בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,368
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
ק (←אריינפיר: הגהה) |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 44: | שורה 44: | ||
דא קאם אונזר ליבר הער גאט אונ׳ שעכט דען מלאך המות דער דא האט גישעכט דען שוחט דער דא האט גישעכט דען אקסין דער דא האט גיטרונקן דש װאשרלײן דו דא האט פֿר לעשט דו פֿײארלײן דו דא האט פֿר ברענט דו שטעקלײן דו דא האט גישלאגין דו הינטלײן דו דא האט גביסן דו קעצלײן דו דא האט גיגעשין דו ציקלײן דא האט גיקױפֿט מײן פֿעטרלײן אום צװײא פפענינג אײן ציקלײן אײן ציקלײן׃ | דא קאם אונזר ליבר הער גאט אונ׳ שעכט דען מלאך המות דער דא האט גישעכט דען שוחט דער דא האט גישעכט דען אקסין דער דא האט גיטרונקן דש װאשרלײן דו דא האט פֿר לעשט דו פֿײארלײן דו דא האט פֿר ברענט דו שטעקלײן דו דא האט גישלאגין דו הינטלײן דו דא האט גביסן דו קעצלײן דו דא האט גיגעשין דו ציקלײן דא האט גיקױפֿט מײן פֿעטרלײן אום צװײא פפענינג אײן ציקלײן אײן ציקלײן׃ | ||
| מקור = [[פראגער הגדה]] | | מקור = [[פראגער הגדה]], [[ה'ש"נ]] | ||
}} | }} | ||
[[טעקע:kid.jpg|קליין|"איין ציקליין..."]] | [[טעקע:kid.jpg|קליין|"איין ציקליין..."]] | ||
[[קובץ:The National Library of Israel - Chad Gadya 931083 478490 yc-00467-rel a 01.ogg|שמאל|ממוזער|"חד גדיא", מבצע יוסף אלבז, ירושלים, 19 באפריל 1973. געזינגען אין אראמיש און אין מאראקאנער אראביש.]] | |||
[[טעקע:חד גדיא אידיש מעזריטש 1730.jpg|קליין|חד גדיא מיט אידישער איבערזעצונג, פון [https://www.nli.org.il/en/manuscripts/NNL_ALEPH990049438100205171/NLI?_gl=1*w8ezun*_ga*MzIyNjM0NjMyLjE2NzIzNzAxMjQ.*_ga_8P5PPG5E6Z*MTY4MDIyMzA4OS4xOC4xLjE2ODAyMjM0NzMuNTAuMC4w&_ga=2.125411146.1337201421.1680223090-322634632.1672370124#$FL70763566 הגדה של פסח קאפּירט דורך נתן בן שמשון] פון [[מעזריטש]], 1730]] | [[טעקע:חד גדיא אידיש מעזריטש 1730.jpg|קליין|חד גדיא מיט אידישער איבערזעצונג, פון [https://www.nli.org.il/en/manuscripts/NNL_ALEPH990049438100205171/NLI?_gl=1*w8ezun*_ga*MzIyNjM0NjMyLjE2NzIzNzAxMjQ.*_ga_8P5PPG5E6Z*MTY4MDIyMzA4OS4xOC4xLjE2ODAyMjM0NzMuNTAuMC4w&_ga=2.125411146.1337201421.1680223090-322634632.1672370124#$FL70763566 הגדה של פסח קאפּירט דורך נתן בן שמשון] פון [[מעזריטש]], 1730]] | ||
''' | '''חַד גַּדְיָא''' (אין איר אידישע ווערסיע: '''איין ציקליין''') איז א טראדיציאנעלן [[פיוט]] אין [[אראמיש]]ן שפראך וואס מען זינגט ביים ענדע פון דער [[סדר נאכט]], נאך די [[הגדה של פסח]]. | ||
"חד גדיא" איז א {{טערמין|קומולאַטיווער ליד|ליד וואס זאמלט זיך אן}}, ווען ביי יעדע פאל קומט צו נאך א פרט צום מעשה. עס שילדערט א קייט פון פיגורן, וואס יעדער אין דער רייע איז שטערקער און באזיגט דעם פריערדיגן. דער ערשטער איז דער "חד גדיא", א [[ציג]], און דער לעצטער איז "הקדוש ברוך הוא" וואס טוט שחט'ן דעם [[מלאך המוות]]. | |||
