מייבאים כמותיים, בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, מנטרים, מייבאים, מעדכנים, אספקלריה רעדאקטארן
3,951
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "חד גדיא"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
צונויפגיסן רעפערענצן, בילד
(צוגעלייגט מקור) |
(צונויפגיסן רעפערענצן, בילד) |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
'''חד גדיא''' א פיוט וואס מען זינגט ביים ענדע פון דער סדר | [[File:kid.jpg|thumb|250px|"איין ציקליין...".]] | ||
'''חד גדיא''' א פיוט וואס מען זינגט ביים ענדע פון דער סדר פסח ביינאכט. עס איז א ליד וואס זאמלט זיך אן, ווען ביי יעדע פאל קומט צו נאך א פרט צום מעשה. עס שילדערט א קייט פון פיגור'ן וואס איינס איז דער שטערקסטע פעטיליגט דער פריערדיגע. דער ערשטע איז דער "חד גדיא", א ציגעלע, און דער לעצטער איז "הקדוש ברוך הוא" וואס שחט דעם מלאך המוות. | |||
דער פיוט שטאמט פון אשכנז און מען טרעפט עס דעם ערשטע מאל אין א הגדה אין דער 16'טן יאר הונדערט. עס איז געשריבן אין א גרייזיגע אראמיש, און האט איבערזעצונגען אין אידיש, לאדינו און נאך שפראכן. | דער פיוט שטאמט פון אשכנז און מען טרעפט עס דעם ערשטע מאל אין א הגדה אין דער 16'טן יאר הונדערט. עס איז געשריבן אין א גרייזיגע אראמיש, און האט איבערזעצונגען אין אידיש, לאדינו און נאך שפראכן. | ||
| שורה 12: | שורה 13: | ||
===ווערסיעס=== | ===ווערסיעס=== | ||
דער חד גדיא איז דעם ערשטן מאל געדרוקט געווארן אין יאר ה'ש"נ אין דער פראגער הגדה, נאך וואס אין די פריערדיגע דרוקן פון דער פראגער הגדה איז עס נישט געווען. עס איז דארט ערשינען אינאיינעם מיט אן איבערזעצונג אין אידיש{{הערה|חד גדיא אין {{אוצר החכמה||דער פראגער הגדה|147189|פון שנת ה'ש"נ|עמוד=79}}}}. | דער חד גדיא איז דעם ערשטן מאל געדרוקט געווארן אין יאר ה'ש"נ אין דער פראגער הגדה, נאך וואס אין די פריערדיגע דרוקן פון דער פראגער הגדה איז עס נישט געווען. עס איז דארט ערשינען אינאיינעם מיט אן איבערזעצונג אין אידיש{{הערה|חד גדיא אין {{אוצר החכמה||דער פראגער הגדה|147189|פון שנת ה'ש"נ|עמוד=79}}}}. | ||
אין א האנטגעשריבנען הגדה פון די 15'טן אדער 16'טן יארהונדערט ערשיינט די חד גדיא מיט פארשידענע טוישן אין נוסח, צווישן אנדערע הייבט זיך עס אן מיט א מייז וואס עסט דעם ציג, און דער קאץ עסט דעם מייז{{הערה|{{אוצר החכמה|א. מ. הברמן|מחניים|200537|ירושלים, תש"ל זייט 140|כותרת="חד גדיא"|כרך=נה|עמוד=140}}}}. א דריטער ווערסיע טרעפט מען אין א האנטגעשריבנען פראווענסער סידור פון די 13'טן יאר האונדערט, וואו דער הונט איז דער וואס עסט דעם גדיא, און אנשטאט דער שוחט, קומט א שטריק וואס בינד דעם קוה, א מייז וואס בייסט די שטריק, און קאץ וואס עסט דאס מייז. | אין א האנטגעשריבנען הגדה פון די 15'טן אדער 16'טן יארהונדערט ערשיינט די חד גדיא מיט פארשידענע טוישן אין נוסח, צווישן אנדערע הייבט זיך