בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מאטערסדארף"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 12: | שורה 12: | ||
מאטערסדארף איז געווען איינע פון די [[שבע קהילות]] אין בורגנלאנד, וואס זענען געווען בארימט פאר זייער פרומקייט און די בארימטע רבנים וואס זיי האָבן פּראדוצירט. די שטאט איז טראדיציאנעל געווען צעטיילט אין צוויי דיסטריקטן: Izraelita-Nagymarton ("אידישע נאדימארטאָן") און Keresztény Nagymarton ("קריסטליכע נאדימארטאָן"). | מאטערסדארף איז געווען איינע פון די [[שבע קהילות]] אין בורגנלאנד, וואס זענען געווען בארימט פאר זייער פרומקייט און די בארימטע רבנים וואס זיי האָבן פּראדוצירט. די שטאט איז טראדיציאנעל געווען צעטיילט אין צוויי דיסטריקטן: Izraelita-Nagymarton ("אידישע נאדימארטאָן") און Keresztény Nagymarton ("קריסטליכע נאדימארטאָן"). | ||
די אידישע גענגט איז געווען אַן [[אויטאנאמיע|אויטאָנאָמע]] [[פאליטישע געמיינדען|אַדמיניסטראַטיווע איינהייט]] פון 1694 ביז 1902, מיט אייגענע אדמיניסטראציע, געריכט, פאליציי און פייערלעשער. די אידישע פייערלעשער בריגאדע איז געווען זייער עפעקטיוו און האט אפט געגעבן הילף אפילו אין די שכנותדיגע דערפער. ביז 1902 איז די אידישע געגנט געווען א באזונדערע אדמיניסטראטיווע איינהייט{{הערה|מאיר דויטש, [https://pitputim.me/2015/08/31/on-the-history-of-mattersdorf/ On the history of Mattersdorf] – pitputim}}. | די אידישע גענגט איז געווען אַן [[אויטאנאמיע|אויטאָנאָמע]] [[פאליטישע געמיינדען|אַדמיניסטראַטיווע איינהייט]] פון 1694 ביז 1902, מיט אייגענע אדמיניסטראציע, געריכט, פאליציי און פייערלעשער. די אידישע פייערלעשער בריגאדע איז געווען זייער עפעקטיוו און האט אפט געגעבן הילף אפילו אין די שכנותדיגע דערפער. ביז 1902 איז די אידישע געגנט געווען א באזונדערע אדמיניסטראטיווע איינהייט{{הערה|שם=פטפט|מאיר דויטש, [https://pitputim.me/2015/08/31/on-the-history-of-mattersdorf/ On the history of Mattersdorf] – pitputim}}. | ||
===פריע יארן און אונטער דער עסטערהאזי הערשאפט=== | ===פריע יארן און אונטער דער עסטערהאזי הערשאפט=== | ||
אידן זענען געגלייבט זיך צו האבן באזעצט אין מאטערסדארף שוין בערך אין יאר 800 (ד'תק"ס) אדער 1222 (ד'תתקפ"ב). א פּלאטע אויף דער וואנט פון שול זאל האבן געוויזן אז עס איז געבויט געווארן אין 1354 (ה'קי"ד){{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Yehouda Marton|Mattersdorf|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/mattersdorf}}|כיוון=שמאל}}. לויט א לעגענדע, האבן זעקס ברידער, וועלכע זענען אנטלאפן פון שפּאניע אינעם 14טן אדער 15טן יארהונדערט, געגרינדעט די אידישע קהילה פון מאטערסדארף, און זיך שפּעטער גערופן מיטן נאמען שישא (פון ששה){{הערה|[https://www.centropa.org/en/biography/lilli-tauber#My%20family%20background Lilli Tauber], Centropa}}. אלנפאלס, אידן האבן שוין געוואוינט דארט איידער די טערקן האבן איבערגענומען די געגנט אין 1526 (רפ"ז), ווען מאטערסדארף האט אריינגענומען פילע פליטים פון [[שאפראן|שאָפּראָן]]. אין שכ"ט