בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,404
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:קאסטנער"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 6: | שורה 6: | ||
קאַסטנער האָט עולה געווען קיין ארץ ישראל אין 1947. אָבער זיין נאָמען איז געוואָרן אַ צענטראַלער פּאָלעמיק אין דער מדינה, נאָכדעם וואָס דער זשורנאַליסט מלכיאל גרינוואַלד האָט אים באַשולדיגט אין קאָלאַבאָראַציע מיט די נאַציס. דער פּראָצעס קעגן גרינוואַלד (דער "קאַסטנער פּראָצעס"), וואָס האָט זיך געצויגן פון 1954 ביז 1955, האָט געענדיגט מיט דעם פּסק פון ריכטער בנימין הלוי אַז קאַסטנער האָט "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". צוליב דער עפנטליכער כעס, איז קאַסטנער דערמאָרדעט געוואָרן אין תּל-אביב אין 1957. בית המשפט העליון האָט שפּעטער, אין 1958, פּאָסטהום איבערגעקערט דעם גרויסן טייל פונעם אורטייל, אָבער די קאָנטראָווערסיע אַרום זיין אונטערשיידליכע ראָלע און די עטישע קאָמפּראָמיסן בעת דעם חורבן בלייבט. | קאַסטנער האָט עולה געווען קיין ארץ ישראל אין 1947. אָבער זיין נאָמען איז געוואָרן אַ צענטראַלער פּאָלעמיק אין דער מדינה, נאָכדעם וואָס דער זשורנאַליסט מלכיאל גרינוואַלד האָט אים באַשולדיגט אין קאָלאַבאָראַציע מיט די נאַציס. דער פּראָצעס קעגן גרינוואַלד (דער "קאַסטנער פּראָצעס"), וואָס האָט זיך געצויגן פון 1954 ביז 1955, האָט געענדיגט מיט דעם פּסק פון ריכטער בנימין הלוי אַז קאַסטנער האָט "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". צוליב דער עפנטליכער כעס, איז קאַסטנער דערמאָרדעט געוואָרן אין תּל-אביב אין 1957. בית המשפט העליון האָט שפּעטער, אין 1958, פּאָסטהום איבערגעקערט דעם גרויסן טייל פונעם אורטייל, אָבער די קאָנטראָווערסיע אַרום זיין אונטערשיידליכע ראָלע און די עטישע קאָמפּראָמיסן בעת דעם חורבן בלייבט. | ||
== | ==פריעס לעבן און ציוניסטישע אַקטיוויטעטן== | ||
קאַסטנער איז געבוירן אין [[קלויזנבורג]], דעמאָלט אַ טייל פון דער עסטרייך-אונגאַרישער אימפּעריע. ער האָט שטודירט געזעץ. אין די 1920ער און 1930ער יאָרן איז ער געוואָרן אַן אַקטיוויסט און זשורנאַליסט פאַר דער ציוניסטישער צייטונג "אוי קעלעט" (Új Kelet, "נייער מזרח"). ער איז געווען אַ פירער פון דער ציוניסטישער יוגנט באַוועגונג אַוויוואַ-באַריסיאַ{{הערה|שם=יודאיקע|https://www.jewishvirtuallibrary.org/kasztner-rezs-x0151-rudolf}}, און איז געווען אַן אַקטיוויסט פון דער אַרבעטער-ציוניסטישער איחוד פּאַרטיי{{הערה| | קאַסטנער איז געבוירן אין [[קלויזנבורג]], דעמאָלט אַ טייל פון דער עסטרייך-אונגאַרישער אימפּעריע. ער האָט שטודירט געזעץ. אין די 1920ער און 1930ער יאָרן איז ער געוואָרן אַן אַקטיוויסט און זשורנאַליסט פאַר דער ציוניסטישער צייטונג "אוי קעלעט" (Új Kelet, "נייער מזרח"). ער איז געווען אַ פירער פון דער ציוניסטישער יוגנט באַוועגונג אַוויוואַ-באַריסיאַ{{הערה|שם=יודאיקע|https://www.jewishvirtuallibrary.org/kasztner-rezs-x0151-rudolf}}, און איז געווען אַן אַקטיוויסט פון דער אַרבעטער-ציוניסטישער איחוד פּאַרטיי{{הערה|שם=USHMM|https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/rudolf-rezsoe-kasztner}}. זיין שווער איז געווען ד"ר יוסף פישער, דער פירער פון דער ציוניסטישער באַוועגונג אין טראַנסילוואַניע. | ||
נאָכדעם וואָס צפון טראַנסילוואַניע איז אַנעקסירט געוואָרן צו אונגאַרן אין 1940, האָט מען די ציוניסטישע צייטונג "אוי קעלעט" פאַרשלאָסן, און קאַסטנער האָט זיך אַריבערגעצויגן קיין בודאַפּעשט אין 1942. דאָרטן איז ער געוואָרן אַ וויצע-פאָרזיצער פון דער אונגאַרישער ציוניסטישער אַסאָציאַציע אין 1943{{הערה|שם=יודאיקע}}. | נאָכדעם וואָס צפון טראַנסילוואַניע איז אַנעקסירט געוואָרן צו אונגאַרן אין 1940, האָט מען די ציוניסטישע צייטונג "אוי קעלעט" פאַרשלאָסן, און קאַסטנער האָט זיך אַריבערגעצויגן קיין בודאַפּעשט אין 1942. דאָרטן איז ער געוואָרן אַ וויצע-פאָרזיצער פון דער אונגאַרישער ציוניסטישער אַסאָציאַציע אין 1943{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
| שורה 13: | שורה 13: | ||
אין תש"ג האָט קאַסטנער, געהאָלפן גרינדן די הילף און רעטונגס קאָמיטעט ("ועדה") צוזאַמען מיט אַנדערע אַקטיוויסטן, אַריינגערעכנט [[יואל בראנד|יואל בראַנד]] און זיין פרוי האַנזי בראַנד און אָטאָ קאָמאָלי (Otto Komoly). די גרופּע האָט ערשטנס געשמוגלט אידישע פּליטים פון פּוילן און סלאָוואַקיי אין דעמאָלטיגן פאַרהעלטניסמעסיג זיכערן אונגאַרן. | אין תש"ג האָט קאַסטנער, געהאָלפן גרינדן די הילף און רעטונגס קאָמיטעט ("ועדה") צוזאַמען מיט אַנדערע אַקטיוויסטן, אַריינגערעכנט [[יואל בראנד|יואל בראַנד]] און זיין פרוי האַנזי בראַנד און אָטאָ קאָמאָלי (Otto Komoly). די גרופּע האָט ערשטנס געשמוגלט אידישע פּליטים פון פּוילן און סלאָוואַקיי אין דעמאָלטיגן פאַרהעלטניסמעסיג זיכערן אונגאַרן. | ||
== | ==רעטונגס־פּרוּאוון און פאַרהאַנדלונגען== | ||
נאָך דער דייטשער אינוואַזיע פון אונגאַרן אין כ"ד אדר תש"ד, און דעם אנקום פון אַדאָלף אייכמאַן, האָט דער ועדה געביטן איר פאָקוס צו פאַרהאַנדלונגען מיט דער עס-עס. | נאָך דער דייטשער [[חורבן אונגארן|אינוואַזיע פון אונגאַרן]] אין כ"ד אדר תש"ד, און דעם אנקום פון אַדאָלף אייכמאַן, האָט דער ועדה געביטן איר פאָקוס צו פאַרהאַנדלונגען מיט דער עס-עס. | ||
