פשוט טועם זיין קאָכן[27].
ר' אהרן האט געלעבט און געארבעט אין א תקופה פון באדייטענדע טויש אין פראנקרייך. די רעוואלוציע און טעראר האבן געהאט צעשטערנדיגע עפעקטן אויף אידישע אינסטיטוציעס ווי ישיבות, כאטש טראדיציאנעלע אידישע קולטור און לערנען האבן איבערגעלעבט און שפעטער געזען אנשטרענגונגען ביי ווידערלעבונג. ר' אהרן'ס אונטערשטרייכונג פון היסטארישע המשכה אין מנהג קען האבן געצילט צו קעגנצווירקן די וואקסנדיגע אומסטאבילקייט אין אידישן לעבן אין יענער עפאכע[28].
אפּאזיציע צו פּאפּולארער קבלה: ר' אהרן האט זיך אויך אנטקעגנגעשטעלט דער וואקסנדיגער פּאפּולעריטעט פון קבלה'דיג-באזירטע פירונגען פארבונדן מיט חסידות. צום ביישפיל, האט ער קריטיקירט די פראקטיק פון די וואס קומען שפעט אין שול אבער ווילן נישט שפּרינגען פאראויס צו זיך אנשליסן אין תפילה בציבור אויס מורא פון "מהפך זיין די צינורות", רופענדיג עס א פארלעצונג פון הלכה[29]. ער האט געטיילט באזארגניסן מיט אנדערע רבנים פון זיין צייט, ווי רבי יחזקאל לאנדא און רבי יעקב עמדין, וועגן די פארשפרייטונג פון זוהרישע און לוריאנישע שריפטן און פראקטיציעס צווישן די מאסן, מורא האבנדיג פאר דעם פאטענציאל פאר נעגאטיווע קאנסעקווענצן ענליך צו שבתי צבי אדער געפארן וואס קומען פון פעלערהאפטע מיסטישע טראנסמיסיע. ער האט צוגעגעבן אז זיין דור איז נישט גרייט פאר אזא פאפולעריזאציע. ער האט זיך אויך אנטקעגנגעשטעלט שאקלען בעת דאווענען[30], א פּּאפּולערער חסידישער פירונג[31].
דעות און שטעלונגען
אידיש-גויאישע באַציאונגען: ער האט געהאלטן א וויכטיגע רעדע צום פּאריזער סנהדרין איבער די באציאונגען צווישן אידן און גוים לויט דער הלכה. די רעדע, כאטש ס'איז נישט איינגעשלאסן געווארן אין די סנהדרין'ס טראנזאקציעס, איז רעפּראדוצירט געווארן 25 יאר שפעטער אין דעם לעצטן באנד פון "מאורי אור"[32]. עס האט געדינט אלס דער יסוד פאר די פארזאמלונג'ס דעקלאראציעס פון התחייבות צו זיין געטרייע בירגער פון פראנקרייך, ספּעציעל פאר די ענטפערס אויף פראגעס עלף און צוועלף וועגן געלט-לייען. אין דער רעדע האט ער געטענהט אז אין מאראלישע ענינים איז נישטא קיין אונטערשייד צווישן איד און גוי, ציטירנדיג 'גזל הגוי' אלס שטרענג פארבאטן פאר אידן[11]. ער האט אויך געטענהט אז דער טערמין 'עובדי כוכבים ומזלות' באציעט זיך נישט צו גוים פון זיין צייט און אז דער תלמוד פארמערט ברודערשאפט צווישן אידן און גוים[12].
ער האט ערלויבט א פרוי צו טראגן א פּאה נכרית, ווייל דער טעם פארן באדעקן דעם האר פון אַן אישה נשואה איז לויט קבלה, וואס איז נישט גילטיג פאר א פּאה נכרית. ער האט ערלויבט צו אפּשטיפּן א לויה אויב עס איז געווען א ספק אויב דער טויט איז נאך נישט באשטימט. ער האט ערלויבט באניצן אנשטעלטע צוקער ביי פסח. ער האט ערלויבט חלב עכו"ם. מען האט געזאגט אויף אים אז ער האט געטרונקען מילך קאווע אין א גויאישן קאפע[33]. ער האט געפסק'נט אז מע טאר נישט מאכן די ברכה "שלא עשני גוי" אין דער עפנטלעכקייט בקול צוליב שנאה פון די גוים, און מע טאר נישט מאכן די ברכה "שלא עשני אשה" בקול צוליב פארשעמען די פרויען[34].