דער פיוט שטאמט פון [[אשכנז]] און מען טרעפט עס די ערשטע מאל אין א [[הגדה]] אין דער [[16'טער יארהונדערט]], צוזאמען מיט [[אחד מי יודע]]. עס איז געשריבן אין א גרייזיגע [[אראמיש]], און האט איבערזעצונגען אין [[אידיש]], [[לאדינא]] און נאך שפראכן. | דער פיוט שטאמט פון [[אשכנז]] און מען טרעפט עס די ערשטע מאל אין א [[הגדה]] אין דער [[16'טער יארהונדערט]], צוזאמען מיט [[אחד מי יודע]]. עס איז געשריבן אין א גרייזיגע [[אראמיש]], און האט איבערזעצונגען אין [[אידיש]], [[לאדינא]] און נאך שפראכן. | ||
דער פיוט איז אממערסטענס | דער פיוט איז אממערסטענס געטייטשט אלס [[אלעגאריע|משל]] פאר די פארשידענע [[גלות|גליות]] וואס אידן גייען אריבער אונטער די פעלקער וואס ווארפן אום איינער דעם אנדערן, ביז [[משיח]]'ס טאג ווען דער באשעפער וועט געוועלטיגן איבער דער גאנצער וועלט. | ||
==אפשטאם== | == אפשטאם == | ||
דער אפשטאם פון דער פיוט איז אומקלאר. [[רבי ידידיה טיאה ווייל]] שרייבט אז ער האט געהערט אז מען האט עס געטראפן אויף א קלף אין דער בית מדרש פון [[רבי אלעזר | דער אפשטאם פון דער פיוט איז אומקלאר. [[רבי ידידיה טיאה ווייל]] שרייבט אז ער האט געהערט אז מען האט עס געטראפן אויף א קלף אין דער בית מדרש פון [[רבי אלעזר רוקח]] אין [[ווארמס|גרמייזא]]{{הערה|שם=ווייל|{{אוצר הספרים היהודי|הגדה של פסח (מרבה לספר)/נרצה/חד גדיא#ב|הגדה של פסח המרבה לספר}}}}. דער בית מדרש איז פארברענט געווארן ביי די אומרוען אין יאר [[ה'ק"ט]], און מען האט דעם חד גדיא מעגליך געטראפן ביים איבערבויען שפעטער, מסתמא ארום יאר ה'קט"ו{{הערה|שם=פוקס|{{אוצר החכמה|מנחם צבי פוקס|אסופות|152612|ירושלים, תשמ"ח, זייטן רא-רכו|כותרת=לתולדות השירים 'אחד מי יודע' ו'חד גדיא' בישראל ובעמים|כרך=ב|עמוד=198}}}}. | ||
באזירט אויף א [[גימטריא]]{{ביאור|"אני יהונתן בן העוזיאל" איז בגימטריא "חד גדיא דזבן אבא בתרי זוזי חד גדיא" (763)}}, האט [[רבי יוסף לעווינשטיין]] פון סעראצק געהאלטן אז דער תנא [[יונתן בן עוזיאל]] איז דער מחבר{{הערה|{{היברובוקס|רבי אליעזר שווערדשארף|הגדה של פסח דמשק אליעזר|4907|קאלאמייע, תרמ"ג|עמוד=65|קעפל=מסורת ההגדה}}}}. אנדערע האלטן אז דער מחבר איז [[רבי חייא]]{{הערה|{{היברובוקס|[[רבי שלמה צבי שיק]]|סידור רשב"ן|21467|וויין, תרנ"ד|עמוד=72}}}}, און טייל האלטן אז ענליך צו [[הא לחמא עניא]] וואס איז אויך געשריבן אין אראמיש, איז חד גדיא נתחבר געווארן אין [[בבל]] נאנט נאכן [[חורבן]]{{הערה|{{היברובוקס|רבי דוד דב מייזליש|הגדה של פסח ריח דודאים|10949|פיעטריקוב, תרס"ב, דף נז|עמוד=115}}}}{{הערה|שם=מאמר מרדכי|{{היברובוקס|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|4948|דירנפורט תקנ"ד}}}}. די אלע השערות האבן אבער נישט קיין קראנטע מקורות אדער ראיות{{הערה|{{אוצר החכמה|ישראל | באזירט אויף א [[גימטריא]]{{ביאור|"אני יהונתן בן העוזיאל" איז בגימטריא "חד גדיא דזבן אבא בתרי זוזי חד גדיא" (763)}}, האט [[רבי יוסף לעווינשטיין]] פון