אין אפריל 1944 האָבן קאַסטנער און יואל בראַנד זיך געטראָפן מיט דעם עס-עס אָפיציר [[דיטער וויסליצעני]] און אייכמאַנען, פּרוּאוונדיג אָפּצושטעלן די דעפּאָרטאַציעס קעגן אַ סומע געלט (2 מיליאָן דאָלאַר), באַקאַנט ווי דער "[[אייראפע פלאן|אייראָפּע פּלאַן]]" (Europa Plan). | אין אפריל 1944 האָבן קאַסטנער און יואל בראַנד זיך געטראָפן מיט דעם עס-עס אָפיציר [[דיטער וויסליצעני]] און אייכמאַנען, פּרוּאוונדיג אָפּצושטעלן די דעפּאָרטאַציעס קעגן אַ סומע געלט (2 מיליאָן דאָלאַר), באַקאַנט ווי דער "[[אייראפע פלאן|אייראָפּע פּלאַן]]" (Europa Plan). | ||
אייכמאַן האָט שפּעטער פאָרגעשלאָגן אַרויסצוגעבן 1 מיליאָן אידן אין אויסטויש פאַר 10,000 מיליטערישע טראָקס און אַנדערע סחורות, אַ פּלאַן באַקאַנט אַלס "בלוט פאַר סחורה". יואל בראַנד איז געשיקט געוואָרן קיין [[איסטאנבול|איסטאַנבול]] כדי צו פאַרהאַנדלען מיט די אַליאירטע און דער ישוב פירערשאַפט, אָבער די מיסיע איז נישט געלונגען, און בראַנד איז אַרעסטירט געוואָרן דורך די בריטישע אין [[אלעפא|אַלעפּאָ]]. | |||
==דער קאַסטנער טראַנספּאָרט== | |||
נאָכן דורכפאַל פון בראַנד'ס מיסיע, האָט קאַסטנער איבערגענומען די הויפּט ראָלע אין די פאַרהאַנדלונגען מיט אייכמאַן און קורט בעכער, | נאָכן דורכפאַל פון בראַנד'ס מיסיע, האָט קאַסטנער איבערגענומען די הויפּט ראָלע אין די פאַרהאַנדלונגען מיט אייכמאַן און קורט בעכער, אַן עס־עס אָפיציר און [[היינריך הימלער]]'ס עקאָנאָמישער שליח, בעת וועלכע די מאַסן־דעפּאָרטאַציעס פון אונגאַרישע אידן קיין אוישוויץ האָבן זיך אָנגעהויבן אין מאי 1944, צילנדיג צו ראַטעווען אַ קלענערע גרופּע אידן. עס איז עווענטועל דערגרייכט געווארן אַן אָפּמאַך צו ראַטעווען אַרויסצופירן אַ גרופּע אידן קיין שווייץ, קעגן אַן אויסלייז פון בערך $1,000 פּער קאָפּ, אין גאָלד, דיאַמאַנטן און געלט. קאַסטנער האָט פאַרקויפט 150 פּלעצער פאַר רייכע אידן, כּדי צו פינאַנסירן דעם רעשט פון דער גרופּע. | ||
די באַן איז | די באַן, וואָס איז גערופן געוואָרן דער "קאַסטנער טראַנספּאָרט" אָדער "רכבת המיוחסים", האָט פאַרלאָזט [[בודאפעשט|בודאַפּעסט]] דעם 30סטן יוני 1944, מיט ארום 1,685 אידן. די פּאַסאַזשירן זענען געוואָרן אויסגעקליבן דורך אַ קאָמיטעט, און זענען געווען אַ סך־הכּל פון אַ סך שיכטן פון דער אונגאַרישער אידישער געזעלשאַפט. זיי האָבן אַריינגערעכנט רייכע אידן (וועלכע האָבן פינאַנצירט די אַנדערע), ציוניסטישע פירער, אינטעלעקטואַלן, אָרעמע מענטשן, און קרובים פון קאַסטנער (אַזוי ווי זיין משפּחה און 388 מענטשן פון זיין היים־שטאָט קלוזש). צווישן די פּראָמינענטע פּאַסאַזשירן איז געווען דער סאַטמאַרער רבי, [[רבי יואל טייטלבוים]], און זיין פמליא. | ||
די | |||
