רוי:ווארשעווער געטא אויפשטאנד

דער אויפשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ (פּויליש: Powstanie w getcie warszawskim) איז געווען די גרעסטע אידישע באַוואָפנטע ווידערשטאַנד-אַקציע קעגן די נאַציס אינעם צווייטן וועלט־קריג און די ערשטע באַדייטנדיקע שטאָטישע רעוואָלט אין נאַצי־אָקופּירטער אייראָפּע. דער אויפשטאַנד האָט אויסגעבראָכן דעם 19טן אַפּריל 1943 – ערב פּסח – ווען די דייטשע טרופּן און פּאָליציי האָבן אַריינגעדרונגען אין געטאָ מיט דער כוונה צו ליקווידירן די פאַרבליבענע אידישע באַפעלקערונג.

די אידישע קעמפער האָבן זיך געשטעלט קעגן די דייטשע כּוחות, און כאָטש זיי זענען געווען אָרעם באַוואָפנט און איבערמאַכט, האָבן זיי געהאַלטן דעם קאַמף פאַר אַ חודש צייט, ביזן 16טן מיי 1943. דער ווידערשטאַנד איז געפירט געוואָרן בפרט דורך צוויי אָרגאַניזאַציעס: די אידישע קאַמף־אָרגאַניזאַציע (Żydowska Organizacja Bojowa, אי"ל) אונטער דער פירערשאַפט פון מרדכי אַניעלעוויטש, און דעם אידישן מיליטערישן פאַרבאַנד (Żydowski Związek Wojskowy, אצ"י).

די צילן פונעם אויפשטאַנד זענען נישט געווען צו געווינען אַ מיליטערישע נצחון אָדער צו ראַטעווען לעבנס — וועלכע זענען ביידע געווען אוממעגלעך אין דעם קאָנטעקסט — נאָר צו באַשטעטיקן אידישן כּבוד און צו רעאַגירן קעגן דער געוואוסטער פאַרניכטונג דורך טרעבלינקע.

היסטאָרישער הינטערגרונט

גרינדונג פון געטאָ און לעבנס־באַדינגונגען

וואַרשע האָט געהאַט די גרעסטע אידישע באַפעלקערונג אין אייראָפּע פאַרן קריג, מיט בערך 350,000 אידן. נאָך דער דייטשער אינוואַזיע אין 1939 און דעם צוקומען פון פליטים, איז די צאָל אידן אין דער שטאָט דערגאַנגען צו אַרום 450,000 אין אָנהייב 1940. דאָס וואַרשעווער געטאָ איז געגרינדעט געוואָרן אין אָקטאָבער 1940 און פאַרשלאָסן געוואָרן מיטן בויען אַ מויער, וועלכע איז געווען אַרום 4 מעטער הויך, אין נאָוועמבער 1940. עס איז געווען דער גרעסטער אידישער געטאָ אין נאַצי־אָקופּירטער אייראָפּע. די געטאָ איז געווען שטאַרק איבערגעפּאַקט, מיט אַרום 400,000 אידן אַריינגעפּרעסט אין אַ געגנט פון 3.4 קוואַדראַט קילאָמעטער.

די לעבנס־באַדינגונגען זענען געווען שרעקליך: אַן אָפיציעלע שפּייז־פּאָרציע פון ווייניגער ווי 300 קאַלאָריעס פּער טאָג. הונגער און קרענק (בפרט טיפוס) האָבן געפירט צו דער טויט פון איבער 80,000 אידן ביז מיטן 1942. אַרום 80% פון דער שפּייז איז אַריינגעשמוגלט געוואָרן, וואָס קינדער האָבן אָפט דורכגעפירט דורך קליינע לעכער אין דער מויער.

די "גרויסע אַקציע"

דעם 22סטן יולי 1942 האָבן די דייטשן אָנגעהויבן די מאַסן־דעפּאָרטאַציעס (די גרויסע אַקציע - Grossaktion) פונעם געטאָ. ביזן 21סטן סעפּטעמבער 1942 זענען אַרום 265,000 אידן פאַרטריבן געוואָרן צום טרעבלינקע פאַרניכטונגס־לאַגער. נאָך 35,000 אידן זענען דערמאָרדעט געוואָרן אינעם געטאָ אַליין. די אידן זענען צונויפגעזאַמלט געוואָרן אין דעם אומשלאַגפּלאַץ (Umschlagplatz) פאַרן פאַרטריבן ווערן.

