אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:פויפסט"

דער '''פּויפּסט''' (אלטערנאטיווע פארמען '''פּויפּס''', '''פּויבסט''', '''פּאַפּסט''' און '''פּאַבסט''') איז דער טיטל פון דעם [[בישאף|בישאָף]] פון [[רוים]], וואס ווערט גערעכנט ווי דער פירער פון דער [[קאטוילישע קירכע|רוימישער קאַטוילישער קירכע]], די גרעסטע פון די דריי הויפּט צווייגן פון [[קריסטנטום]]. דער טיטל "פּויפּסט" שטאמט פון לאטייניש "papa", וואס קומט פון גריכיש "pappas", וואס מיינט "טאטע". אין העברעאיש ווערט דער טיטל גערופן '''אֲפִּיפְיוֹר''', וואס שטאמט פון לשונות אין משנה און גמרא{{הערה|[https://benyehuda.org/dict/24412/38338 אֲפִיפִיוֹר – מילון העברית הישנה והחדשה] / אליעזר בן־יהודה – פרויקט בן־יהודה; [[:he:אפיפיור#אטימולוגיה|המכלול העברי, ערך אפיפיור]], § אטימולוגיה.}}.

די ערשטע, האלב-לעגענדארע פּויפּסטן, ווי פּעטער און זיינע נאכפאלגער, זענען געווען פון אידישער געבורט, אבער ס'איז נישט פיל באקאנט וועגן זייערע באציאונגען מיט אידן. דער ערשטער פּויפּסט וואס ווערט היסטאריש דערמאנט צו האבן אנגעקניפּט דירעקטע באציאונגען מיט אידן איז געווען סילוועסטער דער ערשטער (314–335), אויף וועמען א לעגענדע דערציילט אז ער האט דיסקוטירט רעליגיעזע ענינים מיט א איד מיטן נאמען נח{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Cecil Roth / Claire Pfann|Popes|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/popes}}}} און אז ער האט געפירט א טריומפאלישע ויכוח מיט א צאל אידן, אנגעפירט דורך זאַמברי דעם מאַגישן, אין דער אנוועזנהייט פון [[קאנסטאנטין דער גרויסער|קייסער קאָנסטאַנטין]]{{הערה|געשילדערט אין די 'אַקטן פון סילוועסטער' (Actus Silvestri).}}. לעאָ דער ערשטער (דער גרויסער; 440–461) האט קאָמפּאָנירט עטליכע פּאָלעמישע דרשות וואס זענען נעמליך (אבער נישט באמת) געווען געצילט קעגן אידן{{הערה|שם=יודאיקע}}.

גאָר דער וויכטיגסטער מיטלאלטערישער פּויפּסט אין באצוג צו באציאונגען מיט אידן, ווי אין אנדערע אספּעקטן, איז געווען [[גרעגארי דער ערשטער|גרעגאָרי דער ערשטער]] (דער גרויסער; 590–604), וועמענס בריוו זענען פול מיט אינפארמאציע וועגן דעם ענין. ער קען ווערן גערעכנט ווי דער גרינדער פון דער אנגענומענער פּויפּסטליכער אידישער פּאליטיק, סיי אין אירע פּאזיטיווע און סיי אין אירע נעגאטיווע אספּעקטן. פון איין זייט האט פּויפּסט גרעגארי באפוילן אז אידן זאלן נישט באלעסטיגט ווערן, אז זיי זאלן באשיצט ווערן פון געוואלדטאטן און מען זאל זיי לאזן פריי אויספירן זייער רעליגיע, פון די אנדערע זייט האט ער אויך געזאגט אז אידן זאלן ווערן אפּגעהאלטן פון האבן סיי וועלכע אויסזען פון אויטאריטעט איבער קריסטן, אדער פון געניסן פון גלייכן סטאטוס מיט קריסטן, אדער קיין שום פּריווילעגיעס איבער די וואס זיי זענען גאראנטירט געווארן דורך די עקזיסטירנדע געזעצן (ד"ה די געזעצן פון דער רוימישער אימפעריע נאך דעם טריומף פון קריסטנטום).

א בריוו וואס ער האט געשריבן צו דעם בישאף פון [[פאלערמא|פּאַלערמאָ]] האט זיך אנגעהויבן: "אין דעם זעלבן אופן ווי די אידן זאלן נישט האבן קיין ערלויבעניש צו אויסאיבן אין זייערע שולן עפּעס מער ווי עס איז זיי ערלויבט דורך די געזעצן, אזוי זאלן זיי נישט ליידן קיין שום אוממעגליכקייט אין דעם וואס איז זיי אויפגעגעבן געווארן.". די דאזיגע פּאזיציע האט צוזאמענגעפאסט די פּאפּסטליכע פּאליטיק און האט געשטעלט דעם ביישפּיל פאר אלע שפּעטערדיגע פּאפּסטליכע געזעצגעבונג אין דעם ענין. די דערקלערונג איז רעפּראדוצירט געווארן אלס א פעסטע רובריק, "Sicut Judaeis", אין שוץ-בולן וואס זענען ארויסגעגעבן געווארן דורך פּויפּסטן פון שפּעטערן מיטל-אלטער ביי ווייניגסטנס 22 געלעגנהייטן. מיט גרעגארי דעם ערשטן, מער פון דעם, איז דער פּויפּסטום אנערקענט געווארן אלס די העכסטע אויטאריטעט פון דער מערב'דיגער קירכע און דעריבער האבן אידן ארויס פון רוים, און אפילו ארויס פון איטאליע, אנגעהויבן צו אדרעסירן אפּעלאציעס פאר שוץ צו די פארשידענע פּויפּסטן, בעיקר דורך דער פארמיטלונג פון די אידן פון רוים{{הערה|שם=יודאיקע}}.