השקפה אויף השכלה
די פאקט אז זיינע צייטגענאָסן האבן אים געזען פון מערקווירדיג אנדערשע פּערספּעקטיוון ווייזט אז ער איז געווען א פילפאכיגער מענטש מיט אומגעוויינטלעכער קאָמפּלעקסאַטיע. ער האָט געשנאָבן גרויסע באַוואונדערונג צווישן לומדי תורה און טראדיציאנעלע בעלי בתים וואס האבן אים באטראכט אלס א פאנטרעגער פאר לימוד התורה און מסורה. פון דער אנדערער זייט, האבן די וואס האבן געזוכט ריטועלע רעפארמען (פּראפּאנענטן פון השכלה), אים געזען אלס א בונד אין זייער קאמף קעגן דער ארטאדאקסישער עסטאבלישמענט[35].
טראץ זיין טראדיציאנאליזם, זאגן מאנכע אז ער האט אויסגעדרוקט מיינונגען וואס האבן געפלאסטערט דעם וועג פאר רעפארם. ער האט געגלויבט אז עס איז בעסער צו דאווענען אין דער מוטער שפראך אויב מען פארשטייט נישט קיין העברעאיש, איידער זיך צו מוטשען מיט העברעאישע תפילות אן פארשטאנד. באזירט אויף דעם, האט ער זיך נישט אנגעשלאסן אין דער אגיטאציע קעגן די רעפארמען פון דעם האמבורגער טעמפל[12] אין תקע"ט, און נישט אונטערגעשריבן דעם "אלה דברי הברית". ער איז אזוי באטראכט געווארן אין דעם קליינעם קרייז פון פראנצויזישע משכילים אלס איינער וואס האט דעם פּאטענציאל צו דינען אלס א מאדעל פאר א נייעם דור רבנים.
אבער, א נאענטע לערנונג פון זיינע כתבים ווייזט אז דאס בילד וואס די השכלה האט געבויט איז געווען אומפארענדיגט; זיין וועלט איז קלאר צענטרירט געווען אויף הלכה. עס איז נישטא קיין באווייז אז ער האט שטודירט, אדער געווען אינטערעסירט אין, וועלטליכע טעמעס, און זיין מיינונג איבער פילאזאפן איז געווען נעגאטיוו[36]. די געדאנק פון רעליגיעזע רעפארם איז געווען פרעמד פאר אים[35].
וויכוח און רעפּוטאַציע
זיין ווערק "מאורי אור" איז פאַרשלאָגן געוואָרן דורך געוויסע רבנישע פיגורן. הרב ישכר תמר, מחבר פון "עלי תמר" אויפן ירושלמי, האט זיך שארף קעגנגעשטעלט רב ווירמש. ער האט געזען אין געוויסע פּסיקות פון רבי אהרן ווירמש סימנים פון א נטיה צו רעפארם, און האט טאקע געהאלטן אז ער איז "געווארן א צדוקי" אין סוף זיין לעבן, צוליב זיין באטייליגונג אין דער סנהדרין פון נאפּאלעאן[37]. דער גאון רבי יעקב חיים סופר האט געהאלטן, אז רב ווירמש איז געווען איינער פון די פריע רעפארמערס און אַז די וואָס האָבן אים ציטירט האָבן נישט פאַרשטאַנען זיין וועזן. הרב סופר האט געווארנט נישט צו זיך פארלאזן אויף ר' אהרן[38]. אויך די תורנישע פאָרשערס יצחק טעסלער[39] און יחיאל גולדהבר[40].
