בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,359
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
(החלפות (אידן), צוגעלייגט אינטערשפראך לינק, נאך ענדערונגען) |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 27: | שורה 27: | ||
==די ערשטע קאַמפן (יאַנואַר 1943)== | ==די ערשטע קאַמפן (יאַנואַר 1943)== | ||
דעם 18טן יאַנואַר 1943 האָבן די דייטשן אומגעראכטן אָנגעהויבן אַ נייע דעפּאָרטאַציע־אַקציע. די אידישע קעמפער האָבן רעאַגירט מיט באַוואָפנטן ווידערשטאַנד. אַ קליינע גרופּע פון אידישע קעמפער, באַוואָפנט מיט פּיסטאָלן, האָבן אַריינגעדרונגען אין דער קאָלומנע פון אידן געצוואונגען צום אומשלאַגפּלאַץ און זיך געשלאָגן קעגן די דייטשע באַגלייטער. דער דאָזיגער ווידערשטאַנד האָט געצוואונגען די דייטשע טרופּן זיך צוריקצוציען נאָך עטליכע טעג, ווען זיי האָבן געכאַפּט בלויז 5,000–6,500 אידן, פיל ווייניגער ווי זיי האָבן פּלאַנירט. | דעם 18טן יאַנואַר 1943 האָבן די דייטשן אומגעראכטן אָנגעהויבן אַ נייע דעפּאָרטאַציע־אַקציע{{הערה|1=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/warsaw-ghetto-uprising}}. די אידישע קעמפער האָבן רעאַגירט מיט באַוואָפנטן ווידערשטאַנד. אַ קליינע גרופּע פון אידישע קעמפער, באַוואָפנט מיט פּיסטאָלן, האָבן אַריינגעדרונגען אין דער קאָלומנע פון אידן געצוואונגען צום אומשלאַגפּלאַץ און זיך געשלאָגן קעגן די דייטשע באַגלייטער. דער דאָזיגער ווידערשטאַנד האָט געצוואונגען די דייטשע טרופּן זיך צוריקצוציען נאָך עטליכע טעג, ווען זיי האָבן געכאַפּט בלויז 5,000–6,500 אידן, פיל ווייניגער ווי זיי האָבן פּלאַנירט. | ||
די אומערוואַרטעטער הצלחה האָט געדינט ווי אַ ווענדפּונקט פאַר דער געטאָ באַפעלקערונג, וועלכע האָט אָנגעהויבן זיך אָרגאַניזירן צו מאַסן־באַהאַלטן אין בונקערס. אידן האָבן געגלויבט אַז ווידערשטאַנד קען צווינגען די דייטשן צו אָפּשטעלן זייערע פּלענער. עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ מאַסן־פאָרבּערייטונג פאַר ווידערשטאַנד, ווי דאָס בויען אַ רייכע נעצווערק פון סובטערראַנישע בונקערס און באַהעלטענישן. למעשׂה, איז דער געטאָ אין זיינע לעצטע חדשים געווען אַן אונטערערדישע שטאָט, וואָס האָט געקענט באַהאַלטן צענדליגער טויזנטער אידן. | די אומערוואַרטעטער הצלחה האָט געדינט ווי אַ ווענדפּונקט פאַר דער געטאָ באַפעלקערונג, וועלכע האָט אָנגעהויבן זיך אָרגאַניזירן צו מאַסן־באַהאַלטן אין בונקערס. אידן האָבן געגלויבט אַז ווידערשטאַנד קען צווינגען די דייטשן צו אָפּשטעלן זייערע פּלענער. עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ מאַסן־פאָרבּערייטונג פאַר ווידערשטאַנד, ווי דאָס בויען אַ רייכע נעצווערק פון סובטערראַנישע בונקערס און באַהעלטענישן. למעשׂה, איז דער געטאָ אין זיינע לעצטע חדשים געווען אַן אונטערערדישע שטאָט, וואָס האָט געקענט באַהאַלטן צענדליגער טויזנטער אידן. | ||
| שורה 57: | שורה 57: | ||