נאָך דער דעפּאָרטאַציע זענען פאַרבליבן צווישן 55,000 און 60,000 אידן. אין דער צייט האָבן פיל אידן, בתוכם אַדאַם טשערניאַקאָוו (דער פירער פונעם יודענראַט), פאַרשטאַנען אַז דעפּאָרטאַציע מיינט הונדערט פּראָצענט זיכערן טויט. דאָס פאַרשטענדעניש האָט געדינט אַלס אַ קאַטאַליזאַטאָר צו אָרגאַניזירן באַוואָפנטן ווידערשטאַנד.

אָרגאַניזאַציע פון ווידערשטאַנד

די ערשטע פּרואוון צו גרינדן אַ באַוואָפנטן ווידערשטאַנד זענען געווען שוין פאַר דער גרויסער דעפּאָרטאַציע, אָבער די אי"ל (ŻOB – אידישע קאַמף־אָרגאַניזאַציע) איז פאָרמעל געגרינדעט געוואָרן דעם 28סטן יולי 1942. די אי"ל האָט פאַראייניגט פאָרשטייער פון סאָציאַליסטישע און ציוניסטישע יוגנט־באַוועגונגען, אַזוי ווי השומר הצעיר, דרור, עקיבא, און שפּעטער דער בונד און קאָמוניסטן. ביים אויפשטאַנד האָט די ŻOB געהאַט בערך 500 קעמפער. דער הויפּט־קאָמאַנדיר איז געווען מרדכי אַניעלעוויטש פון השומר הצעיר. צווישן די אָנפירער פון דער אי"ל זענען אויך געווען יצחק צוקערמאַן ("אַנטעק") און מאַרעק עדעלמאַן.

אַ צווייטע, קלענערע קאַמף־אָרגאַניזאַציע, דער אצ"י (ŻZW – אידישער מיליטערישער פאַרבאַנד) איז געגרינדעט געוואָרן פון מיטגלידער פון דער רעוויזיאָניסטישער ציוניסטישער באַוועגונג, בפרט בית"ר. דער אצ"י האָט געהאַט אַרום 250 קעמפער און האָט זיך נישט פאראייניגט מיט דער אי"ל צוליב אידעאָלאָגישע חילוקי־דעות.

כּדי צו קריגן די נויטיגע געלט, האָבן די קעמפער עקזאַקטירט שטייערן פון די רייכע איינוואוינער פונעם געטאָ (ווי שמאגלער און מיטגלידער פון דער אידישער פּאָליציי).

די אידישע קעמפער זענען געווען שטאַרק אָפּהענגיג פון אַרויסגעשמוגלטע וואַפן. די אי"ל האָט באַקומען אַ באַגרעניצטע צאָל וואַפן, מערסטנס פּיסטאָלן און אויפרייסמאַטעריאַלן, פון דער פּוילישער אַרמיי אונטערגרונט (Armia Krajowa, AK). אַנדערע וואַפן זענען געקויפט געוואָרן אויפן שוואַרצן מאַרק, אָדער געמאַכט געוואָרן אינעווייניג אינעם געטאָ, אַזוי ווי האַנט־גראַנאַטן און מאָלאָטאָוו־קאקטעילס.

די ערשטע קאַמפן (יאַנואַר 1943)

דעם 18טן יאַנואַר 1943 האָבן די דייטשן אומגעראכטן אָנגעהויבן אַ נייע דעפּאָרטאַציע־אַקציע. די אידישע קעמפער האָבן רעאַגירט מיט באַוואָפנטן ווידערשטאַנד. אַ קליינע גרופּע פון אידישע קעמפער, באַוואָפנט מיט פּיסטאָלן, האָבן אַריינגעדרונגען אין דער קאָלומנע פון אידן געצוואונגען צום אומשלאַגפּלאַץ און זיך געשלאָגן קעגן די דייטשע באַגלייטער. דער דאָזיגער ווידערשטאַנד האָט געצוואונגען די דייטשע טרופּן זיך צוריקצוציען נאָך עטליכע טעג, ווען זיי האָבן געכאַפּט בלויז 5,000–6,500 אידן, פיל ווייניגער ווי זיי האָבן פּלאַנירט.