עס אן מיט א מייז וואס עסט דעם ציג, און דער קאץ עסט דעם מייז{{הערה|{{אוצר החכמה|א. מ. הברמן|מחניים|200537|ירושלים, תש"ל זייט 140|כותרת="חד גדיא"|כרך=נה|עמוד=140}}}}. א דריטער ווערסיע טרעפט מען אין א האנטגעשריבנען פראווענסער סידור פון די 13'טן יאר האונדערט, וואו דער הונט איז דער וואס עסט דעם גדיא, און אנשטאט דער שוחט, קומט א שטריק וואס בינד דעם קוה, א מייז וואס בייסט די שטריק, און קאץ וואס עסט דאס מייז. | ||
מנחם צבי פוקס{{הערה|שם=פוקס}}, שילדערט די השתלשלות פון דער פיוט ווי פאלגענד: דער ארגענעלע ווערסיע איז דער פון די פראווענסער סידור, שפעטער האט מען אריבער גערוקט די מייז און קאץ צום אנהייב און צוגעלייגט ביים ענדע א שוחט, מלאך המוות און באשפער כדי צו געבן דעם פיוט א פאסיגע און אידישע תוכן. צום לעצט האט מען ארויסגענומען דעם מייז, ווייל אז א מייז זאל עסן א ציג לייגט זיך נישט אויפן שכל. | מנחם צבי פוקס{{הערה|שם=פוקס}}, שילדערט די השתלשלות פון דער פיוט ווי פאלגענד: דער ארגענעלע ווערסיע איז דער פון די פראווענסער סידור, שפעטער האט מען אריבער גערוקט די מייז און קאץ צום אנהייב און צוגעלייגט ביים ענדע א שוחט, מלאך המוות און באשפער כדי צו געבן דעם פיוט א פאסיגע און אידישע תוכן. צום לעצט האט מען ארויסגענומען דעם מייז, ווייל אז א מייז זאל עסן א ציג לייגט זיך נישט אויפן שכל. | ||
===שפראך=== | ===שפראך=== | ||
דער חד גדיא איז געשריבן אין אראמיש, אבער עס זענען אריינגעמישט דערין אביסל לשון קודש ווערטער, און דער אראמיש זעלבסט איז גרייזיג. אנדערש איז דער ווערסיע פון די פראווענסער סידור, וואס איז אין א ריינער גוטע אראמיש. | דער חד גדיא איז געשריבן אין אראמיש, אבער עס זענען אריינגעמישט דערין אביסל לשון קודש ווערטער, און דער אראמיש זעלבסט איז גרייזיג. אנדערש איז דער ווערסיע פון די פראווענסער סידור, וואס איז אין א ריינער גוטע אראמיש. | ||
דער טעם פארוואס דער חד גדיא איז אויף אראמיש, איז כדי די קינדער אין פרויען זאלן עס אויך פארשטיין{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי יהודה הורוויץ|כרם עין גדי|147149|קעניגסבערג, תקכ"ד}}}}. געוויסע שרייבן אז וויבאלד עס איז געשריבן געווארן אין בבל אלץ הוספה צום די איבריגע טיילן פון די הגדה, אזויווי "הא לחמא עניא", האט דער מחבר עס פונאנדערשידן פון די הגדה מיט זיין אראמיש{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקנ"ד}}; {{אוצר החכמה|רבי משה סופר|הגדה של פסח חתם סופר|163027|ירושלים, תשס"ד|עמוד=279}}}}. | דער טעם פארוואס דער חד גדיא איז אויף אראמיש, איז כדי די קינדער אין פרויען זאלן עס אויך פארשטיין{{הערה|שם=הורוויץ|{{אוצר החכמה|רבי יהודה הורוויץ|כרם עין גדי|147149|קעניגסבערג, תקכ"ד}}}}. געוויסע שרייבן אז וויבאלד עס איז געשריבן געווארן אין בבל אלץ הוספה צום די איבריגע טיילן פון די הגדה, אזויווי "הא לחמא עניא", האט דער מחבר עס פונאנדערשידן פון די הגדה מיט זיין אראמיש{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקנ"ד}}; {{אוצר החכמה|רבי משה סופר|הגדה של פסח חתם סופר|163027|ירושלים, תשס"ד|עמוד=279}}}}. | ||