◦ עס איז איבערגעגעבן געוואָרן, אַז ביי אַ פאַרגאַנגענהייטנדיקער באַראַטונג פונעם ווידערשטאַנד, האָט רבי זעמבאַ געהאַלטן, אַז אין צייטן ווען די נאַציס זוכן צו פאַרטיליקן דעם גאַנצן יידישן פאָלק, איז דער איינציקער וועג צו מקדש זיין שם שמים (קידוש השם) דורך אויפשטיין מיט וואַפן און קעמפן ביזן טויט. | ◦ עס איז איבערגעגעבן געוואָרן, אַז ביי אַ פאַרגאַנגענהייטנדיקער באַראַטונג פונעם ווידערשטאַנד, האָט רבי זעמבאַ געהאַלטן, אַז אין צייטן ווען די נאַציס זוכן צו פאַרטיליקן דעם גאַנצן יידישן פאָלק, איז דער איינציקער וועג צו מקדש זיין שם שמים (קידוש השם) דורך אויפשטיין מיט וואַפן און קעמפן ביזן טויט. | ||
◦ זיין אייניקל האָט געזאָגט, אַז רבי זעמבאַ האָט געהאַלטן, אַז מען טאָר ניט גיין ווי שעפּס צו דער שחיטה, ווייל דאָס פאַראַכטן דעם כּבוד פונעם אידן, און כּדי צו היטן דעם כּבוד, האָט מען געדאַרפט פירן מלחמה. | ◦ זיין אייניקל האָט געזאָגט, אַז רבי זעמבאַ האָט געהאַלטן, אַז מען טאָר ניט גיין ווי שעפּס צו דער שחיטה, ווייל דאָס פאַראַכטן דעם כּבוד פונעם אידן, און כּדי צו היטן דעם כּבוד, האָט מען געדאַרפט פירן מלחמה. | ||
◦ דער כראָניקער הלל זיידמאַן, וואָס האָט געוואוינט אין וואַרשע, האָט באַריכטעט, אַז רבי | ◦ דער כראָניקער הלל זיידמאַן, וואָס האָט געוואוינט אין וואַרשע, האָט באַריכטעט, אַז רבי זעמבא האָט געזאָגט, אַז דאָס איז די מצוה פון קידוש השם{{הערה|[https://tablet.otzar.org/#/b/107003/p/1/t/1763441309554/fs/0/start/0/end/0/c יומן גיטו ווארשה] / הלל זיידמן}}. | ||
◦ רבי זעמבאַ איז געקילט געוואָרן אויפן וועג מיט די איבעריקע איינוואוינער פונעם געטאָ. 10,000 זייטן פון זיינע תּורה־חידושים זענען פאַרלוירן געוואָרן אינעם געטאָ. | ◦ רבי זעמבאַ איז געקילט געוואָרן אויפן וועג מיט די איבעריקע איינוואוינער פונעם געטאָ. 10,000 זייטן פון זיינע תּורה־חידושים זענען פאַרלוירן געוואָרן אינעם געטאָ. | ||
• בית יעקב סטודענטן, געגרינדעט דורך שרה שנירער, האָבן באַהאַלטן שולן און קיך פאַר קינדער. אין לאַגערן האָבן זיי געדענקט ווען עס איז שבת און יום־טוב און האָבן אָנגעצונדן חנוכה ליכט טראָץ די דייטשן. | • בית יעקב סטודענטן, געגרינדעט דורך שרה שנירער, האָבן באַהאַלטן שולן און קיך פאַר קינדער. אין לאַגערן האָבן זיי געדענקט ווען עס איז שבת און יום־טוב און האָבן אָנגעצונדן חנוכה ליכט טראָץ די דייטשן. | ||
• דער עונג שבת אַרכיוו | • דער עונג שבת אַרכיוו, געפירט דורך דעם היסטאָריקער עמנואל רינגעלבלום, האָט דאָקומענטירט דאָס לעבן, קולטור און ווידערשטאַנד אינעם געטאָ און זענען באַגראָבן געוואָרן אין מילך־קאַנס פאַרן אויפשטאַנד. | ||
דער אויפשטאַנד האָט געהויבן די מאָראַל פון אידן איבעראַל, און האָט אינספּירירט ווייטערדיגע רעוואָלטן אין אַנדערע געטאָס (ווי ביאַליסטאָק) און טויט־לאַגערן (ווי טרעבלינקע און סאָביבאָר){{הערה|{{לינק|שרייבער=Erin Blakemore|קעפל=How the Warsaw Ghetto Uprising Inspired Rebellion in a Nazi Death Camp|אדרעס=https://www.history.com/articles/holocaust-treblinka-uprising-facts-warsaw-ghetto|זייטל=HISTORY|דאטום=April 19, 2018}}}}. | |||