האבן געוואוינט דארט 67 אידן אין 11 הייזער{{הערה|שם=יודאיקע}}. | אידן זענען געגלייבט זיך צו האבן באזעצט אין מאטערסדארף שוין בערך אין יאר 800 (ד'תק"ס) אדער 1222 (ד'תתקפ"ב). א פּלאטע אויף דער וואנט פון שול זאל האבן געוויזן אז עס איז געבויט געווארן אין 1354 (ה'קי"ד){{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Yehouda Marton|Mattersdorf|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/mattersdorf}}|כיוון=שמאל}}. לויט א לעגענדע, האבן זעקס ברידער, וועלכע זענען אנטלאפן פון שפּאניע אינעם 14טן אדער 15טן יארהונדערט, געגרינדעט די אידישע קהילה פון מאטערסדארף, און זיך שפּעטער גערופן מיטן נאמען שישא (פון ששה){{הערה|[https://www.centropa.org/en/biography/lilli-tauber#My%20family%20background Lilli Tauber], Centropa|כיוון=שמאל}}. אלנפאלס, אידן האבן שוין געוואוינט דארט איידער די טערקן האבן איבערגענומען די געגנט אין 1526 (רפ"ז), ווען מאטערסדארף האט אריינגענומען פילע פליטים פון [[שאפראן|שאָפּראָן]]. אין שכ"ט האבן געוואוינט דארט 67 אידן אין 11 הייזער{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
<!-- די שטאט איז געווען אויפן וועג פון דער טערקישער אינוואזיע פון וויען און איז עטליכע מאל אויסגעפּלינדערט געווארן דורך די טערקן צווישן 1544 און 1671. -->אין 1622 (שפ"ב) איז די קהילה געקומען אונטער דער שוץ פון דער עסטערהאַזי פאמיליע, אונגארישע אדעל וואס זענען געווען געטריי צום עסטרייכישן האפסבורג מלוכה. | <!-- די שטאט איז געווען אויפן וועג פון דער טערקישער אינוואזיע פון וויען און איז עטליכע מאל אויסגעפּלינדערט געווארן דורך די טערקן צווישן 1544 און 1671. -->אין 1622 (שפ"ב) איז די קהילה געקומען אונטער דער שוץ פון דער עסטערהאַזי פאמיליע, אונגארישע אדעל וואס זענען געווען געטריי צום עסטרייכישן האפסבורג מלוכה. | ||
| שורה 22: | שורה 22: | ||
===יאר ת"ק ביזן חורבן=== | ===יאר ת"ק ביזן חורבן=== | ||
אין תק"ד (1744) האבן דארט געוואוינט בערך 352 אידן אין 30 הייזער{{הערה|שם=יודאיקע}}. זיי האבן זיך פארנומען מיט 45% האנדל, 23% האנטווערק, 21% סערוויסן, און 13% בילדונגס פאכן (שרייבער, לערער){{הערה|Mayer-Benedek, A. (2017). ''[http://www.70haus.at/buch/juden/juden.pdf Jüdisches Mattersburg Leben und Vertreibung jüdischer Mitbürger]''.}}. | אין תק"ד (1744) האבן דארט געוואוינט בערך 352 אידן אין 30 הייזער{{הערה|שם=יודאיקע|כיוון=שמאל}}. זיי האבן זיך פארנומען מיט 45% האנדל, 23% האנטווערק, 21% סערוויסן, און 13% בילדונגס פאכן (שרייבער, לערער){{הערה|Mayer-Benedek, A. (2017). ''[http://www.70haus.at/buch/juden/juden.pdf Jüdisches Mattersburg Leben und Vertreibung jüdischer Mitbürger]''.|כיוון=שמאל}}. | ||
אין תק"ל זענען געווען רעגיסטרירט 179 אידישע משפחות; אין תקמ"ה זענען געווען בערך 767 מענטשן אין 43 הייזער. די אידן האבן געדארפט צאלן צינזן צו די שטעט שאפּראן און [[וויענער ניישטאדט|וויענער ניישטאַדט]] פארן רעכט צו האנדלען אין זייערע גרעניצן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | אין תק"ל זענען געווען רעגיסטרירט 179 אידישע משפחות; אין תקמ"ה זענען געווען בערך 767 מענטשן אין 43 הייזער. די אידן האבן געדארפט צאלן צינזן צו די שטעט שאפּראן און [[וויענער ניישטאדט|וויענער ניישטאַדט]] פארן רעכט צו האנדלען אין זייערע גרעניצן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