די אומערוואַרטעטער הצלחה האָט געדינט ווי אַ ווענדפּונקט פאַר דער געטאָ באַפעלקערונג, וועלכע האָט אָנגעהויבן זיך אָרגאַניזירן צו מאַסן־באַהאַלטן אין בונקערס. אידן האָבן געגלויבט אַז ווידערשטאַנד קען צווינגען די דייטשן צו אָפּשטעלן זייערע פּלענער. עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ מאַסן־פאָרבּערייטונג פאַר ווידערשטאַנד, ווי דאָס בויען אַ רייכע נעצווערק פון סובטערראַנישע בונקערס און באַהעלטענישן. למעשׂה, איז דער געטאָ אין זיינע לעצטע חדשים געווען אַן אונטערערדישע שטאָט, וואָס האָט געקענט באַהאַלטן צענדליגער טויזנטער אידן.

דער אויסברוך פון אויפשטאַנד (אַפּריל 1943)

דעם 19טן אַפּריל 1943, זענען אַרום 2,000 SS טרופּן, פּאָליציי און הילפס־כּוחות, באַוואָפנט מיט שווערע וואַפן, טאַנקען, און אַרטילעריע, אַריינגעדרונגען אין געטאָ אונטער דער קאָמאַנדע פונעם SS אָפיציר יורגען שטרופּ, וועלכער האָט איבערגענומען נאָך דעם דורכפאַל אינעם יאַנואַר־קאַמף. די דייטשן האָבן גערעכנט צו ענדיגן דעם פאַרטרייבונג אין דריי טעג, נאָר זענען באַגעגנט געוואָרן מיט אַ שטאַרקן ווידערשטאַנד פון די אידישע אונטערערדישע פאָרסן.

אין די ערשטע טעג האָט די אידישע קעמפער, בערך 700 ביז 1,000 יונגע אידן פון די קאַמף־אָרגאַניזאַציעס דורכגעפירט אַמבושן (איבערפאַלן) פון פענצטערס און באַריקאַדירטע פּאָזיציעס. דער ווידערשטאַנד איז געווען אַזוי אינטענסיוו, אַז די דייטשן זענען געצוואונגען געוואָרן זיך צוריקצוציען פונעם געטאָ נאָך דער ערשטער אַטאַקע. שטרוּפּ האָט געמלדט וועגן 12 פארלוסטן נאַצי־סאָלדאַטן און פאַרוואונדעטע בלויז דעם ערשטן טאָג.

דאָס פאַרברענען פון געטאָ נאָך עטליכע טעג פון אומערפאָלג, האָט שטרופּ געענדערט זיין טאַקטיק און באַפוילן סיסטעמאַטיש צו פאַרברענען דעם געטאָ הויז נאָך הויז, בלאָק ביי בלאָק, מיט פלאַמנווארפער און אויפרייסמאַטעריאַלן, כּדי צו צואוינגען די קעמפער און ציווילע אַרויסצוקומען פון די בונקערס. דער הימל איבער וואַרשע איז געווען רויט פון די ברענענדיגע געביידעס. די ציווילע באַפעלקערונג האָט שטאַרק ווידערשטאַנד געלייגט דורך באַהאַלטן זיך אין הונדערטער באַפעסטיגטע אונטערערדישע בונקערס, געבויט אין דער לעצטער צייט פון געטאָ.

דער קאַמף האָט אָנגעהאַלטן ביז דעם 16טן מאי. דעם 8טן מאי 1943, האָבן די דייטשן אַנטדעקט און גאַזירט דעם הויפּט־בונקער פון דער אי"ל אויף מילאַ 18. אַניעלעוויטש און פילע פון זיינע חברים זענען דאָרט געפאַלן, טייל דורך זעלבסטמאָרד, כּדי צו פאַרמיידן געפאַנגענשאַפט.