אנדערע גדולי ישראל, ווי דער גאון רבי יוסף זכריה שטערן פון שעוול ("הרב הזוכר"), האבן דערמאנט דעם בעל "מאורי אור" און ציטירט פון זיין חיבור אין צענדליגע ערטער אין זייערע ווערק[41]. אויך דער בעל "מנחת אלעזר" ממונקאטש דערמאנט דעם ספר "מאורי אור"[42]. רבי עובדיה יוסף ציטירט אים נעבן גרויסע פּוסקים מובהקים, און ער באצייכנט ר' אהרן אלס "עינו הבדולח", "גאון בישראל". ר' עובדיה האט מלמד זכות געווען אויף אים, שרייבנדיג, אַז די מקורות פון דעם מנהג פון טועם זיין שבת'דיגע מאכלים זענען געווען נישט באַקאַנט פאר אים, און ווען ער וואלט געזען די ווערטער פון די פּוסקים און דעם אריז"ל, וואלט ער צוריקגעצויגן[43]. דאס ווייזט אויף דעם אז טראץ די קריטיק, האבן פילע שפּעטערדיגע אויטאריטעטן באטראכט זיין ווערק אלס וויכטיג און אויטאריטאטיוו.
פּראפעסאר יעקב שמואל שפּיגל פון דער אָפּטיילונג פאר תלמוד אין בר אילן אוניווערזיטעט האט געשריבן אַן ארטיקל וואָס לייקענט די מיינונג פון בעל "עלי תמר" אינגאנצן. שפּיגל טענהט, אז די שארפע קריטיק פון תמר קומט דערפון וואס ער האט נישט געזען דעם ספר מאורי אור גופא, און אלע זיינע ידיעות אין ענין זענען פון ציטאטן פון אחרונים פון דעם ספר. טענהנדיג אז ער איז געווען א הייסער שטיצער פון באהיטן מנהג און הלכה, און אז ער איז געווארן דער טעמע פון לשון הרע נאך זיין טויט. ער טענה'ט אז תמר האט מסתמא נישט געזען דעם גאנצן ספר "מאורי אור", און זיין ידיעה וועגן דעם איז געווען בלויז פון ציטאטן פון שפּעטערדיגע מחברים. ער טענה'ט אז זיין קעגנערשאפט צום רמ"א און פראגעס פון געוויסע מנהגים זענען געווען קאנסיסטענט מיט אנדערע רבנישע אויטאריטעטן און האבן נישט אנגעוויזן אויף שטיצע פאר רעפארם. שפּיגל ווייזט אָן אלס א שטארקע טענה לטובתו, דעם פאקט אז דער חיד"א האט דערמאנט רבי אהרן ווירמש און זיין ספר "מאורי אור" אין זיין ספר "שם הגדולים". לויט שפּיגל, האט דער חיד"א נישט דערמאנט קאנטראווערסיאלע רבנים.
דער מלבי"ם האט געזוכט הסכמות פאַר זיין ספר "ארצות החיים" אויף שו"ע או"ח. אין סוף פון די הסכמות וואָס זענען געדרוקט געוואָרן בראש פון זיין ספר, ווערט דערמאָנט אַז עס איז דאָ נאָך אַ בריוו און אַ פּילפּול וואָס שייך צו דעם חיבור, פון הגה"ג וכו' מו"ה עקיבא איגר, און אויך הסכמות פון "גדולי גאוני הזמן", און צווישן זיי "הגה"ג מו"ה אהרן ווירמש זצ"ל אב"ד דק"ק מיץ והמדינה".
ביבליאגראפיע
- נחום ברילל, "נר למאור", אוצר הספרות א, יערוסלאוו, תרמ"ז, זז' 20–31.
- ארי וסרמן, "הערה באיסור גילוי הראש על פי דברי רבי אהרן וירמש", אוצר הכיפה ב, עמ' תמו–תנד.
- משה קטן, "הרב אהרן ווירמש ותלמידו אליקים כרמולי", ארשת ב (תש"ך), עמ' 193–190 (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן).
- יעקב שמואל שפיגל, ""על היחס לחיבוריו של ר' אהרון וירמש"", ירושתנו ג (תשס"ט), עמ' רס"ט–ש"ט.
- Jay R. Berkovitz. “LAW AND CUSTOM IN THE WRITINGS OF R. AARON OF WORMS.” Proceedings of the World Congress of Jewish Studies, vol. 11, 1993, pp. 65–72.
- Jay R. Berkovitz, ""Authority and Innovation at the Threshold of Modernity: The Me'orei Or of Rabbi Aaron Worms of Metz"", Me'ah She'arim: Studies in Medieval Jewish Spiritual Life in Memory of Isadore Twersky, Jerusalem, 2001, pp. 249-285
- Abraham Cahen, "Le rabbinat de Metz pendant la période française (1567-1871)", Revue des études juives, 1886, pp. 114, 119–124.