סעראצק געהאלטן אז דער תנא [[יונתן בן עוזיאל]] איז דער מחבר{{הערה|{{היברובוקס|רבי אליעזר שווערדשארף|הגדה של פסח דמשק אליעזר|4907|קאלאמייע, תרמ"ג|עמוד=65|קעפל=מסורת ההגדה}}}}. אנדערע האלטן אז דער מחבר איז [[רבי חייא]]{{הערה|{{היברובוקס|[[רבי שלמה צבי שיק]]|סידור רשב"ן|21467|וויין, תרנ"ד|עמוד=72}}}}, און טייל האלטן אז ענליך צו [[הא לחמא עניא]] וואס איז אויך געשריבן אין אראמיש, איז חד גדיא נתחבר געווארן אין [[בבל]] נאנט נאכן [[חורבן]]{{הערה|{{היברובוקס|רבי דוד דב מייזליש|הגדה של פסח ריח דודאים|10949|פיעטריקוב, תרס"ב, דף נז|עמוד=115}}}}{{הערה|שם=מאמר מרדכי|{{היברובוקס|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|4948|דירנפורט תקנ"ד}}}}. די אלע השערות האבן אבער נישט קיין קראנטע מקורות אדער ראיות{{הערה|{{אוצר החכמה|[[ישראל דנדרוביץ]]|קובץ עץ חיים (באבוב)|195029|ניו יארק תשע"ה|עמוד=397|כותרת=ואתא עכברא ונשכה לגדיא – גילויים בפיוט 'חד גדיא'|כרך=כג}} ([https://forum.otzar.org/viewtopic.php?p=212898#p212898 אראפלאדענען אומזינסט])}}, און [[רבי שלמה קלוגער]] שרייבט, "שיר נכבד הזה הוא שיר קדום, לא נודע שם מחברו"{{הערה|שם=קלוגר}}. | ||
דאס אז עס איז באלד אין אנהייב ערשינען צוזאמען מיט דער אידישער איבערזעצונג, און צוגאב צו די גרייזיגע אראמיש פונעם פיוט, האט געברענגט פארשער אנצונעמען אז די ווערסיע אויף אידיש איז די אריגינעלע, און אז דער ליד שטאמט פון דייטשע אדער פראנצויזישע פאלקס לידער פון 16'טן יאר הונדערט{{הערה|שם=אנציק|{{אנצ יהודית|6998}}}}. שפעטער איז אבער דער חד גדיא געטראפן געווארן אין כתבי יד פון 13'טן און 14'טן יאר הונדערט, אין וועלכע די אראמיש איז ריין פון גרייזן. דאס באדייט, לויט טייל, אז די אראמישע ווערסיע איז די אריגינעלע און אז די גוי'אישע ווערסיעס שטאמען גאר פון איר{{הערה|שם=פוקס}}. | דאס אז עס איז באלד אין אנהייב ערשינען צוזאמען מיט דער אידישער איבערזעצונג, און צוגאב צו די גרייזיגע אראמיש פונעם פיוט, האט געברענגט פארשער אנצונעמען אז די ווערסיע אויף אידיש איז די אריגינעלע, און אז דער ליד שטאמט פון דייטשע אדער פראנצויזישע פאלקס לידער פון 16'טן יאר הונדערט{{הערה|שם=אנציק|{{אנצ יהודית|6998}}}}. שפעטער איז אבער דער חד גדיא געטראפן געווארן אין כתבי יד פון 13'טן און 14'טן יאר הונדערט, אין וועלכע די אראמיש איז ריין פון גרייזן. דאס באדייט, לויט טייל, אז די אראמישע ווערסיע איז די אריגינעלע און אז די גוי'אישע ווערסיעס שטאמען גאר פון איר{{הערה|שם=פוקס}}. | ||
| שורה 76: | שורה 79: | ||
רבי ידידיה טיאה ווייל שרייבט אז מען האט געטראפן דעם פיוט אין בית המדרש פון דער רוקח, און מען האט קובע געווען עס צו זאגן פסח ביינאכט{{הערה|שם=ווייל}}. פון אנדערע מפרשים איז משמע אז עס איז דירעקט נתחבר געווארן צו זאגן ביים סדר{{הערה|שם=מאמר מרדכי}}. | רבי ידידיה טיאה ווייל שרייבט אז מען האט געטראפן דעם פיוט אין בית המדרש פון דער רוקח, און מען האט קובע געווען עס צו זאגן פסח ביינאכט{{הערה|שם=ווייל}}. פון אנדערע מפרשים איז משמע אז עס איז דירעקט נתחבר געווארן צו זאגן ביים סדר{{הערה|שם=מאמר מרדכי}}. | ||