דער אידישער קעמפער שמחה ראָטעם ("קאַזשיק") איז געווען איינער פון די ווייניגע וועלכע האָבן געראַטעוועט עטליכע צענדליג קעמפער דורך די קאַנאַליזאַציעס צום אַרישן זייט פון וואַרשע, דעם 10טן מאי 1943. דעם 16טן מאי 1943 האָט שטרופּ אָפיציעל דערקלערט דעם סוף פונעם אויפשטאַנד, סימבאָליזירנדיג דעם זיג דורך אויפרייסן די גרויסע שול אויף טלאָמאַצקע גאַס.

קרבנות און נאַצי־פאַרלוסטן

אַרום 7,000 אידן זענען געהרגעט געוואָרן אין קאַמף אָדער אין באַהאַלטן אינעם געטאָ. נאָך 7,000 זענען דעפּאָרטירט געוואָרן צום טרעבלינקע פאַרניכטונגס־לאַגער. אַרום 42,000 אידן זענען שפּעטער געשיקט געוואָרן צו צוואַנגס־אַרבעטס־לאַגערן (ווי פּאָניאַטאָווע און טראַווניקי) אָדער צום מאַידאַנעק קאָנצענטראַציע־לאַגער, וואו רוב פון זיי זענען דערמאָרדעט געוואָרן אין נאָוועמבער 1943 אין דער ערנטעפעסט מאַסן־שיסעריי.

די דייטשע פאַרלוסטן זענען אָפיציעל געווען נידעריג, מיט שטרוּפּ'ס באַריכט וואָס צייכנט אָן 16 טויטע און 101 פאַרוואונדעטע, כאָטש אידישע באַריכטן האָבן געשאַצט פיל העכערע צאָלן (אַפילו ביז 1,000 טויטע דייטשן לויט אייניגע קוואַלן). דער אמתער צאָל איז שווער צו באַשטימען.

גייסטישער און קולטורעלער ווידערשטאַנד

באַזונדער פונעם באַוואָפנטן אויפשטאַנד, האָט אינעם געטאָ עקזיסטירט אַן עקסטענסיווער גייסטיקער ווידערשטאַנד. די חרדים, וועלכע דערווייטערן זיך פון דער ציוניסטישער נאַראַטיוו, ווייזן אויף דעם גייסטיקן העלדישקייט פון אידן, וועלכע האָבן געפּרואווט אָפּהיטן די תּורה מצוות אונטער די שווערסטע באַדינגונגען.

• דער רבי פון פיאַסעצנע רבי קלונימוס קלמן (קלמיש) שפירא (געב. 1889) איז געווען פון די יונגסטע רביים אין פּוילן. ער איז געווען אַ גרויסער גייסטיקער פירער אינעם געטאָ, וועלכער האָט געפירט אַ סודותדיקע שול און געהאַלטן מחזקדיקע דרשות, ביז ער איז דעפּאָרטירט און געהרגעט געוואָרן אין טראַווניקי. זיין ספר "אש קודש" איז געשריבן געוואָרן מיט טרערן אין דער געטאָ.

• רבי מנחם זעמבא (געב. 1883, פּראַגע), איינער פון די גרעסטע רבנים פון פּוילן און אַ מיטגליד פון מועצת גדולי התורה פון אגודת ישראל, איז געווען דער עלצטער רבנישער פיגור אין געטאָ. ער איז אין דער צייט פונעם מרד געהרגעט געוואָרן (י"ט ניסן ה'תש"ג, 24סטן אַפּריל 1943). אין אָנהייב האָט ער זיך קעגנגעשטעלט צו באַוואָפנטן קאַמף, טענהנדיג, אַז מען מוז זיך האַלטן ביי יידישע ענינים. אָבער נאָכן גרויסן גירוש פון 1942 האָט ער געענדערט זיין דעה. ער האָט געטענהט, אַז בשעת ווען די נאַציס זוכן צו פאַרניכטן דאָס אידישע פאָלק, איז די איינציקע וועג צו מקדש זיין השם (קידוש השם) צו נעמען וואַפן און קעמפן ביזן טויט.