| שורה 34: | שורה 34: | ||
[[טעקע:Mattersburg - Jüdischer Friedhof (03).jpg|קליין|מאפּע פון אידישן קווארטאל און בית-עולם אין מאטערסדארף. די וואולקע טייך איז געווען דער גרעניץ פונעם קווארטאל.]] | [[טעקע:Mattersburg - Jüdischer Friedhof (03).jpg|קליין|מאפּע פון אידישן קווארטאל און בית-עולם אין מאטערסדארף. די וואולקע טייך איז געווען דער גרעניץ פונעם קווארטאל.]] | ||
די הונדערטער-יאריגע אויטאנאמיע האט געשאפן א שטארקע קהל'ישע רעגירונג, וואס האט רעגולירט נישט נאר רעליגיעזע ענינים, נאר אויך עקאנאמישע און געזעלשאפטליכע ענינים. אין תס"ח איז אין מאטערסדארף פארגעקומען אַן אינטערעסאנטע דין תורה איבער א בחור יעקב, דער זון פון משה, א רייכער בירגער, וועלכער האט אלס אינגער בחור איבערגעגעבן א רינגל ("פינגרל") פאר א מיידל, און פאר א וויץ זיך אנגערופן "הרי את מקודשת לי". די פאל איז געשיקט געווארן צו רבי דוד אופנהיים, רב פון פּראג{{הערה|{{היברובוקס|רבי דוד אופנהיים|נשאל דוד|1697|page=686|שנת הוצאה=תשל"ב|מהדורה=רעדאגירט דורך יצחק דוב פעלד|עמ=קיד–קיט|אורח חיים סי' כג}}}}. | די הונדערטער-יאריגע אויטאנאמיע האט געשאפן א שטארקע קהל'ישע רעגירונג, וואס האט רעגולירט נישט נאר רעליגיעזע ענינים, נאר אויך עקאנאמישע און געזעלשאפטליכע ענינים. אין תס"ח איז אין מאטערסדארף פארגעקומען אַן אינטערעסאנטע דין תורה איבער א בחור יעקב, דער זון פון משה, א רייכער בירגער, וועלכער האט אלס אינגער בחור איבערגעגעבן א רינגל ("פינגרל") פאר א מיידל, און פאר א וויץ זיך אנגערופן "הרי את מקודשת לי". די פאל איז געשיקט געווארן צו רבי דוד אופנהיים, רב פון פּראג{{הערה|{{היברובוקס|רבי דוד אופנהיים|נשאל דוד|1697|page=686|שנת הוצאה=תשל"ב|מהדורה=רעדאגירט דורך יצחק דוב פעלד|עמ=קיד–קיט|אורח חיים סי' כג}}}}. | ||
די מאטערסדארפער ישיבה איז געווען בארימט און געצויגן תלמידים פון גאנץ אייראפּע. | |||
די מאטערסדארפער ישיבה איז געווען בארימט און געצויגן תלמידים פון גאנץ אייראפּע, צווישן זיי [[רבי שמחה בונם פון פשיסחא]], וועלכער האט געלערנט אין מאטערסדארף ביי רבי ירמיה. דעם ערשטן חדר־בנין איז געבויט געווארן אין 1883; אנהייב האט מען געלערנט אין שול און אין פּריוואטע הייזער{{הערה|שם=פטפט}}. | |||
מאטערסדארף האט געהאט אירע אייגנארטיגע מנהגים. אין טאג פון א ברית איז מען אויפגעשטאנען פריער, און די מוהל, סנדק, און אבי הבן האבן אנגעטון א קיטל צום ברית{{הערה|שמואל בדורו, געברענגט אין א [https://www.divreitorahofvien.com/uploads/4/6/2/7/462798/הליכות_ושיחות_קודש_פרשת_ויצא_תשעה_(1).#page=7pdf שמועס פון וויענער רב, ג' ויצא תשע"ה], מיט א טעם פון רבי ישכר דוב פון בעלזא.