אין דער ערשטע דרוק פון די חד גדיא, פראג ה'ש"נ, איז מיטגעווען אן איבערזעצונג אין אלט אידיש; אזוי אויך איז דער חד גדיא איבערגעזעצט געווארן אין לאדינו{{הערה|זע: {{אוצר החכמה||קטלוג קדם|622435|ירושלים, תשע"ו|כרך=01|עמוד=49}}}}, אידיש-אראביש{{הערה|{{אוצר החכמה|יקותיאל דהן|אור המערב|620751|ירושלים, תשע"ח, זייט צו|כותרת=מנהגי חודש ניסן|כרך=יט|עמוד=94}}}}}}, בוכריש{{הערה|{{אוצר החכמה ||אשי ישראל|192254|בני ברק, תשנ"ז, זייט 323|כרך=ניסן|עמוד=329}}}} און נאך שפראכן{{הערה|{{אוצר החכמה|שלמה אשכנזי|אבני חן|158085|תל אביב, תש"נ, זייט 88|עמוד=88}}}} | אין דער ערשטע דרוק פון די חד גדיא, פראג ה'ש"נ, איז מיטגעווען אן איבערזעצונג אין אלט אידיש; אזוי אויך איז דער חד גדיא איבערגעזעצט געווארן אין לאדינו{{הערה|זע: {{אוצר החכמה||קטלוג קדם|622435|ירושלים, תשע"ו|כרך=01|עמוד=49}}}}, אידיש-אראביש{{הערה|{{אוצר החכמה|יקותיאל דהן|אור המערב|620751|ירושלים, תשע"ח, זייט צו|כותרת=מנהגי חודש ניסן|כרך=יט|עמוד=94}}}}}}, בוכריש{{הערה|{{אוצר החכמה ||אשי ישראל|192254|בני ברק, תשנ"ז, זייט 323|כרך=ניסן|עמוד=329}}}} און נאך שפראכן{{הערה|{{אוצר החכמה|שלמה אשכנזי|אבני חן|158085|תל אביב, תש"נ, זייט 88|עמוד=88}}}} | ||
| שורה 23: | שורה 24: | ||
רבי ידידיה טיאה ווייל שרייבט אז מען האט עס געטראפן אין די בית המדרש פון דער רוקח און קובע געווען צו זאגן פסח ביינאכט{{הערה|שם=ווייל|{{אוצר החכמה|רבי ידידיה טיאה ווייל|הגדה של פסח המרבה לספר|104764|קארלסראע, תקנ"א, דף מו, א|עמוד=93}}}}. פון אנדערע מפרשים איז משמע אז עס איז גראד נתחבר געווארן צו זאגן ביים סדר{{הערה|ווי אין: {{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקנ"ד}}}}. | רבי ידידיה טיאה ווייל שרייבט אז מען האט עס געטראפן אין די בית המדרש פון דער רוקח און קובע געווען צו זאגן פסח ביינאכט{{הערה|שם=ווייל|{{אוצר החכמה|רבי ידידיה טיאה ווייל|הגדה של פסח המרבה לספר|104764|קארלסראע, תקנ"א, דף מו, א|עמוד=93}}}}. פון אנדערע מפרשים איז משמע אז עס איז גראד נתחבר געווארן צו זאגן ביים סדר{{הערה|ווי אין: {{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקנ"ד}}}}. | ||
דער טעם פארוואס מען זאגט עס ביים סדר זאגן טייל מפרשים איז אויסצודרוקן בענקשאפט אויף די צייטן פון די בית המקדש ווען מען האט מקריב געווען די קרבן פסח{{הערה|שם=ווייל}}{{הערה|שם=חתם}}. אנדערע, וואס טייטשן דעם פיוט על דרך המוסר, זאגן אז מען זאגט עס כדי אז מען זאל נישט קומען צו קלות ראש נאכן סדר וואו מען האט געגעסן און געטרינקען{{הערה| | דער טעם פארוואס מען זאגט עס ביים סדר זאגן טייל מפרשים איז אויסצודרוקן בענקשאפט אויף די צייטן פון די בית המקדש ווען מען האט מקריב געווען