דרויסנדיגע לינקס
די זיבן חלקים פון ספר מאורי אור:
- חלק א, מעץ, תק"נ. אַנטהאַלט הגהות און קורצע הערות אויף גאנץ ש"ס. 78 בלעטער. בראש פון ספר איז געדרוקט די הסכמה פון די דריי חברים פון בית דין אין מעץ: רב אורי פייבוש הכהן, רב מאיר שאַרלוויל, און רב יוסף גוגנהיים.
- חלק ב, מעץ, תקנ"א. אַנטהאַלט חידושים אויף מסכתות ברכות, שבת, און עירובין, און הערות צום שולחן ערוך אורח חיים, סימנים א'–רמ"א. 32 בלעטער.
- חלק ג – מעץ תקנ"ג. חידושים אויף מסכתות שבת און עירובין און קורצע הערות אויף ש"ס, און אויף שולחן ערוך אורח חיים, סימנים רמ"ב–שס"ט. 36 בלעטער.
- חלק ד – באר שבע, מעץ, תקע"ט. אַנטהאַלט חידושים אויף ברכות, שבת, און עירובין אין נגלה און אין אַגדה, ווי אויך אויף די הלכות שייך צו די דאָזיקע מסכתות. 148 בלעטער.
- חלק ה – עוד למועד, מעץ, תקפ"ב. אַנטהאַלט צוויי חלקים אויף מסכתות פון סדר מועד. 192 בלעטער.
- חלק ו – בן נון, מעץ, תקפ"ז. חידושים אויף סדר נשים. אַנטהאַלט מסכת מכות און סדר נזיקין. 191 בלעטער.
- חלק ז – קן טהור, מעץ, תקצ"א. חידושים אויף סדר נזיקין און קליינע מסכתות. אַנטהאַלט סדר קדשים און טהרות.
- מאורי אור (7 בענדער) אויף אוצר החכמה
- ספר מאורי אור: על התלמוד כולו, 7 חלקים (הויכע רעזאלוציע PDF טעקעס).
- מאורי אור חלקים ד, ה, ז.
- חלק ו - בן נון אין די רוסישער שטאַט ביבליאטעק
- Rabbi Aron Abraham Worms (1754 - 1836) - Geni.com.
- ווירמש, אהרן בן אברהם אברלי יוסף (1754-1836), אויפ'ן וועבזייטל פון דער מדינת ישראל נאציאנאלער ביבליאטעק
רעפערענצן
- ↑ מכתב סמיכה מרבי יהונתן אייבשיץ – מיץ, תק"ה / כתב-יד חיבור שלא נדפס "פונדק דאברהם" מאת תלמידו רבי אברהם אבריל ווירמש ממיץ (אביו של בעל ה"מאורי אור") – מיץ, תקמ"ב – קדם בית מכירות פומביות בע״מ.
- ↑ זעט אין די אקראסטיך צו זיינע פיוטים, 'עוד למועד', דף לו–לז.
- ↑ 'קן טהור', דף קמו,ב.
- ↑ Berkovitz, Law, pp. 65–66, note 1.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 Louis Ginzberg, "Aaron Worms", JewishEncyclopedia.com (ענגליש)
- ↑ 'קן טהור', דף קע,א.
- ↑ 'בן נון', דף קפו, א.
- ↑ Berkovitz, Law, pp. 65.
- ↑ Berkovitz, Law, pp. 66–67.
- ↑ 10.0 10.1 Berkovitz, Jay R. "4. The Jewish Community: Continuity and Change", The Shaping of Jewish Identity in Nineteenth-Century France. Wayne State University Press, 2018. Project MUSE.
- ↑ 11.0 11.1 11.2 11.3 Berkovitz, Law, p. 66.
- ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 Yehoshua Horowitz, "Worms, Aaron", Encyclopaedia Judaica, 2007.
- ↑ הגדה של פסח מאורי אור עם תרגום אשכנזי, מיץ, תקע"ה.