◦ עס איז איבערגעגעבן געוואָרן, אַז ביי אַ פאַרגאַנגענהייטנדיקער באַראַטונג פונעם ווידערשטאַנד, האָט רבי זעמבאַ געהאַלטן, אַז אין צייטן ווען די נאַציס זוכן צו פאַרטיליקן דעם גאַנצן יידישן פאָלק, איז דער איינציקער וועג צו מקדש זיין שם שמים (קידוש השם) דורך אויפשטיין מיט וואַפן און קעמפן ביזן טויט.
◦ זיין אייניקל האָט געזאָגט, אַז רבי זעמבאַ האָט געהאַלטן, אַז מען טאָר ניט גיין ווי שעפּס צו דער שחיטה, ווייל דאָס פאַראַכטן דעם כּבוד פונעם אידן, און כּדי צו היטן דעם כּבוד, האָט מען געדאַרפט פירן מלחמה.
◦ דער כראָניקער הלל זיידמאַן, וואָס האָט געוואוינט אין וואַרשע, האָט באַריכטעט, אַז רבי זעמבא האָט געזאָגט, אַז דאָס איז די מצוה פון קידוש השם.
◦ רבי זעמבאַ איז געקילט געוואָרן אויפן וועג מיט די איבעריקע איינוואוינער פונעם געטאָ. 10,000 זייטן פון זיינע תּורה־חידושים זענען פאַרלוירן געוואָרן אינעם געטאָ.

• בית יעקב סטודענטן, געגרינדעט דורך שרה שנירער, האָבן באַהאַלטן שולן און קיך פאַר קינדער. אין לאַגערן האָבן זיי געדענקט ווען עס איז שבת און יום־טוב און האָבן אָנגעצונדן חנוכה ליכט טראָץ די דייטשן.

• דער עונג שבת אַרכיוו, געפירט דורך דעם היסטאָריקער עמנואל רינגעלבלום, האָט דאָקומענטירט דאָס לעבן, קולטור און ווידערשטאַנד אינעם געטאָ און זענען באַגראָבן געוואָרן אין מילך־קאַנס פאַרן אויפשטאַנד.

דער אויפשטאַנד האָט געהויבן די מאָראַל פון אידן איבעראַל, און האָט אינספּירירט ווייטערדיגע רעוואָלטן אין אַנדערע געטאָס (ווי ביאַליסטאָק) און טויט־לאַגערן (ווי טרעבלינקע און סאָביבאָר).

באַדייטונג און נאָכווייען

דער וואַרשעווער געטאָ אויפשטאַנד איז געוואָרן אַ סימבאָל פאַרן אידישן ווידערשטאַנד. די קעמפער האָבן געוואָלט "לעבן מיט כּבוד און שטאַרבן מיט כּבוד", און נישט גיין "ווי שעפּס צו דער שלאַכט".

דער אויפשטאַנד האָט געהאָלפן צו ברענגען אַ נייעם בליק אין דער אידישער היסטאָריע, וואוּ די אַקציע האָט אויסגעדריקט אַ דעפיניטיווע אָפּוואַרפונג פון פּאַסיווער אונטערוואַרפונג צו דער פאַרניכטונג. די פירונג האָט געגלויבט אַז, ווייל דער טויט איז געווען אַ פאַקט, איז עס געווען בעסער צו שטאַרבן מיט וואַפן אין דער האַנט פאַר כּבוד פונעם פאָלק.

נאָך דער מלחמה, איז דער אויפשטאַנד געוואָרן אַ צענטראַלער פּונקט פאַר דער קאָמעמאָראַציע פון שואה. דער יום השואה והגבורה אין מדינת ישראל איז באַשטימט געוואָרן כ"ז ניסן, נאָענט צום דאַטע פונעם אויסברוך פונעם מרד.

אין וואַרשע איז דער מאָנומענט צו די געטאָ־העלדן פון נתן ראַפּאָפּאָרט אַנטפּלעקט געוואָרן אין 1948, און דער POLIN מוזיי פון דער געשיכטע פון פּוילישע אידן איז הייַנט געפינט זיך אין דער געגנט פונעם געטאָ.

לעצטער סורווייווער מיכאל סמאָס, דער לעצטער סורווייווער פונעם וואַרשעווער געטאָ אויפשטאַנד, איז אַוועק ביים עלטער פון 99 אין אָקטאָבער 2025.