די קרבן פסח{{הערה|שם=ווייל}}{{הערה|שם=חתם}}. אנדערע, וואס טייטשן דעם פיוט על דרך המוסר, זאגן אז מען זאגט עס כדי אז מען זאל נישט קומען צו קלות ראש נאכן סדר וואו מען האט געגעסן און געטרינקען{{הערה|שם=הורוויץ}}. טייל זאגן אז וויבאלד מען וועט זיין נייגעריג און דערגיין פשט פון דעם חידה, וועט מען דורך דעם ממילא עוסק זיין אין סיפור יציאת מצרים{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד|ללא}}}}. עס זענען דא וואס זאגן אז עס איז א לחש קעגן עין הרע וואס קען קומען פון די מלאכים וואס זענען מקנא די מדריגות פון די אידן ביים סדר{{הערה|רבי נפתלי צבי מראפשיץ, געברענגט אין: {{אוצר החכמה|ישכר דב פרידמאן|יד שלום|198077|ניו יארק, תשע"ו, זייט קפט|עמוד=191}}}}. | ||
דער חיד"א, וואס זייענדיג אין די ספרדישע מקומות האט נישט געזאגט דעם פיוט ביים סדר, אין זיין ספר חיים שאל דרוקט זיך אויס גאר שארף און לאזט לייגן אין חרם איינער וואס האט אפגעשעפט פון דעם אשכנזישן מנהג, שרייבנדיג אז זענען מרומז דערין גרויסע סודות התורה{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי חיים יוסף דוד אזולאי|חיים שאל||ליוורנו, תקנ"ה, סימן כ"ח|עמוד=66}}}}. | דער חיד"א, וואס זייענדיג אין די ספרדישע מקומות האט נישט געזאגט דעם פיוט ביים סדר, אין זיין ספר חיים שאל דרוקט זיך אויס גאר שארף און לאזט לייגן אין חרם איינער וואס האט אפגעשעפט פון דעם אשכנזישן מנהג, שרייבנדיג אז זענען מרומז דערין גרויסע סודות התורה{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי חיים יוסף דוד אזולאי|חיים שאל||ליוורנו, תקנ"ה, סימן כ"ח|עמוד=66}}}}. | ||
==פירושים== | ==פירושים== | ||
פילע פירושים זענען געזאגט געווארן אויף דעם חד גדיא. געוויסע זענען מסביר אז די פיוט שפעט פון די גוים וואס דינען עבודה זרה'ס וואס זענען באשעפענישן, און ברעגנט ארויס אז יעדער באשעפעניש האט א שוואכקייט און א צווייטע קען אים בייקומען. נאר דער באשעפער איז שטערקער פון אלעם{{הערה|געברעגנט אין: {{אוצר החכמה|אוצר מפרשי ההגדה|157081|מוסד ירושלים, תשס"ח, זייט 381 הערה 3|עמוד=388}}}}. דער געדאנק איז געבויט אויף א מדרש וואס שילדערט א דיאלאג צווישן אברהם און נמרוד וואס לויפט אויף דער געדאנקנגאנג פון חד גדיא:{{ציטוט|אמר ליה נסגוד לנורא, אמר ליה אברהם ונסגוד למיא דמטפין נורא, אמר ליה נמרוד נסגוד למיא, אמר ליה אם כן נסגוד לעננא דטעין מיא, אמר ליה נסגוד לעננא, אמר ליה אם כן נסגוד לרוחא דמבדר עננא, אמר ליה נסגוד לרוחא, אמר ליה ונסגוד לבר אינשא דסביל רוחא|בראשית רבה פרשה לח פסקא יג}}. | פילע פירושים זענען געזאגט געווארן אויף דעם חד גדיא. געוויסע זענען מסביר אז די פיוט שפעט פון די גוים וואס דינען עבודה זרה'ס וואס זענען באשעפענישן, און ברעגנט ארויס אז יעדער באשעפעניש האט א שוואכקייט און א צווייטע קען אים בייקומען. נאר דער באשעפער איז שטערקער פון אלעם{{הערה|געברעגנט אין: {{אוצר החכמה|אוצר