אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:ביאלע"
שרגא (שמועס | ביישטייערונגען) ק (החלפת טקסט – "\{\{\#אייגנשאפט\:p\d+\}\}↵" ב־"") |
ק (החלפת טקסט – "ײַ" ב־"יי") |
||
| שורה 36: | שורה 36: | ||
}} | }} | ||
[[טעקע:Biala-Podl-08030830.jpg|קליין|250 px]] | [[טעקע:Biala-Podl-08030830.jpg|קליין|250 px]] | ||
'''[[ליטוויש]] ביאלע''' ({{שפראך-pl|Biała Podlaska}}; {{שפראך-uk|Біла בילאַ}}; {{שפראך-la|Alba Ducalis אַלבאַ דוקאַליס}}) איז א שטאט אין דער [[לובלינער וואיעוואדעשאפט]], מזרח [[פוילן]] מיט א באפעלקערונג פון 58,010 (2006). איר | '''[[ליטוויש]] ביאלע''' ({{שפראך-pl|Biała Podlaska}}; {{שפראך-uk|Біла בילאַ}}; {{שפראך-la|Alba Ducalis אַלבאַ דוקאַליס}}) איז א שטאט אין דער [[לובלינער וואיעוואדעשאפט]], מזרח [[פוילן]] מיט א באפעלקערונג פון 58,010 (2006). איר בירגערמייסטער הייסט דאניוש סטעפאניון. | ||
== היסטאריע == | == היסטאריע == | ||
דער ערשטער היסטאריעשר דאקומענט וואס דערמאנט ביאלע איז פון 1481. לכתחילה האט ביאלע געהערט צו דער איליטש משפחה. אינעם [[16טער י"ה|16טן יארהונדערט]] איז די ראדזיוויל משפחה געווארן די נייע בעלי-בתים פון ביאלע. נאך צוויי הונדערט יאר | דער ערשטער היסטאריעשר דאקומענט וואס דערמאנט ביאלע איז פון 1481. לכתחילה האט ביאלע געהערט צו דער איליטש משפחה. אינעם [[16טער י"ה|16טן יארהונדערט]] איז די ראדזיוויל משפחה געווארן די נייע בעלי-בתים פון ביאלע. נאך צוויי הונדערט יאר וואיולזיין האבן די שוועדן זיך אריינגעריסן אין פוילן. דערנאך האבן די [[קאזאק]]ן אטאקירט ביאלע. | ||
=== די יידישע קהילה פון ליטוויש ביאלע === | === די יידישע קהילה פון ליטוויש ביאלע === | ||
אום [[ה'שפ"א]] (1621) האבן 30 יידישע משפחות באקומען רשות צו וואוינען אין ביאלע. אום 1841 זענען געווען אין ביאלע 2,200 יידן אין א באפעלקערונג פון 3,588; אום 1897, 6,549 פון 13,090; אום 1921, 6,874 פון 13,000; אום 1931, 6,923 (64.7%) פון 10,697. צווישן די צוויי וועלט מלחמות האבן | אום [[ה'שפ"א]] (1621) האבן 30 יידישע משפחות באקומען רשות צו וואוינען אין ביאלע. אום 1841 זענען געווען אין ביאלע 2,200 יידן אין א באפעלקערונג פון 3,588; אום 1897, 6,549 פון 13,090; אום 1921, 6,874 פון 13,000; אום 1931, 6,923 (64.7%) פון 10,697. צווישן די צוויי וועלט מלחמות האבן דערשיינט אין ביאלע פיר יידישע צייטונגען. | ||
