בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,358
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
(בס"ד) |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
דער אויפשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ ( | דער אויפשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ (פּויליש: Powstanie w getcie warszawskim) איז געווען די גרעסטע אידישע באַוואָפנטע ווידערשטאַנד-אַקציע קעגן די נאַציס אינעם צווייטן וועלט־קריג און די ערשטע באַדייטנדיקע שטאָטישע רעוואָלט אין נאַצי־אָקופּירטער אייראָפּע. דער אויפשטאַנד האָט אויסגעבראָכן דעם 19טן אַפּריל 1943 – ערב פּסח – ווען די דייטשע טרופּן און פּאָליציי האָבן אַריינגעדרונגען אין געטאָ מיט דער כוונה צו ליקווידירן די פאַרבליבענע אידישע באַפעלקערונג. | ||
די אידישע קעמפער האָבן זיך געשטעלט קעגן די דייטשע כּוחות, און כאָטש זיי זענען געווען אָרעם באַוואָפנט און איבערמאַכט, האָבן זיי געהאַלטן דעם קאַמף פאַר אַ חודש צייט, ביזן 16טן מיי 1943. דער ווידערשטאַנד איז געפירט געוואָרן בפרט דורך צוויי אָרגאַניזאַציעס: די אידישע קאַמף־אָרגאַניזאַציע (Żydowska Organizacja Bojowa, אי"ל) אונטער דער פירערשאַפט פון מרדכי אַניעלעוויטש, און דעם אידישן מיליטערישן פאַרבאַנד (Żydowski Związek Wojskowy, אצ"י). | די אידישע קעמפער האָבן זיך געשטעלט קעגן די דייטשע כּוחות, און כאָטש זיי זענען געווען אָרעם באַוואָפנט און איבערמאַכט, האָבן זיי געהאַלטן דעם קאַמף פאַר אַ חודש צייט, ביזן 16טן מיי 1943. דער ווידערשטאַנד איז געפירט געוואָרן בפרט דורך צוויי אָרגאַניזאַציעס: די אידישע קאַמף־אָרגאַניזאַציע (Żydowska Organizacja Bojowa, אי"ל) אונטער דער פירערשאַפט פון מרדכי אַניעלעוויטש, און דעם אידישן מיליטערישן פאַרבאַנד (Żydowski Związek Wojskowy, אצ"י). | ||
| שורה 7: | שורה 7: | ||
==היסטאָרישער הינטערגרונט== | ==היסטאָרישער הינטערגרונט== | ||
===גרינדונג פון געטאָ און לעבנס־באַדינגונגען=== | |||
וואַרשע האָט געהאַט די גרעסטע אידישע באַפעלקערונג אין אייראָפּע פאַרן קריג, מיט בערך 350,000 אידן. נאָך דער דייטשער אינוואַזיע אין 1939 און דעם צוקומען פון פליטים, איז די צאָל אידן אין דער שטאָט דערגאַנגען צו אַרום 450,000 אין אָנהייב 1940. דאָס וואַרשעווער געטאָ איז געגרינדעט געוואָרן אין אָקטאָבער 1940 און פאַרשלאָסן געוואָרן מיטן בויען אַ מויער, וועלכע איז געווען אַרום 4 מעטער הויך, אין נאָוועמבער 1940. עס איז געווען דער גרעסטער אידישער געטאָ אין נאַצי־אָקופּירטער אייראָפּע. די געטאָ איז געווען שטאַרק איבערגעפּאַקט, מיט אַרום 400,000 אידן אַריינגעפּרעסט אין אַ געגנט פון 3.4 קוואַדראַט קילאָמעטער. | |||
די לעבנס־באַדינגונגען זענען געווען | די לעבנס־באַדינגונגען זענען געווען שרעקליך: אַן אָפיציעלע שפּייז־פּאָרציע פון ווייניגער ווי 300 קאַלאָריעס פּער טאָג. הונגער און קרענק (בפרט טיפוס) האָבן געפירט צו דער טויט פון איבער 80,000 אידן ביז מיטן 1942. אַרום 80% פון דער שפּייז איז אַריינגעשמוגלט געוואָרן, וואָס קינדער האָבן אָפט דורכגעפירט דורך קליינע לעכער אין דער מויער. | ||
===די "גרויסע אַקציע"=== | |||
דעם 22סטן יולי 1942 האָבן די דייטשן אָנגעהויבן די מאַסן־דעפּאָרטאַציעס (די גרויסע אַקציע - Grossaktion) פונעם געטאָ. ביזן 21סטן סעפּטעמבער 1942 זענען אַרום 265,000 אידן פאַרטריבן געוואָרן צום טרעבלינקע פאַרניכטונגס־לאַגער. נאָך 35,000 אידן זענען דערמאָרדעט געוואָרן אינעם געטאָ אַליין. די אידן זענען צונויפגעזאַמלט געוואָרן אין דעם אומשלאַגפּלאַץ (Umschlagplatz) פאַרן פאַרטריבן ווערן. | |||