מפרשי ההגדה|157081|מוסד ירושלים, תשס"ח, זייט 381 הערה 3|עמוד=388}}}}. דער געדאנק איז געבויט אויף א מדרש וואס שילדערט א דיאלאג צווישן אברהם און נמרוד וואס לויפט אויף דער געדאנקנגאנג פון חד גדיא:{{ציטוט|אמר ליה נסגוד לנורא, אמר ליה אברהם ונסגוד למיא דמטפין נורא, אמר ליה נמרוד נסגוד למיא, אמר ליה אם כן נסגוד לעננא דטעין מיא, אמר ליה נסגוד לעננא, אמר ליה אם כן נסגוד לרוחא דמבדר עננא, אמר ליה נסגוד לרוחא, אמר ליה ונסגוד לבר אינשא דסביל רוחא|בראשית רבה פרשה לח פסקא יג}}. | ||
א מערהייט פון די מפרשים טייטשן אריין דערין די היסטאריע פון כלל ישראל אין גלות ביז משיח'ס טאג. דער גדיא איז כלל ישראל, און די פיגורן דורכאויס די פיוט סימבאליזירן די מלכויות וואס ווארפן זיך אום איינער דעם צווייטן{{הערה|{{אוצר החכמה||אחיות אחידן|141173|אמסטערדאם, תקכ"ב|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד|ללא}} אין די הקדמה; {{אוצר החכמה|רבי משה אברהם אבלי|גדי מקולס|149961|אלטונא, תק"ל|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי יהונתן אייבשיץ|מאמר יהונתן|143610|לבוב, תרכ"ב|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי יחזקאל קאצנעלענבויגן|מים יחזקאל|16020|פורציק, תקמ"ו, דף לד עמוד א|ללא|עמוד=115}}; {{אוצר החכמה|רבי יעקב לורבערבוים מליסא|הגדה של פסח מעשה נסים|616019|ירושלים תשע"ו|ללא|עמוד=275}} {{אוצר החכמה|רבי נתנאל חיים פאפע|מגיד מישרים על הגדה של פסח|51628|ירושלים, תר"ס|ללא|עמוד=63}}; און פילע נאך}}. די פעלקער זענען געוונליך: [[בבל]], [[פרס]], [[יוון]] און [[רומי]]; און אין טייל פירושים אויך [[מצרים]], [[איסלאם]] און [[קריסטינטום]]. דער אקס איז על פי רוב [[משיח בן יוסף]], דער שוחט איז ארמילס/[[גוג ומגוג]] וואס וועט אים אומברענגען, דער מלאך המוות איז די מגיפה קעגן די רשעים, און דערנאך קומט די באשעפער'ס ענדגילטיגע מלוכה. | א מערהייט פון די מפרשים טייטשן אריין דערין די היסטאריע פון כלל ישראל אין גלות ביז משיח'ס טאג. דער גדיא איז כלל ישראל, און די פיגורן דורכאויס די פיוט סימבאליזירן די מלכויות וואס ווארפן זיך אום איינער דעם צווייטן{{הערה|{{אוצר החכמה||אחיות אחידן|141173|אמסטערדאם, תקכ"ב|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד|ללא}} אין די הקדמה; {{אוצר החכמה|רבי משה אברהם אבלי|גדי מקולס|149961|אלטונא, תק"ל|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי יהונתן אייבשיץ|מאמר יהונתן|143610|לבוב, תרכ"ב|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי יחזקאל קאצנעלענבויגן|מים יחזקאל|16020|פורציק, תקמ"ו, דף לד עמוד א|ללא|עמוד=115}}; {{אוצר החכמה|רבי יעקב לורבערבוים מליסא|הגדה של פסח מעשה נסים|616019|ירושלים תשע"ו|ללא|עמוד=275}} {{אוצר החכמה|רבי נתנאל חיים פאפע|מגיד מישרים על הגדה של פסח|51628|ירושלים, תר"ס|ללא|עמוד=63}}; און פילע נאך}}. די פעלקער זענען געוונליך: [[בבל]], [[פרס]], [[יוון]] און [[רומי]]; און אין טייל פירושים אויך [[מצרים]], [[איסלאם]] און [[קריסטינטום]]. דער אקס איז על פי רוב [[משיח בן יוסף]], דער שוחט איז ארמילס/[[גוג ומגוג]] וואס וועט אים אומברענגען, דער מלאך המוות איז די מגיפה קעגן די רשעים, און דערנאך קומט די באשעפער'ס ענדגילטיגע מלוכה. | ||