בערך פון תק"ץ האט ביאלע אנגעהויבן צו ווערן א גרויסער צענטער פון [[חסיד]]ים. הרב [[יצחק יעקב ראבינאוויטש]], אן אייניקל פונעם [[ייד הקדוש]] און מחבר פון ''דברי בינה'', האט אויפגעשטעלט | בערך פון תק"ץ האט ביאלע אנגעהויבן צו ווערן א גרויסער צענטער פון [[חסיד]]ים. הרב [[יצחק יעקב ראבינאוויטש]], אן אייניקל פונעם [[ייד הקדוש]] און מחבר פון ''דברי בינה'', האט אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע; ביז צום היינטיגן טאג פירט זיך ווייטער דאס [[ביאלע (הויף)|ביאלער]] חסידות. אין א מעשה פון דעם סעקולערן שרייבער [[יצחק לייבוש פרץ]] "צווישן צוויי בערג" שרייבט ער וועגן א ביאלער רבי'ן.<ref>[http://www.algemeiner.com/generic.asp?print=true&id=2743 צווישן צוויי בערג (אלגעמיינער זשורנאל)]</ref> | ||
אויך אין ביאלע איז געווען א גרויסער [[קאצק (הויף)|קאצקער]] שטיבל, און אין יאר ה'תרט"ז האט מען אויפגענומען דעם [[מנחם מענדל מארגנשטערן|קאצקער רבי'נס]] מחותן, הר"ר [[נחום זאב בארנשטיין]], מחבר פון ''אגודת אזוב'', אלס שטאטס-רב אין ביאלע. שפעטער זענען רוב פון די קאצקער חסידים אין ביאלע געווארן חסידים פונעם [[חידושי הרי"ם]] פון [[גער]]. איינער פון די חשובע גערער חסידים אין ביאלע איז געווען ר' [[נח טשארני]] (שחור), דער שווער פונעם [[אברהם מרדכי אלטער|אמרי אמת]]. | אויך אין ביאלע איז געווען א גרויסער [[קאצק (הויף)|קאצקער]] שטיבל, און אין יאר ה'תרט"ז האט מען אויפגענומען דעם [[מנחם מענדל מארגנשטערן|קאצקער רבי'נס]] מחותן, הר"ר [[נחום זאב בארנשטיין]], מחבר פון ''אגודת אזוב'', אלס שטאטס-רב אין ביאלע. שפעטער זענען רוב פון די קאצקער חסידים אין ביאלע געווארן חסידים פונעם [[חידושי הרי"ם]] פון [[גער]]. איינער פון די חשובע גערער חסידים אין ביאלע איז געווען ר' [[נח טשארני]] (שחור), דער שווער פונעם [[אברהם מרדכי אלטער|אמרי אמת]]. | ||
| שורה 50: | שורה 50: | ||
בערך אין יאר תר"ל האט רבי [[דוב בעריש לאנדא|בעריש לאנדא]] אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע, וואו ער האט געפירט א גרויסן טייל פון די [[ווארקע (הויף)|ווארקער]] חסידים. | בערך אין יאר תר"ל האט רבי [[דוב בעריש לאנדא|בעריש לאנדא]] אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע, וואו ער האט געפירט א גרויסן טייל פון די [[ווארקע (הויף)|ווארקער]] חסידים. | ||
יידן אין ביאלע האבן פאַרמאגט א טשוועקעס פאַבריק, א | יידן אין ביאלע האבן פאַרמאגט א טשוועקעס פאַבריק, א גאַרבעריי, א שיך פאַבריק, [[טארטאק]]עס, ציגל אויוונס, מעל מילן, א זייף פאַבריק, א ברייעריי און נאך פאַבריקן. מאידך גיסא האבן אסאך יידן געלעבט בדלי דלות. אזוי ווי אלע פארצייטיגע שטעטלעך זענען די יידן פון ביאלע געווען אלע שומרי מצוות כאטש טייל זענען באאיינפלוסט פון [[השכלה]] און [[ציוניזם]]. | ||
אום 13טן סעפטעמבער 1939 האבן די | אום 13טן סעפטעמבער 1939 האבן די דייטשן איינגענומען ביאלע, אבער דעם 26סטן סעפטעמבער זענען זיי צוריקגעצויגן צו לאזו די סאוועטן אריין אין דער שטאט. אום 10 אקטאבער 1939, לויטן [[מאלאטאוו-ריבנטראפ פאקט]] זענען די סאוועטן ווידער ארויס אין די דייטשן האבן אקופירט א צווייט מאל. ווען די סאוועטן האבן פארלאזט ביאלע האבן אסאך יידן אויך פארלאזט די שטאט צו וואוינען אונטער סאוועטן הערשאפט אין מזרח פוילן. | ||