נאָך דער דעפּאָרטאַציע זענען פאַרבליבן צווישן 55,000 און 60,000 אידן | נאָך דער דעפּאָרטאַציע זענען פאַרבליבן צווישן 55,000 און 60,000 אידן. אין דער צייט האָבן פיל אידן, בתוכם אַדאַם טשערניאַקאָוו (דער פירער פונעם יודענראַט), פאַרשטאַנען אַז דעפּאָרטאַציע מיינט הונדערט פּראָצענט זיכערן טויט. דאָס פאַרשטענדעניש האָט געדינט אַלס אַ קאַטאַליזאַטאָר צו אָרגאַניזירן באַוואָפנטן ווידערשטאַנד. | ||
==אָרגאַניזאַציע פון ווידערשטאַנד== | ==אָרגאַניזאַציע פון ווידערשטאַנד== | ||
די ערשטע | די ערשטע פּרואוון צו גרינדן אַ באַוואָפנטן ווידערשטאַנד זענען געווען שוין פאַר דער גרויסער דעפּאָרטאַציע, אָבער די אי"ל (ŻOB – אידישע קאַמף־אָרגאַניזאַציע) איז פאָרמעל געגרינדעט געוואָרן דעם 28סטן יולי 1942. די אי"ל האָט פאַראייניגט פאָרשטייער פון סאָציאַליסטישע און ציוניסטישע יוגנט־באַוועגונגען, אַזוי ווי השומר הצעיר, דרור, עקיבא, און שפּעטער דער בונד און קאָמוניסטן. ביים אויפשטאַנד האָט די ŻOB געהאַט בערך 500 קעמפער. דער הויפּט־קאָמאַנדיר איז געווען מרדכי אַניעלעוויטש פון השומר הצעיר. צווישן די אָנפירער פון דער אי"ל זענען אויך געווען יצחק צוקערמאַן ("אַנטעק") און מאַרעק עדעלמאַן. | ||
אַ צווייטע, קלענערע קאַמף־אָרגאַניזאַציע, דער אצ"י (ŻZW – אידישער מיליטערישער פאַרבאַנד) איז געגרינדעט געוואָרן פון מיטגלידער פון דער רעוויזיאָניסטישער ציוניסטישער באַוועגונג, בפרט בית"ר. דער אצ"י האָט געהאַט אַרום 250 קעמפער און האָט נישט | אַ צווייטע, קלענערע קאַמף־אָרגאַניזאַציע, דער אצ"י (ŻZW – אידישער מיליטערישער פאַרבאַנד) איז געגרינדעט געוואָרן פון מיטגלידער פון דער רעוויזיאָניסטישער ציוניסטישער באַוועגונג, בפרט בית"ר. דער אצ"י האָט געהאַט אַרום 250 קעמפער און האָט זיך נישט פאראייניגט מיט דער אי"ל צוליב אידעאָלאָגישע חילוקי־דעות. | ||
כּדי צו קריגן די נויטיגע געלט, האָבן די קעמפער עקזאַקטירט שטייערן פון די רייכע איינוואוינער פונעם געטאָ (ווי שמאגלער און מיטגלידער פון דער אידישער פּאָליציי). | |||
די | די אידישע קעמפער זענען געווען שטאַרק אָפּהענגיג פון אַרויסגעשמוגלטע וואַפן. די אי"ל האָט באַקומען אַ באַגרעניצטע צאָל וואַפן, מערסטנס פּיסטאָלן און אויפרייסמאַטעריאַלן, פון דער פּוילישער אַרמיי אונטערגרונט (Armia Krajowa, AK). אַנדערע וואַפן זענען געקויפט געוואָרן אויפן שוואַרצן מאַרק, אָדער געמאַכט געוואָרן אינעווייניג אינעם געטאָ, אַזוי ווי האַנט־גראַנאַטן און מאָלאָטאָוו־קאקטעילס. | ||
==די ערשטע קאַמפן (יאַנואַר 1943)== | |||
דעם 18טן יאַנואַר 1943 האָבן די דייטשן אומגעראכטן אָנגעהויבן אַ נייע דעפּאָרטאַציע־אַקציע. די אידישע קעמפער האָבן רעאַגירט מיט באַוואָפנטן ווידערשטאַנד. אַ קליינע גרופּע פון אידישע קעמפער, באַוואָפנט מיט פּיסטאָלן, האָבן אַריינגעדרונגען אין דער קאָלומנע פון אידן געצוואונגען צום אומשלאַגפּלאַץ און זיך געשלאָגן קעגן די דייטשע באַגלייטער. דער דאָזיגער ווידערשטאַנד האָט געצוואונגען די דייטשע טרופּן זיך צוריקצוציען נאָך עטליכע טעג, ווען זיי האָבן געכאַפּט בלויז 5,000–6,500 אידן, פיל ווייניגער ווי זיי האָבן פּלאַנירט. | |||
די אומערוואַרטעטער הצלחה האָט געדינט ווי אַ ווענדפּונקט פאַר דער געטאָ באַפעלקערונג, וועלכע האָט אָנגעהויבן זיך אָרגאַניזירן צו מאַסן־באַהאַלטן אין בונקערס. אידן האָבן געגלויבט אַז ווידערשטאַנד קען צווינגען די דייטשן צו אָפּשטעלן זייערע פּלענער. עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ מאַסן־פאָרבּערייטונג פאַר ווידערשטאַנד, ווי דאָס בויען אַ רייכע נעצווערק פון סובטערראַנישע בונקערס און באַהעלטענישן. למעשׂה, איז דער געטאָ אין זיינע לעצטע חדשים געווען אַן אונטערערדישע שטאָט, וואָס האָט געקענט באַהאַלטן צענדליגער טויזנטער אידן. | |||
==דער אויסברוך פון אויפשטאַנד (אַפּריל 1943)== | ==דער אויסברוך פון אויפשטאַנד (אַפּריל 1943)== | ||