| שורה 33: | שורה 34: | ||
אין אנדערע פירושים קאנצענטרירט זיך די חד גדיא ארום די געשעענישן אין די [[תורה]], און באזונדער ביים [[דור המדבר]]{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי דוד מהילס|מגן דוד|192206|תק"ה|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד|ללא}} אין זיין צווייטע מהלך; {{אוצר החכמה|יהודה יודל אנגל|אמרי בינה|9284|אלטונא, תקל"ט|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי אריב ליב|נחמד ונעים|147150|אמסטערדאם, תקנ"ז|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי צבי הירש הערשמאן|מקרא קודש|151640|פראג, תקפ"ז|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי אהרן תאומים|מטה אהרן|629230|פרנקפורט דמיין, ת"ע, דף עא עמוד א|עמוד=142}}}}; דעקענדיג: ברכות יעקב, מכירת יוסף, משה רבינו, חטא העגל, מי מריבה, מיתת נדב ואבוהו און דער גלייכן. אנדערע פירושים הייבן אן ביי די געשעעשנישן פון די תורה, אבער גייען ווייטער ביז משיח'ס טאג; אבער אנשטאט אריינטייטשן דערין די מלכיות, ווערט דערין אריינגעטייטשט פארשידנע מצבים ביי כלל ישראל; דער חורבן, אנשי כנסת הגדולה, שנאת חנם, און אזוי ווייטער{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי יהודה לייב מהאמבורג|147349|מלא פי הגדי|אלטונא, תקל"ו|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי אליהו מווילנא|הגדה של פסח עם פירוש ר"י גיקטליא והגר"א|170334|גראדנא, תקס"ה|עמוד=35|ללא}}}}. | אין אנדערע פירושים קאנצענטרירט זיך די חד גדיא ארום די געשעענישן אין די [[תורה]], און באזונדער ביים [[דור המדבר]]{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי דוד מהילס|מגן דוד|192206|תק"ה|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד|ללא}} אין זיין צווייטע מהלך; {{אוצר החכמה|יהודה יודל אנגל|אמרי בינה|9284|אלטונא, תקל"ט|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי אריב ליב|נחמד ונעים|147150|אמסטערדאם, תקנ"ז|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי צבי הירש הערשמאן|מקרא קודש|151640|פראג, תקפ"ז|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי אהרן תאומים|מטה אהרן|629230|פרנקפורט דמיין, ת"ע, דף עא עמוד א|עמוד=142}}}}; דעקענדיג: ברכות יעקב, מכירת יוסף, משה רבינו, חטא העגל, מי מריבה, מיתת נדב ואבוהו און דער גלייכן. אנדערע פירושים הייבן אן ביי די געשעעשנישן פון די תורה, אבער גייען ווייטער ביז משיח'ס טאג; אבער אנשטאט אריינטייטשן דערין די מלכיות, ווערט דערין אריינגעטייטשט פארשידנע מצבים ביי כלל ישראל; דער חורבן, אנשי כנסת הגדולה, שנאת חנם, און אזוי ווייטער{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי יהודה לייב מהאמבורג|147349|מלא פי הגדי|אלטונא, תקל"ו|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי אליהו מווילנא|הגדה של פסח עם פירוש ר"י גיקטליא והגר"א|170334|גראדנא, תקס"ה|עמוד=35|ללא}}}}. | ||