אין דער תקופה פון דער גרויסער טיילונג (1378–1417) איז דער פּויפּסטום אזוי פארטיפט געווען אין אירע אייגענע פּראבלעמען אז עס האט געהאט ווייניג געלעגנהייט זיך צו פארנעמען מיט די אידן. אין האפענונג צו דערגרייכן אַן איינדרוקספולן נצחון דורך דעם וואָס די אידן זאלן אנערקענען די "אמת" פון קריסטנטום, און דערמיט פארשטארקן זיין פּערזענליכע סטאטוס, האט דער שפּאנישער אנטיפּויפּסט [[בענעדיקט דער דרייצנטער]] אנטוויקלט א כמעט פרענעטישע אנטי-אידישע פּאליטיק. ער איז געווען פאראנטווארטליך פאר און האט געפירט די [[ויכוח פון טארטאסא|ויכוח פון טאָרטאָסאַ]] (1413–1414) און האט אנגעצונדן די פארפאלגונגס־באוועגונג, אריינגערעכנט דאס פארדאמען דעם תלמוד און אויפלייגן ווייטגרייכנדע באגרעניצונגען אויף די אידן, וואס האט אויך נאכגעפאלגט אין דער שפּאנישער האלבאינזל.

די רעפארמאציע און די פאלגנדע שטרענגקייט אין פארסירן די צענזור פון ספרים האבן זיך אפּגעוויזן אויף דעם צושטאנד פון די אידן אויף אזוי ווייט אז משומדים האבן גערן געוויזן זייער איבערגעגעבנקייט צו זייער נייעם גלויבן דורך דענונצירן ספרי קודש, און ספּעציעל דעם תלמוד, אלס פיינטליך צו קריסטנטום. דעריבער האט פּויפּסט יוליוס דער דריטער ארויסגעגעבן אַן עדיקט וואס האט געפאדערט דאס פארברענען פון תלמוד (1553) און האט פארבאטן דאס דרוקן עס דורך קריסטן. אין רוים זענען א גרויסע צאל קאפּיעס עפנטליך פארברענט געווארן (א' תשרי ה'שי"ד). דער ערגסטער טייל איז נאך געקומען. פּאול דער פערטער (1555–1559), אין זיין בול "Cum nimis absurdum" (12טן יולי 1555; כ"ג תמוז ה'שט"ו), האט נישט נאר איבערגענייט אלע קאַנאָנישע באגרעניצונגען קעגן די אידן — ווי די וואס האבן זיי פארבאטן צו פּראקטיצירן מעדיצין צווישן קריסטן, צו האלטן קריסטליכע דינסטן, און דאס גלייכן — נאר ער האט זיי אויך באגרעניצט אין זייער קאמערציעלע אקטיוויטעט, זיי פארבאטן צו האבן מער ווי איין שול אין א שטאָט, געצוואונגען דאס טראגן פון דעם געלן הוט, נישט ערלויבט א איד צו ווערן אדרעסירט אלס "סיניאָר", און צום סוף באפוילן אז זיי זאלן וואוינען אין א [[געטא]]. די לעצטע מאסנאם איז דורכגעפירט געווארן אין רוים מיט אומדערבארעמדיגער שטרענגקייט{{הערה|שם=JE}}.