==באַדייטונג און נאָכווייען== | ==באַדייטונג און נאָכווייען== | ||
| שורה 70: | שורה 72: | ||
נאָך דער מלחמה, איז דער אויפשטאַנד געוואָרן אַ צענטראַלער פּונקט פאַר דער קאָמעמאָראַציע פון שואה. דער יום השואה והגבורה אין מדינת ישראל איז באַשטימט געוואָרן כ"ז ניסן, נאָענט צום דאַטע פונעם אויסברוך פונעם מרד. | נאָך דער מלחמה, איז דער אויפשטאַנד געוואָרן אַ צענטראַלער פּונקט פאַר דער קאָמעמאָראַציע פון שואה. דער יום השואה והגבורה אין מדינת ישראל איז באַשטימט געוואָרן כ"ז ניסן, נאָענט צום דאַטע פונעם אויסברוך פונעם מרד. | ||
אין וואַרשע איז דער מאָנומענט צו די געטאָ־העלדן פון נתן ראַפּאָפּאָרט אַנטפּלעקט געוואָרן אין 1948, און דער POLIN מוזיי פון דער געשיכטע פון פּוילישע אידן איז הייַנט געפינט זיך אין דער געגנט פונעם געטאָ. | אין וואַרשע איז דער מאָנומענט צו די געטאָ־העלדן פון נתן ראַפּאָפּאָרט אַנטפּלעקט געוואָרן אין 1948, און דער POLIN מוזיי פון דער געשיכטע פון פּוילישע אידן איז הייַנט געפינט זיך אין דער געגנט פונעם געטאָ. | ||
| שורה 78: | שורה 78: | ||
==די דעבאַטע נאָכן קריג== | ==די דעבאַטע נאָכן קריג== | ||
נאָכן קריג איז דער אויפשטאַנד געוואָרן אַ פאָקאַל־פּונקט פון דער שואה־זכּרון, ספּעציעל אין ישׂראל. די דאַטע פון יום הזכרון לשואה ולגבורה איז געווען נאָענט צום דאַטום פונעם אויפשטאַנד{{הערה|1=https://historynet.cet.ac.il/pages/item.asp?item=16341&source=689}}. | |||
עס איז געווען אַ היסטאָרישע און הלכישע דעבאַטע וועגן דער ריכטיקייט פונעם אויפשטאַנד. | עס איז געווען אַ היסטאָרישע און הלכישע דעבאַטע וועגן דער ריכטיקייט פונעם אויפשטאַנד. | ||
• קעגנער פון דער רעוואָלט: טייל חרדישע רבנים פון אגודת ישראל האָבן קריטיקירט דעם רעוואָלט אַלס אַן אַנטי־רעליגיעזע באַשלוס, וואָס האָט אויפגעלעבט דעם טויט פון די אידן פון וואַרשע, און איז געגאַנגען קעגן דער טראַדיציאָנעלער פּאַסיווער תּשובה צו רדיפות. דער פּובליציסט שמחה עלבערג האָט ניט געגלויבט, אַז רבי זעמבאַ קען האָבן אונטערגעשטיצט דעם אויפשטאַנד. | • קעגנער פון דער רעוואָלט: טייל חרדישע רבנים פון אגודת ישראל האָבן קריטיקירט דעם רעוואָלט אַלס אַן אַנטי־רעליגיעזע באַשלוס, וואָס האָט אויפגעלעבט דעם טויט פון די אידן פון וואַרשע, און איז געגאַנגען קעגן דער טראַדיציאָנעלער פּאַסיווער תּשובה צו רדיפות. דער פּובליציסט שמחה עלבערג האָט ניט געגלויבט, אַז רבי זעמבאַ קען האָבן אונטערגעשטיצט דעם אויפשטאַנד. | ||