פילע מפרשים טייטשן אריין די נסיונות און עונשים פון א איד אויך דער וועלט. דער גדיא איז דער נשמה, נאכדעם קומען פארשידענע חטאים וואס שעדיגן אים, שפעטער די עונשים און זיין תשובה{{הערה| | פילע מפרשים טייטשן אריין די נסיונות און עונשים פון א איד אויך דער וועלט. דער גדיא איז דער נשמה, נאכדעם קומען פארשידענע חטאים וואס שעדיגן אים, שפעטער די עונשים און זיין תשובה{{הערה|שם=הורוויץ}}{{הערה|שם=קלוגר}} לויט טייל שילדערט דער חד גדיא די מלחמת היצר, ווי איין פיגור איז א נסיון, און דער קומענדיגע איז א תחבולה קעגן דעם{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד|ללא}}; {{אוצר החכמה|רבי מרדכי טווערסקי|געברעגנט אין ספר דברי תורה|181182|לבוב, תרי"א דף קא עמוד א|ללא|עמוד=213}}}}. | ||
לויט דער פירוש פון רבי אשר אנשיל ווירמיש, איז דער חד גדיא א וויכוח צווישן אידן און די פעלקער צי די אידן זענען טאקע אוזי חשוב{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי אשר אנשיל ווירמיש|פסח התקווה|147430|פרנקפורט דמיין, תקכ"ד}}}}; דער חתם סופר טייטשט אריין דערין די הלכות און פרטים פון קרבן פסח | לויט דער פירוש פון רבי אשר אנשיל ווירמיש, איז דער חד גדיא א וויכוח צווישן אידן און די פעלקער צי די אידן זענען טאקע אוזי חשוב{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי אשר אנשיל ווירמיש|פסח התקווה|147430|פרנקפורט דמיין, תקכ"ד}}}}; דער חתם סופר טייטשט אריין דערין די הלכות און פרטים פון קרבן פסח | ||
{{הערה|שם=חתם|{{אוצר החכמה|רבי משה סופר|הגדה של פסח חתם סופר|163027|ירושלים, תשס"ד|עמוד=279}}}}. רבי יצחק פון פוזנא האט אויסגעטייטש דער גאנצע חד גדיא על פי סוד{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי יצחק אב"ד פוזנא|איל יצחק|181893|לבוב, תק"פ}}}}. | {{הערה|שם=חתם|{{אוצר החכמה|רבי משה סופר|הגדה של פסח חתם סופר|163027|ירושלים, תשס"ד|עמוד=279}}}}. רבי יצחק פון פוזנא האט אויסגעטייטש דער גאנצע חד גדיא על פי סוד{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי יצחק אב"ד פוזנא|איל יצחק|181893|לבוב, תק"פ}}}}. | ||
==מפרשים== | ==מפרשים== | ||