דער שייכות צום סדר ווערט ערקלערט אויף פארשידענע וועגן. לויט טייל מפרשים, איז דער טעם אויסצודרוקן בענקשאפט נאך די צייטן פון [[בית המקדש]], ווען מען האט מקריב געווען דעם [[קרבן פסח]]{{הערה|שם=ווייל}}{{הערה|שם=חתם}}. אנדערע, וואס טייטשן דעם פיוט על דרך ה[[מוסר]], זאגן אז עס איז כדי מען זאל נישט קומען צו קלות ראש נאכן סדר וואו מען האט געגעסן און געטרינקען{{הערה|שם=הורוויץ}}. טייל זאגן אז וויבאלד מען וועט זיין נייגעריג צו דערגיין פשט פון דעם חידה, וועט מען דורך דעם ממילא עוסק זיין אין [[סיפור יציאת מצרים]]{{הערה|שם=מאמר מרדכי}}. אין נאמען פון רבי'ן פון לובלין שטייט אז עס איז א [[לחש]] קעגן [[עין הרע]] וואס קען קומען פון די [[מלאך|מלאכים]], וואס זיי "גלאצען אויף אונז" מיט גרויס קנאה ביים סדר{{הערה|{{היברובוקס|[[רבי אברהם שמחה | דער שייכות צום סדר ווערט ערקלערט אויף פארשידענע וועגן. לויט טייל מפרשים, איז דער טעם אויסצודרוקן בענקשאפט נאך די צייטן פון [[בית המקדש]], ווען מען האט מקריב געווען דעם [[קרבן פסח]]{{הערה|שם=ווייל}}{{הערה|שם=חתם}}. אנדערע, וואס טייטשן דעם פיוט על דרך ה[[מוסר]], זאגן אז עס איז כדי מען זאל נישט קומען צו קלות ראש נאכן סדר וואו מען האט געגעסן און געטרינקען{{הערה|שם=הורוויץ}}. טייל זאגן אז וויבאלד מען וועט זיין נייגעריג צו דערגיין פשט פון דעם חידה, וועט מען דורך דעם ממילא עוסק זיין אין [[סיפור יציאת מצרים]]{{הערה|שם=מאמר מרדכי}}. אין נאמען פון רבי'ן פון לובלין שטייט אז עס איז א [[לחש]] קעגן [[עין הרע]] וואס קען קומען פון די [[מלאך|מלאכים]], וואס זיי "גלאצען אויף אונז" מיט גרויס קנאה ביים סדר{{הערה|{{היברובוקס|[[רבי אברהם שמחה הורוויץ]]|חמרא טבא|51287|עמוד=135}}}}. | ||
דער [[חיד"א]], וואס זייענדיג אין די [[ספרד]]'ישע מקומות האט ער נישט געזאגט דעם פיוט ביים סדר, דרוקט זיך אבער גאר שארף אויס און לאזט לייגן אין [[חרם]] איינער וואס האט אפגעשפעט פון דעם אשכנז'ישן מנהג, שרייבנדיג אז עס זענען מרומז דערין גרויסע סודות התורה{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי חיים יוסף דוד אזולאי|חיים שאל|171286|ליוורנו, תקנ"ה, סימן כ"ח|עמוד=66}}}}. | דער [[חיד"א]], וואס זייענדיג אין די [[ספרד]]'ישע מקומות האט ער נישט געזאגט דעם פיוט ביים סדר, דרוקט זיך אבער גאר שארף אויס און לאזט לייגן אין [[חרם]] איינער וואס האט אפגעשפעט פון דעם אשכנז'ישן מנהג, שרייבנדיג אז עס זענען מרומז דערין גרויסע סודות התורה{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי חיים יוסף דוד אזולאי|חיים שאל|171286|ליוורנו, תקנ"ה, סימן כ"ח|עמוד=66}}}}. | ||
| שורה 113: | שורה 116: | ||
==אין קולטור== | ==אין קולטור== | ||