• הלכישע פראַגן: מען האָט דיסקוסירט, צי דער אויפשטאַנד איז געווען אַ מין זעלבסטמאָרד (הלכיש אסור), ווייל די שאַנסן צו געווינען זענען געווען נול. אָבער אַנדערע האָבן טענהנדיג געווען, אַז דער טויט איז דאָך געווען געוויס אינעם געטאָ, און דער קאַמף איז געווען אַן אַקט פון כּבוד און נקמה, ניט זעלבסטמאָרד. די פייטערס האָבן געוואָלט "לעבן מיט כּבוד און שטאַרבן מיט כּבוד". | • הלכישע פראַגן: מען האָט דיסקוסירט, צי דער אויפשטאַנד איז געווען אַ מין זעלבסטמאָרד (הלכיש אסור), ווייל די שאַנסן צו געווינען זענען געווען נול. אָבער אַנדערע האָבן טענהנדיג געווען, אַז דער טויט איז דאָך געווען געוויס אינעם געטאָ, און דער קאַמף איז געווען אַן אַקט פון כּבוד און נקמה, ניט זעלבסטמאָרד. די פייטערס האָבן געוואָלט "לעבן מיט כּבוד און שטאַרבן מיט כּבוד". | ||
• דער רב משה צבי נרי׳ה, אַ פיגור פון רעליגיעזן ציוניזם, האָט טעמפּערדיק אונטערגעשטיצט דעם אויפשטאַנד, טענהנדיג, אַז אין אַ סיטואַציע וואוּ ניטאָ קיין האָפענונג צו לעבן, איז דאָס געווען אַ קידוש השם צו קעמפן און שטאַרבן, כּדי צו הרגענען ווי מער שׂונאים, נאָכמאַכנדיג שמשון. אָבער ער האָט געוואָרנט פאַר דער גבורה פון טויט. | • דער רב משה צבי נרי׳ה, אַ פיגור פון רעליגיעזן ציוניזם, האָט טעמפּערדיק אונטערגעשטיצט דעם אויפשטאַנד, טענהנדיג, אַז אין אַ סיטואַציע וואוּ ניטאָ קיין האָפענונג צו לעבן, איז דאָס געווען אַ קידוש השם צו קעמפן און שטאַרבן, כּדי צו הרגענען ווי מער שׂונאים, נאָכמאַכנדיג שמשון. אָבער ער האָט געוואָרנט פאַר דער גבורה פון טויט. | ||
==נאָכפאָלג און קאָמעמאָראַציע== | |||
אין ישׂראל, איז דער אויפשטאַנד געוואָרן דער צענטראַלער פאָקוס פון זכּרון פאַר דער שואה. דער יום הזכרון לשואה ולגבורה איז באַשטימט געוואָרן נאָענט צו דער דאַטע פונעם אויפשטאַנד. דער גדלות פונעם אויפשטאַנד איז גענוצט געוואָרן דורך ציוניסטישע פירערס צו פאָרמירן דעם אידעאַל פונעם "נייעם ייד" — העלדיש און קעמפעריש. | |||
די חרדישע וועלט, אָבער, האָט קריטיקירט די פאָקוס אויף פיזישן ווידערשטאַנד, און האָט אָנגעוויזן אויף דעם רוחניותדיקן ווידערשטאַנד — ווי די מעשׂיות פון שרה שנירער'ס בית יעקב מיידלעך, אָדער דאָס לערנען תּורה אין סודותדיקע בונקערס — אַלס אַן גלייכן אָדער גרעסערן העלדנטום פון דער שואה. לויט זיי, איז די אמת'ע גבורה צו איבערלעבן און היטן תּורה, ניט דורך טויט. | |||
היינט צו טאָג, זענען פאַראַן אין וואַרשע אַ סך דענקמעלער און מוזייען, אַריינגערעכנט די פּאָלין מוזיי פון דער געשיכטע פון פּוילישע אידן, דער דענקמאָל פאַר די העלדן פונעם געטאָ, און אַ דענקמאָל ביי מיליכּע 18, וווּ אַניעלעוויטש איז געפאַלן. | |||
==דרויסנדיגע לינקס== | ==דרויסנדיגע לינקס== | ||
*https://www.youtube.com/watch?v=vlWVV5imXSM | *https://www.youtube.com/watch?v=vlWVV5imXSM | ||
*https://gye.vids.io/videos/d49bd1be1e1bebcf5c/to-live-and-die-with-honor-the-story-of-the-warsaw-ghetto-uprising | *https://gye.vids.io/videos/d49bd1be1e1bebcf5c/to-live-and-die-with-honor-the-story-of-the-warsaw-ghetto-uprising | ||
*https://encyclopedia.ushmm.org/tags/en/tag/warsaw-ghetto-uprising | |||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפערענצן}} | {{רעפערענצן}} | ||
[[he:מרד גטו ורשה]] | [[he:מרד גטו ורשה]] | ||