אין די אנהייב פון דער 18'טן יארהונדערט, נאך איידער סיי וועלכע אידישע פירוש אויפן פיוט איז געשריבן געווארן, האבן משומדים און קריסטליכע געלערנטע שוין געדרוקט באשרייבונגען צו דערגיין פשט פון דער אידישע "רעטעניש". צווישן זיי א משומד פילפ ניקודמוס לבראכט, וואס האט ארויס געגעבן א גאנצע פאמפלעט דערוועגן אין יאר ה'תצ"א. זייערע פירושים זענען געווען היסטארישע און פילאזאפישע{{הערה|שם=אנציק}}. | אין די אנהייב פון דער 18'טן יארהונדערט, נאך איידער סיי וועלכע אידישע פירוש אויפן פיוט איז געשריבן געווארן, האבן משומדים און קריסטליכע געלערנטע שוין געדרוקט באשרייבונגען צו דערגיין פשט פון דער אידישע "רעטעניש". צווישן זיי א משומד פילפ ניקודמוס לבראכט, וואס האט ארויס געגעבן א גאנצע פאמפלעט דערוועגן אין יאר ה'תצ"א. זייערע פירושים זענען געווען היסטארישע און פילאזאפישע{{הערה|שם=אנציק}}. | ||
צווישן אידן, איז דער ערשטע פירוש ערשינען אין יאר ה'תק"ה, א קונטרס מיטן נאמען "{{אוצר החכמה||מגן דוד|192206||ללא}}" פון "רבי דוד בהר"ר משולם משה בק"ק הילס". שפעטער, אין יאר ה'תקכ"ב איז געדרוקט געווארן אין אמסטרדאם א קונטרס "{{אוצר החכמה||אחיות אחידן|141173||ללא}}" פון אן אנאנימער מחבר. פילע קונטרסים האבן נאכגעפאלגט, אזוי אויך האבן אסאך פון די מפרשים אויפן הגדה מפרש געווען אויך דעם חד גדיא. עס זענען היינט שוין פארהאן הונדערטע פירושים אויף חד גדיא{{הערה|שם=פריינד|{{אוצר החכמה|טוביה פריינד|ישורון|19400|ירושלים, תשס"א, זייט רחצ|כותרת="חד גדיא"|עמוד=294}}}}, אסאך פון זיי פארגייען אין אן אריכות מקיים צו זיין "כל המרבה לספר ביציאת מצרים הרי זה משובח"{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד, דף ג עמוד א|ללא|עמוד=4}}}}. | צווישן אידן, איז דער ערשטע פירוש ערשינען אין יאר ה'תק"ה, א קונטרס מיטן נאמען "{{אוצר החכמה||מגן דוד|192206||ללא}}" פון "רבי דוד בהר"ר משולם משה בק"ק הילס". שפעטער, אין יאר ה'תקכ"ב איז געדרוקט געווארן אין אמסטרדאם א קונטרס "{{אוצר החכמה||אחיות אחידן|141173||ללא}}" פון אן אנאנימער מחבר. פילע קונטרסים האבן נאכגעפאלגט, אזוי אויך האבן אסאך פון די מפרשים אויפן הגדה מפרש געווען אויך דעם חד גדיא. עס זענען היינט שוין פארהאן הונדערטע פירושים אויף חד גדיא{{הערה|שם=פריינד|{{אוצר החכמה|טוביה פריינד|ישורון|19400|ירושלים, תשס"א, זייט רחצ|כותרת="חד גדיא"|עמוד=294}}}}, אסאך פון זיי פארגייען אין אן אריכות מקיים צו זיין "כל המרבה לספר ביציאת מצרים הרי זה משובח"{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד, דף ג עמוד א|ללא|עמוד=4}}}}. | ||
צווישן די קונטרסים וואס זענען געשריבן געווארן בלויז מפרש צו זיין חד חדיא ציילן זיך: | צווישן די קונטרסים וואס זענען געשריבן געווארן בלויז מפרש צו זיין חד חדיא ציילן זיך: | ||
*{{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד|ללא}} | *{{אוצר החכמה|רבי מרדכי מקאליש|מאמר מרדכי|146867|דירנפורט, תקכ"ד|ללא}} | ||
*{{אוצר החכמה|רבי יהודה הורוויץ|כרם עין גדי|147149|קעניגסבערג, תקכ"ד|ללא}} | *{{אוצר החכמה|רבי יהודה הורוויץ|כרם עין גדי|147149|קעניגסבערג, תקכ"ד|ללא}} | ||
*{{אוצר החכמה|רבי משה אברהם אבלי|גדי מקולס|149961|אלטונא, תק"ל|ללא}} | *{{אוצר החכמה|רבי משה אברהם אבלי|גדי מקולס|149961|אלטונא, תק"ל|ללא}} | ||