}}. רבי שמעון סופר דרוקט זיך אויס אז "אלע מנהגי ק"ק מאטערסדארף זענען לויט ותיקין קדושי עליונים הגאון בעל פנים מאירות, והגאון המקובל איש אלקים מורינו רבי גרשון חיות זצ"ל, והגאון המקובל האלקי מורינו רבי ליב בן הגאון רבי שמואל חיים ישעי' זצ"ל, והגאון הקדוש המקובל מורינו רבי בער חסיד זצ"ל, בנו של הגאון מוהר"ש חסיד בעל המחבר ספר תוספות חדשים על גליון המשניות, ואאמ"ו מאור הגולה זצ"ל זכותם יגן עלינו"{{הערה|{{היברובוקס|רבי שמעון סופר|מכתב סופר|1039|page=175|באנד=ב|לינק טעקסט=יו"ד סי' כח}}, אין א בריוו צו [[רבי יהודה לייב אייגער]]}}. | מאטערסדארף האט געהאט אירע אייגנארטיגע מנהגים. אין טאג פון א ברית איז מען אויפגעשטאנען פריער, און די מוהל, סנדק, און אבי הבן האבן אנגעטון א קיטל צום ברית{{הערה|שמואל בדורו, געברענגט אין א [https://www.divreitorahofvien.com/uploads/4/6/2/7/462798/הליכות_ושיחות_קודש_פרשת_ויצא_תשעה_(1).#page=7pdf שמועס פון וויענער רב, ג' ויצא תשע"ה], מיט א טעם פון רבי ישכר דוב פון בעלזא.}}. רבי שמעון סופר דרוקט זיך אויס אז "אלע מנהגי ק"ק מאטערסדארף זענען לויט ותיקין קדושי עליונים הגאון בעל פנים מאירות, והגאון המקובל איש אלקים מורינו רבי גרשון חיות זצ"ל, והגאון המקובל האלקי מורינו רבי ליב בן הגאון רבי שמואל חיים ישעי' זצ"ל, והגאון הקדוש המקובל מורינו רבי בער חסיד זצ"ל, בנו של הגאון מוהר"ש חסיד בעל המחבר ספר תוספות חדשים על גליון המשניות, ואאמ"ו מאור הגולה זצ"ל זכותם יגן עלינו"{{הערה|{{היברובוקס|רבי שמעון סופר|מכתב סופר|1039|page=175|באנד=ב|לינק טעקסט=יו"ד סי' כח}}, אין א בריוו צו [[רבי יהודה לייב אייגער]]}}. | ||
| שורה 53: | שורה 54: | ||
*[[רבי צבי הירש חריף]] (תקס"ז–תק"ע) | *[[רבי צבי הירש חריף]] (תקס"ז–תק"ע) | ||
*רבי שמחה בונם גינז שלעזינגער (תק"ע–תקפ"ט), ברודער פון [[רבי עקיבא אייגער]] | *רבי שמחה בונם גינז שלעזינגער (תק"ע–תקפ"ט), ברודער פון [[רבי עקיבא אייגער]] | ||
*רבי מאיר פאפער (אלמאש; תקצ"א– | <!-- *רבי מאיר פאפער (אלמאש; תקצ"א–?) | ||
*[[רבי שמעון סופר]] (תר"ד–תר"כ), זון פון חתם סופר | -->*[[רבי שמעון סופר]] (תר"ד–תר"כ), זון פון חתם סופר | ||
*[[רבי שמואל עהרנפעלד]] ("חתן סופר"; תרל"ז–תרמ"ג), אייניקל פון חתם סופר | *[[רבי שמואל עהרנפעלד]] ("חתן סופר"; תרל"ז–תרמ"ג), אייניקל פון חתם סופר | ||
*זיין זון רבי שמחה בונם עהרנפעלד | *זיין זון רבי שמחה בונם עהרנפעלד | ||
| שורה 72: | שורה 73: | ||
== געאגראַפיע == | == געאגראַפיע == | ||
מאַטערסבורג געפינט זיך אין צפונ'דיגן טייל פון בורגנלאַנד, מזרח פון ווינער נוישטאָט, אין וואולקאַטאַל (Wulkatal). | מאַטערסבורג געפינט זיך אין צפונ'דיגן טייל פון בורגנלאַנד, מזרח פון ווינער נוישטאָט, אין וואולקאַטאַל (Wulkatal). | ||
<!-- | |||
== באַוואוסטע פערזענליכקייטן == | == באַוואוסטע פערזענליכקייטן == | ||
*ד"ר ריכאַרד בערשעלער (Richard Berczeller), אידישער דאקטער אין מאטערסדארף פאר דער צווייטער וועלט־מלחמה. א גאס אין מאטערסבורג איז גערופן געווארן נאך אים. --> | |||
*ד"ר ריכאַרד בערשעלער (Richard Berczeller), אידישער דאקטער אין מאטערסדארף פאר דער צווייטער וועלט־מלחמה. א גאס אין מאטערסבורג איז גערופן געווארן נאך אים. | |||
==ביבליאגראפיע== | ==ביבליאגראפיע== | ||