די טראַנספּאָרט איז נישט געפאָרן גלייך קיין שווייץ ווי צוגעזאָגט, נאָר איז צווישנצייטליך אָפּגעהאַלטן געוואָרן אין [[בערגן־בעלזן]] קאָנצענטראַציע־לאַגער, אַלס משכּונות. דאָרטן זענען די פּאַסאַזשירן געהאַלטן געוואָרן אין אַ ספּעציעלן סעקציע ("אונגאַרנלאַגער"){{הערה|שם=USHMM}}. דורך נאָך פאַרהאַנדלונגען זענען צוויי גרופּעס פון די פּאַסאַזשירן ענדליך באַפרייט געוואָרן: אין אויגוסט 1944 איז די ערשטע גרופּע פון 318 אידן באַפרייט געוואָרן, און די איבריגע 1,368 זענען אנגעקומען קיין שווייץ אין דעצעמבער 1944. | |||
==קאָנטראָווערסיע וועגן ווארענונגען== | |||
קאַסטנער האָט געקראָגן אַ קאָפּיע פונעם "[[ווערבאַ-וועצלער באַריכט]]" אין שפּעטן אַפּריל 1944, וואָס האָט דעטאַלירט די גאַזקאַמערן און די השמדה אין אוישוויץ. עס איז געווען אַן אַקוזאַציע אַז קאַסטנער האָט נישט פאַרעפנטליכט דעם באַריכט, כדי צו פאַרהיטן זיינע פאַרהאַנדלונגען פונעם דורכפאַל, דערמיט העלפנדיג די נאַציס צו האַלטן שטילקייט בעת די גיכע מאַסן־דעפּאָרטאַציעס פון די איבער 400,000 אונגאַרישע אידן קיין אוישוויץ. | |||
קאַסטנער' | רודאָלף ווערבאַ, איינער פון די אנטלאָפענע, האָט געטענהט אַז "קאַסטנער האָט באַצאָלט פאַר יענע 1,684 לעבנס מיט זיין שווייגן"{{הערה|Vrba, Rudolf. ''I escaped from Auschwitz''. Barricade Books, 2002, p. 280}}. אַדאָלף אייכמאַן האָט שפּעטער געזאָגט אַז קאַסטנער האָט איינגעשטימט צו "העלפן האַלטן די אידן פון ווידערשטאַנד צו דער דעפּאָרטאַציע" כּדי ער זאָל פאַרמאַכן דאָס אויג{{הערה|[https://ia902905.us.archive.org/32/items/theconfessionofadolfeichmann/The%20Confession%20of%20Adolf%20Eichmann.pdf Life magazine, December 28, 1960]}}. עס זענען געווען מיינונגען אַז קאַסטנער האָט באַשטימט צו ראַטעווען נאָר "מיוחסים" אָדער זיינע פּערזענליכע קאָנטאַקטן. דאָס איז געווען די הויפּט פּאָלעמיק אין דעם שפּעטערדיגן פּראָצעס. | ||
קאַסטנער'ס פאַרטיידיגער האָבן געטענהט אַז אינפאָרמאַציע איז שוין געווען ברייט צוטריטליך, און אַז אין יענע צייטן זענען דעפּאָרטאַציעס געווען שווער צו אַנטקעגן שטעלן. אַן אָפענע וואָרענונג וואָלט נאָר געבראַכט פּאַניק און געשטעלט אַלע רעטונגס־פּרואוון אין סכנה, ווייל די נאַציס האָבן געפאָדערט שטילקייט אַלס תנאי. זיין איינשטימונג צו שווייגן איז געווען אַ רעכענונג צו ראַטעווען לכל הפּחות די פּאַסאַזשירן פונעם באַן. מארטין גילבערט האָט געשריבן אַז קאַסטנער איז געווען אַ קרבן פון אייכמאַנ'ס ברוטאַלער פאַרנאַרונג, און נישט קיין פאַררעטער{{הערה|{{לינק|שרייבער=Sir Martin Gilbert|קעפל=A dupe not a villain. The evidence shows Kasztner was fooled by the Nazis into betraying Hungary's Jews|אדרעס=https://www.martingilbert.com/blog/a-dupe-not-a-villain-the-evidence-shows-kasztner-was-fooled-by-the-nazis-into-betraying-hungarys-jews/|זייטל=The Jewish Chronicle|דאטום=19 June 2009}}}}. | |||
אין | |||
==נאָך דער מלחמה און דער משפּט== | |||