די דעבאַטע נאָכן קריג

נאָכן קריג איז דער אויפשטאַנד געוואָרן אַ פאָקאַל־פּונקט פון דער שואה־זכּרון, ספּעציעל אין ישׂראל. די דאַטע פון יום הזכרון לשואה ולגבורה איז געווען נאָענט צום דאַטום פונעם אויפשטאַנד.

עס איז געווען אַ היסטאָרישע און הלכישע דעבאַטע וועגן דער ריכטיקייט פונעם אויפשטאַנד.

• קעגנער פון דער רעוואָלט: טייל חרדישע רבנים פון אגודת ישראל האָבן קריטיקירט דעם רעוואָלט אַלס אַן אַנטי־רעליגיעזע באַשלוס, וואָס האָט אויפגעלעבט דעם טויט פון די אידן פון וואַרשע, און איז געגאַנגען קעגן דער טראַדיציאָנעלער פּאַסיווער תּשובה צו רדיפות. דער פּובליציסט שמחה עלבערג האָט ניט געגלויבט, אַז רבי זעמבאַ קען האָבן אונטערגעשטיצט דעם אויפשטאַנד.

• הלכישע פראַגן: מען האָט דיסקוסירט, צי דער אויפשטאַנד איז געווען אַ מין זעלבסטמאָרד (הלכיש אסור), ווייל די שאַנסן צו געווינען זענען געווען נול. אָבער אַנדערע האָבן טענהנדיג געווען, אַז דער טויט איז דאָך געווען געוויס אינעם געטאָ, און דער קאַמף איז געווען אַן אַקט פון כּבוד און נקמה, ניט זעלבסטמאָרד. די פייטערס האָבן געוואָלט "לעבן מיט כּבוד און שטאַרבן מיט כּבוד".

• דער רב משה צבי נרי׳ה, אַ פיגור פון רעליגיעזן ציוניזם, האָט טעמפּערדיק אונטערגעשטיצט דעם אויפשטאַנד, טענהנדיג, אַז אין אַ סיטואַציע וואוּ ניטאָ קיין האָפענונג צו לעבן, איז דאָס געווען אַ קידוש השם צו קעמפן און שטאַרבן, כּדי צו הרגענען ווי מער שׂונאים, נאָכמאַכנדיג שמשון. אָבער ער האָט געוואָרנט פאַר דער גבורה פון טויט.

נאָכפאָלג און קאָמעמאָראַציע

אין ישׂראל, איז דער אויפשטאַנד געוואָרן דער צענטראַלער פאָקוס פון זכּרון פאַר דער שואה. דער יום הזכרון לשואה ולגבורה איז באַשטימט געוואָרן נאָענט צו דער דאַטע פונעם אויפשטאַנד. דער גדלות פונעם אויפשטאַנד איז גענוצט געוואָרן דורך ציוניסטישע פירערס צו פאָרמירן דעם אידעאַל פונעם "נייעם ייד" — העלדיש און קעמפעריש.

די חרדישע וועלט, אָבער, האָט קריטיקירט די פאָקוס אויף פיזישן ווידערשטאַנד, און האָט אָנגעוויזן אויף דעם רוחניותדיקן ווידערשטאַנד — ווי די מעשׂיות פון שרה שנירער'ס בית יעקב מיידלעך, אָדער דאָס לערנען תּורה אין סודותדיקע בונקערס — אַלס אַן גלייכן אָדער גרעסערן העלדנטום פון דער שואה. לויט זיי, איז די אמת'ע גבורה צו איבערלעבן און היטן תּורה, ניט דורך טויט.

היינט צו טאָג, זענען פאַראַן אין וואַרשע אַ סך דענקמעלער און מוזייען, אַריינגערעכנט די פּאָלין מוזיי פון דער געשיכטע פון פּוילישע אידן, דער דענקמאָל פאַר די העלדן פונעם געטאָ, און אַ דענקמאָל ביי מיליכּע 18, וווּ אַניעלעוויטש איז געפאַלן.

דרויסנדיגע לינקס

• https://www.youtube.com/watch?v=vlWVV5imXSM
• https://gye.vids.io/videos/d49bd1be1e1bebcf5c/to-live-and-die-with-honor-the-story-of-the-warsaw-ghetto-uprising
• https://encyclopedia.ushmm.org/tags/en/tag/warsaw-ghetto-uprising