- ↑ מאורי אור (קהלת), ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286 III, מאנוסקריפט אויף נבמ"י; מאורי אור (קהלת-איוב), ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286, מאנוסקריפט אויף נבמ"י
- ↑ מאורי אור: (תורה), ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286, מאנוסקריפט אויף נבמ"י; מאורי אור (נ"ך), ספריית כל ישראל חברים, 286 IV, מאנוסקריפט אויף נבמ"י; מאורי אור (כתובים), Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. Ms. 286, מאנוסקריפט אויף נבמ"י
- ↑ מאורי אור (חמשה אור), Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. 288, מאנוסקריפט אויף נבמ"י
- ↑ מאורי אור (שמונת אור), Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. 287, מאנוסקריפט אויף נבמ"י
- ↑ 'באר שבע', דף מו,א.
- ↑ Berkovitz, Law, pp. 68–69. כאטש ער האט אין פּרינציפּ נישט אנטקעגנגעשטעלט די פירושים פון ט"ז און מגן אברהם, האט ער געהאלטן אז זיי זענען אמאל פארפירט געווארן דורך זייער שטיצן אויפן לבוש פון רבי מרדכי יפה, וועלכער, האט ר' אהרן באשטאנען, איז געגאנגען א זעלבשטענדיגן וועג וואס האט אפט סותר געווען מיט דער הלכה'דיגער טראדיציע. פארגלייכט 'באר שבע', דף כו,ב.
- ↑ Berkovitz, Law, pp. 69–70.
- ↑ Berkovitz, Law, p. 72. ר' אהרן'ס טשאלענדזש צו רמ"א האט זיך איינגעשטימט מיט א ברייטערע טענדענץ צווישן צענטראל אייראפעאישע רבנישע ליטעראטור אויסצודרוקן אומצופרידנקייט פון רמ"א'ס גליאסן בשעת מען האט געהייליגט דעם מהרי"ל.
- ↑ 'באר שבע', דף ל,ב–לא,א.
- ↑ 'עוד למועד', דף ל,ב.
- ↑ 'עוד למועד', דף קעח,א.
- ↑ 'עוד למועד', דף קעא,ב.
- ↑ 'עוד למועד', דף לה,ב.
- ↑ ישראל שפירא, הרב שזלזל קשות במנהג טעימת התבשילים בערב שבת, אויף כיכר השבת, כ"ב באדר ב' תשפ"ד.
- ↑ Berkovitz, Law, p. 72.
- ↑ 'באר שבע', דף כא.
- ↑ 'באר שבע', דף כ,א.
- ↑ Berkovitz, Law, p. 71.
- ↑ זעט 'קן טהור', דפים י,ב–יא,ב (ענגלישע איבערזעצונג ביי פּאזען ביבליאטעק וועבארט); זעט אויך 'בן נון', דפים קו,א, קיא,א.
- ↑ ברילל, נר למאור.
- ↑ 'באר שבע' כ,א. זעט נפתלי וידר, סיני פה (ג-ד), מוסד הרב קוק, תשל"ט, עמ' קיא, הערה 69.
- ↑ 35.0 35.1 Berkovitz, Law, pp. 67–68.
- ↑ 'באר שבע', דף כב,ב; 'קן טהור', דף יז,ב.
- ↑ ישכר תמר, עלי תמר, ירושלמי ברכות פ"ט ה"א דף רפא ע"א; ביכורים פ"ג ה"ג, דף רנד סע"ב – רנה רע"א; פסחים, פ"י ה"ו, דף שיא ע"א.
- ↑ געברענגט דא עמ' מ.
- ↑ יצחק טעסלער, 'אור ישראל' לא (תשסג) עמ' רלג.
- ↑ יחיאל גולדהבר, 'מנהגי ק"ק מאטרסדוף שבע קהילות', פרק שבת, עמ' קמג.
- ↑ ישראל שפירא, הרב שזלזל קשות במנהג טעימת התבשילים בערב שבת, אויף כיכר השבת, כ"ב באדר ב' תשפ"ד.
- ↑ שו"ת מנחת אלעזר חלק ב' (סימן ד' ד"ה וראיתי): "מחבר מאורי אור זצ"ל רב גובריה וכוחו ניכר מתוך חיבוריו".
- ↑ ישראל שפירא, כשהגר"ע יוסף לימד זכות על הרב שהתנגד לטעימת התבשילים, אויף כיכר השבת, כ"ג באדר ב' תשפ"ד.