קאַסטנער איז אין 1947 אַריינגעקומען קיין ארץ ישראל, און ער האָט געדינט אַלס וואָרטזאָגער פאַרן האַנדלס־מיניסטעריום אין דער [[מפא"י]] רעגירונג. | |||
אין | אין 1953 האָט מלכיאל גרינוואַלד, אַ איד וואָס האָט פאַרלוירן פילע קרובים אין חורבן, פאַרשפּרייט אַ פּאַמפלעט וואָס האָט קאַסטנער'ן באַשולדיגט אין קאָלאַבאָראַציע מיט די נאַציס. | ||
די מדינה האָט דאָן אַריינגעגעבן אַ קלאַגע קעגן גרינוואַלד פאַר בלבול, און דאָס איז געוואָרן דער "קאַסטנער פּראָצעס". דער פּראָצעס, געפירט דורך ריכטער בנימין הלוי, איז געווען אַ פּאָליטישער סענזאַציע, ספּעציעל נאָך דעם ווי גרינוואַלד'ס אַדוואָקאַט, שמואל תּמיר, האָט דעם פאַל פאַרוואַנדלט אין אַן אַקוזאַציע קעגן קאַסטנער'ן און דער מפּא"י רעגירונג, אַרויסברענגענדיג זייערע אַקטיוויטעטן אין דער צייט פונעם חורבן. | |||
דער פּסק פון ריכטער הלוי האָט געפירט צו אַ רעגירונגס־קריזיס, און פּרעמיער מיניסטער משה שרת האָט רעזיגנירט. קאַסטנער האָט דעמאָלט רעזיגנירט פון זיין רעגירונגס־פּאָזיציע. | |||
די הויפּט־אַרגומענטן קעגן קאַסטנער זענען געווען: מיטאַרבעטן מיט די נאַציס (אַריינגערעכנט אייכמאַן און בעכער), העלפן צוגרייטן די השמדה פון די אונגאַרישע אידן דורך פאַרשטילן די ידיעות וועגן אוישוויץ צו ראַטעווען די פּאַסאַזשירן פון דער באַן, און ראַטעווען דעם נאַצי קורט בעכער נאָך דער מלחמה דורך געבן אַ גוטע עדות. נאָך דער מלחמה האָט קאַסטנער געגעבן אַן עדות לטובת קורט בעכער, אַז ער איז געווען אַ מענטש וואָס האָט געפּרואווט העלפן אידן, דאָס האָט געהאָלפן בעכער צו אַנטלויפן פון משפּט. קאַסטנער האָט דאָס ערשטנס געלייקנט אונטער שבועה. | |||
אין יוני 1955 האָט ריכטער בנימין הלוי געפונען קאַסטנער שולדיג אין דריי פון פיר קלאַגעס, אריינגערעכנט אַז קאַסטנער האָט מיטגעאַרבעט מיט די נאַציס דורך פאַרהאַלטן אינפאָרמאַציע וועגן אוישוויץ, כּדי צו ראַטעווען די גרופּע פון דער באַן. ער האט אַרויסגעגעבן זיין פּסק אַז קאַסטנער האָט "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". | |||
דער פּסק פון ריכטער הלוי האָט געפירט צו אַ רעגירונגס־קריזיס, און פּרעמיער מיניסטער [[משה שרת]] האָט רעזיגנירט. קאַסטנער האָט דעמאָלט רעזיגנירט פון זיין רעגירונגס־פּאָזיציע. | |||
דער ריכטער הלוי האָט שפּעטער זיך געוויינט אויפן באַנוץ פון די ווערטער "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". אַ בריוו פון קאַסטנער'ס מוטער, העלען קאַסטנער (געשריבן דורך זיין ברודער אַברהם אין איר נאָמען), איז אַנטדעקט געוואָרן, וואָס האָט באַשולדיקט הלוי'ן אַלס שולדיק אין זיין זון'ס רצח. | דער ריכטער הלוי האָט שפּעטער זיך געוויינט אויפן באַנוץ פון די ווערטער "פאַרקויפט זיין נשמה צום שטן". אַ בריוו פון קאַסטנער'ס מוטער, העלען קאַסטנער (געשריבן דורך זיין ברודער אַברהם אין איר נאָמען), איז אַנטדעקט געוואָרן, וואָס האָט באַשולדיקט הלוי'ן אַלס שולדיק אין זיין זון'ס רצח. | ||