"איינגעזעצט אין חד גדיא" איז א אידישע אויסדרוק וואס באדייט איינגעזעצט אין [[טורמע]]. עס שטאמט פונעם [[פויליש]]ן און [[רוסיש]]ן ווארט פאר טורמע: "קאָרדעגאַרדאָ", וואס שטאמט פון דעם [[פראנצויזיש]]ן טערמין corps de garde{{הערה|{{היברובוקס|יודא א. יאפע|יידישע שפראך|43576|ניו יארק, 1952|עמוד=113|כותרת=עטימאלאגישע נאטיצן|כרך=באנד 12, נומער 4}}}}. | "איינגעזעצט אין חד גדיא" איז א אידישע אויסדרוק וואס באדייט איינגעזעצט אין [[טורמע]]. עס שטאמט פונעם [[פויליש]]ן און [[רוסיש]]ן ווארט פאר טורמע: "קאָרדעגאַרדאָ", וואס שטאמט פון דעם [[פראנצויזיש]]ן טערמין corps de garde (וואַכשטוב){{הערה|{{היברובוקס|יודא א. יאפע|יידישע שפראך|43576|ניו יארק, 1952|עמוד=113|כותרת=עטימאלאגישע נאטיצן|כרך=באנד 12, נומער 4}}}}. | ||
==זעט אויך== | ==זעט אויך== | ||
| שורה 120: | שורה 123: | ||
==צו ליינען מער== | ==צו ליינען מער== | ||
* {{אוצר החכמה|מנחם צבי פוקס|אסופות|152612|ירושלים, תשמ"ח, זייטן רא-רכו|כותרת=לתולדות השירים 'אחד מי יודע' ו'חד גדיא' בישראל ובעמים|כרך=ב|עמוד=198}} | * {{אוצר החכמה|מנחם צבי פוקס|אסופות|152612|ירושלים, תשמ"ח, זייטן רא-רכו|כותרת=לתולדות השירים 'אחד מי יודע' ו'חד גדיא' בישראל ובעמים|כרך=ב|עמוד=198}} | ||
* {{אוצר החכמה|ישראל דנדרוביץ|קובץ עץ חיים|195029195029|ניו יארק תשע"ה|כותרת=ואתא עכברא ונשכה לגדיא – גילויים בפיוט 'חד גדיא'|כרך=כג}} | * {{אוצר החכמה|[[ישראל דנדרוביץ]]|קובץ עץ חיים|195029195029|ניו יארק תשע"ה|כותרת=ואתא עכברא ונשכה לגדיא – גילויים בפיוט 'חד גדיא'|כרך=כג}} ([https://forum.otzar.org/viewtopic.php?p=212898#p212898 אראפלאדענען אומזינסט]) | ||
* {{היברובוקס|טוביה פריינד|ישורון|20292|אדר תשס"א|עמוד=662|באנד=ח}} | * {{היברובוקס|טוביה פריינד|ישורון|20292|אדר תשס"א|עמוד=662|באנד=ח}} | ||
* {{אוצר החכמה|2=קולמוס|3=176281|4=ניסן תשס"ו|עמוד=8|כותרת=חידת חד גדיא}} | * {{אוצר החכמה|2=קולמוס|3=176281|4=ניסן תשס"ו|עמוד=8|כותרת=חידת חד גדיא}} | ||
| שורה 130: | שורה 133: | ||
* {{אייוועלט|פירוש חד גדיא|4262}} | * {{אייוועלט|פירוש חד גדיא|4262}} | ||
* אלי שטרן, [http://notrikon.blogspot.com/2012/04/blog-post_05.html חד גדיא – לקוטי בתר לקוטי], אויף 'נוטריקון' בלאג | * אלי שטרן, [http://notrikon.blogspot.com/2012/04/blog-post_05.html חד גדיא – לקוטי בתר לקוטי], אויף 'נוטריקון' בלאג | ||
* | * {{מרחב}} | ||
* {{הזמנה לפיוט|348|חד גדיא}} | |||
* הרב שמואל ברוך גנוט, [https://din.org.il/2012/03/18/מיהו-הגדי-ומי-החתול/ מיהו הגדי ומיהו החתול], אויף 'דין' וועבזייטל | * הרב שמואל ברוך גנוט, [https://din.org.il/2012/03/18/מיהו-הגדי-ומי-החתול/ מיהו הגדי ומיהו החתול], אויף 'דין' וועבזייטל | ||
* {{יוטיוב|yyfm_RSdKKI|[[משה קוסעוויצקי]]}} | * {{יוטיוב|yyfm_RSdKKI|[[משה קוסעוויצקי]]}} | ||
| שורה 142: | שורה 145: | ||
{{חג הפסח}} | {{חג הפסח}} | ||
{{פיוטים ופייטנים}} | {{פיוטים ופייטנים|פיוטים}} | ||
[[קאטעגאריע:הגדה של פסח]] | [[קאטעגאריע:הגדה של פסח]] | ||