פּיוס דער פערטער (1559–1565), פּאול'ס נאכפאלגער, האט געבראכט א קורצע פארלייכטערונג, און אין 1562 האָט ער מאדיפיצירט די שטרענגקייט פון די פארארדענונגען פון זיין פאָרגייער, אפילו ערלויבט דאס דרוקן פון תלמוד מיט געוויסע אויסלאזונגען אדער, אָן זיי, אונטער אַן אנדערן נאמען (1564). ער האט אויך אינדוצירט דעם הייליגן רוימישן קייסער צו צוריקציען אַן עדיקט פון גירוש קעגן די אידן פון [[בעהמען]], און האט פאַרלייכטערט די לעבנסבאדינגונגען אין דעם ניי-געגרינדעטן רוימישן געטאָ דורך פארבאטן די העכערונג פון דינגען דארט. ער איז נאכגעפאלגט געווארן דורך פּיוס דער פינפטער (1566–1572), וועלכער, ווי קארדינאַל גהיסליערי, איז פריער געווען דער הויפּט פון דער רוימישער אינקוויזיציע, אין וועלכער קאפּאציטעט ער האט געפירט דעם אנפאל אויף אידישער ליטעראטור אין דעם פריערדיגן צענדליג יאר. מיט אים האט די פּאליטיק פון אונטערדריקונג ווידער טריומפירט; די רעגולאציעס פון 1555 זענען באנייט געווארן און די קאנצעסיעס וואס זענען געמאכט געווארן דורך זיין פאָרגייער זענען צוריקגענומען געווארן. אין 1567/68 האט ער פארבאטן אידן פון די פּאפּסטליכע שטאַטן צו לייען געלט אויף ריבית, און זיין בול Hebraeorum gens פון 1569 האט ארויסגעטריבן אידן פון די קלענערע ערטער אין די פּאפּסטליכע דאָמיניאָנען, מיט די אויסנאם פון רוים און אַנקאָנאַ אין איטאליע, און [[אוויניאן|אַוויניאָן]], קאַרפּענטראַס, און צוויי אנדערע ערטער אין פראנקרייך. זיין פּערזענליכע פאנאטישקייט, מער פון דעם, איז געווען פאראנטווארטליך פאר די איינפיר פון דער געטאָ סיסטעם אין די הערצאָגטומען פון אורבינאָ און טוסקאַניע (1570–1571){{הערה|שם=יודאיקע}}.

עס איז ווידער געווען א קורצע גינסטיגע אינטערלודיע אונטער סיקסטוס דער פינפטער (1585–1590), וועלכער האט געמאכט אַן אנטשלאסענעם פּרואוו צו צוריקשטעלן די עקאנאמישע בלי פון די פּויפּסטליכע שטאַטן און האט דערפאר צוריקגעדרייט די אנטי-אידישע פּאליטיק פון פריערדיגע פּויפּסטן, כאטש וואס פאר זיין ערוועלט ווערן האט ער געוויזן גרויסע שטרענגקייט קעגן די מאַראַנאָס ווען ער איז געווען אינקוויזיטאר אין ווענעציע. ער האט געהאט אין זיין דינסט אלס זיין הויז-פארוואלטער יאָאַו לאָפּעז, אַ מאראנא וואס האט זיך אומגעקערט צו אידנטום. ער האט אויך געגעבן [[מאיר מאגינא|מאיר מאַגינאָ]] א מאָנאָפּאָל פאר א פארבעסערטן מעטאד פון זיידן פּראדוקציע, האט אנגענומען די דעדיקאציע צו זיך אין [[רבי דוד דע פאמיס|רבי דוד דע פּאָמיס]]'נס {{העב|רבי דוד דה פומיס}} ווערטערבוך, צמח דוד, און האט די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאַטן פיזיש באשיצט מער ווי איין מאל. זיין בול Christiana pietas פון 1586 האט צוריקגעדרייט די פארפאלגונגס־עדיקטן פון זיינע פאָרגייער און האט די אידן ערלויבט צוריקצוקערן צו די פּויפּסטליכע שטאַטן, צו האלטן קריסטליכע דינסטן ווי פריער, און צו פּראקטיצירן מעדיצין. מער פון דעם, האט ער צוריקגעדרייט די פּאליטיק פון פריערדיגע פּויפּסטן וועגן דעם פּראַקטיצירן פון ריבית, ערלויבט דאס עפענען פון קרעדיט באַנקען אין די פּויפּסטליכע שטאַטן און ארויסגעגעבן לייסענצן אדער "אַבסאָלוציעס" פאַר אידישע געלט־לייער אין פארשידענע טיילן פון איטאליע, וואס האט פאר די קומענדיגע 100 יאר געברענגט א באדייטנדן איינקונפט צום פּויפּסטליכן אוצר{{הערה|שם=יודאיקע}}.

אבער אפילו דער דאזיגער פּאנטיפעקס האט נישט פארגעסן די איידעלע פּויפּסטליכע טראדיציעס. ווען אין 1758 האבן די אידישע קהילות פון פּוילן אים געבעטן, דורך יעקב סעלעק, פאר שוץ קעגן דער כוואליע פון בלוט־בלבולים וואס האבן אנגעהויבן ווערן א כסדר'דיגע געפאר צו זייער לעבן, האט ער סימפּאטיש איבערגעגעבן דעם ענין צום "הייליגן אפיס פון דער אינקוויזיציע", אַן אקט וואס האט געפירט צו דעם בארימטן באריכט פון קארדינאל גאַנגאַנעלי וואס האט פארדאמט דעם בלבול. אין 1759 איז דער דאזיגער באריכט פארגעשטעלט געווארן פאַר און באשטעטיגט געווארן דורך דעם נעקסטן פּויפּסט, קלעמענט דער דרייצנטער (1758–1769), וועלכער האט די מסקנות קאמוניקירט צום פּויפּסטליכן נונציוס אין ווארשע און האט אים באפוילן צו באשיצן די אידן פון געוואלדטאטן אין דעם ענין{{הערה|שם=יודאיקע}}.