===רציחה און לעגאט=== | ===רציחה און לעגאט=== | ||
קאַסטנער איז דערמאָרדעט געוואָרן אין תּל-אָביב | קאַסטנער איז דערמאָרדעט געוואָרן אין תּל-אָביב אום א' אדר ב' תשי"ז, דורכ'ן רעכטן עקסטרעמיסט (לח"י וועטעראַן) זאב עקשטיין. ער איז געשטאָרבן ניין טעג שפּעטער. די רעגירונג פון ישׂראל האָט געגעבן חנינה די רוצחים נאָך 7 יאָר אין תפיסה. | ||
נאָך דעם רצח, אין 1958, האָט | נאָך דעם רצח, אין 1958, האָט דאָס העכסטע געריכט איבערגעקערט דעם גרויסן טייל פון הלוי'ס אורטייל. די פיר פון פינף ריכטער האָבן געהאַלטן אַז קאַסטנער האָט געפּרואווט צו ראַטעווען ווי מער אידן און האָט געהאַנדלט מיט כּוונה טובה, אָבער אַלע פינף שופטים האָבן איינשטימיג באַשטעטיגט, אַז קאַסטנער האָט קרימינאַל געהאָלפן דעם נאַצי רוצח קורט בעכער אַנטלויפן פון שטראָף נאָך דער מלחמה. | ||
אַנאַ פּאָרטער'ס בוך "Kasztner's Train" (2007) און בן העכט'ס "כחש" (Perfidy) (1961) גייען אַרום די קאָנטראָווערסיע. | די קאָנטראָווערסיע אַרום קאַסטנערס ראלע אין רעטונג און זיין נאָכפאָלגענדער משפּט איז אַ טראַגישער טייל פון דער ישׂראלדיקער געשיכטע, און בלייבט אַ דעבאַטע ביז היינט צי ער איז געווען אַ העלד אָדער אַ פאַררעטער. דער משפּט האָט אַרויסגעבראַכט די שווערע פראַגעס פון משפּטן לייט וואָס האָבן געמאַכט אוממעגליכע ברירות אינעם "גרויען זאָנע" פונעם חורבן. אַנאַ פּאָרטער'ס בוך "Kasztner's Train" (2007) און בן העכט'ס "כחש" (Perfidy) (1961) גייען אַרום די קאָנטראָווערסיע. קאַסטנער'ס אייניקל, [[מירב מיכאלי]], איז אַ פּאָליטיקערין אין ישראל און רעדט אָפט וועגן זיין לעגאַט. זיינע פּאַסאַזשירן, אַריינגערעכנט דער סאַטמאַרער רבי, האָבן אים צו דאַנקען זייער לעבן. דער טאָג כ"א כסלו ווערט געפייערט פון סאַטמאַרער חסידים אַלס יום הצלה פון רעבּן, כאָטש ער האָט זיך אָפּגעזאָגט צו געבן אַן עדות לטובת קאַסטנער ביים משפּט{{הערה|{{לינק|שרייבער=|קעפל=Why a Jew who saved many was put on trial for working with the Nazis|אדרעס=https://unpacked.media/the-kastner-trial-why-a-jew-who-saved-many-was-put-on-trial-for-working-with-the-nazis/|זייטל=Unpacked|דאטום=April 11, 2022}}}}. | ||
==דרויסנדיגע לינקס== | ==דרויסנדיגע לינקס== | ||
*https://portal.ehri-project.eu/authorities/ehri_pers-000208?sort=name | *https://portal.ehri-project.eu/authorities/ehri_pers-000208?sort=name | ||
*https://collections.ushmm.org/search/?q=KASZTNER,%20REZSO&search_field=Subjects%20and%20Keywords | *https://collections.ushmm.org/search/?q=KASZTNER,%20REZSO&search_field=Subjects%20and%20Keywords | ||