1 דעצעמבער 1939 האבן די | 1 דעצעמבער 1939 האבן די דייטשן ארויסגעגבן א גזירה אז אלע יידן פון עלטער 6 מוזן טראגן אן ארעמבאנד מיט א געלן [[מגן דוד]] (שפעטער האט מען געהייסן גיין בלוי). די אלע יידן האט מען אריבערגעפירט צו א זאנע אויף גראבאנאוו-, יאנאוו-, פראסטא- און פזשעכאדניע-גאסן. | ||
סוף 1939 זענען אנגעקומען אין אם איבערגעפאקטער ביאלע מער ווי 2000 יידן דעפארטירט פון [[סואוואלק]] און [[סעראצק]]. נישט קיין וואונדער אז אום 1940 האט אויסגעבראכן ביי די יידן פון ביאלע א [[טיפוס]] עפידעמיע וואס האט געהרגט אסאך יידן. אויך אין דער | סוף 1939 זענען אנגעקומען אין אם איבערגעפאקטער ביאלע מער ווי 2000 יידן דעפארטירט פון [[סואוואלק]] און [[סעראצק]]. נישט קיין וואונדער אז אום 1940 האט אויסגעבראכן ביי די יידן פון ביאלע א [[טיפוס]] עפידעמיע וואס האט געהרגט אסאך יידן. אויך אין דער צייט זענען אנגעקומען די ווינציגער פון 200 פליטים וואס זענען געבליבן לעבעדיג פון 800 יידישע פלעניקעס (געפאנגענע) אויף א טויט מארש, וואס מ'האט זיי אינטערנירט דארטן. | ||
<!-- | <!-- | ||
רעוויזיע פון 03:15, 7 דעצעמבער 2022
| ||||
|באשרייבונג= געביידעס לעבן דעם רינעק
|מדינה= 
פוילן
|קאארדינאטן= 52°02′N 23°07′E / 52.033°N 23.117°E 
|גרינדונג דאטע= 1481
|אפטייל טיפ= וואיעוואדעשאפט
|אפטייל נאמען= לובלין
|געביט=
|ראיאן=
|דיסטריקט=
|בירגערמייסטער= דאניוש סטעפאניון
|גובערנאטאר=
|טיפ אונטעראפטייל=
|דיסטריקטן אין ראיאן=
|שטעט אין ראיאן=
|ראיאן הויפטשטאט=
|מוטערשטאט=
|אפיציעלע שפראך=
|שטח= 49.40
|הייך=137-150
|באפעלקערונג= 59,280
|באפעלקערונג יאר= 2012
|באפעלקערונג הערה=
|מטרופולין=
|הערת מטרופולין=
|צפיפות=
|צייט זאנע= +1
|אתר אינטרנט= www.bialapodlaska.pl
|מאפע=
|פרטימדיקע מאפע=
|סטאטיסטיק=
}}
ליטוויש ביאלע (פּויליש: Biała Podlaska; אוקראיניש: Біла בילאַ; לאטייניש: Alba Ducalis אַלבאַ דוקאַליס) איז א שטאט אין דער לובלינער וואיעוואדעשאפט, מזרח פוילן מיט א באפעלקערונג פון 58,010 (2006). איר בירגערמייסטער הייסט דאניוש סטעפאניון.
היסטאריע
דער ערשטער היסטאריעשר דאקומענט וואס דערמאנט ביאלע איז פון 1481. לכתחילה האט ביאלע געהערט צו דער איליטש משפחה. אינעם 16טן יארהונדערט איז די ראדזיוויל משפחה געווארן די נייע בעלי-בתים פון ביאלע. נאך צוויי הונדערט יאר וואיולזיין האבן די שוועדן זיך אריינגעריסן אין פוילן. דערנאך האבן די קאזאקן אטאקירט ביאלע.
די יידישע קהילה פון ליטוויש ביאלע
אום ה'שפ"א (1621) האבן 30 יידישע משפחות באקומען רשות צו וואוינען אין ביאלע. אום 1841 זענען געווען אין ביאלע 2,200 יידן אין א באפעלקערונג פון 3,588; אום 1897, 6,549 פון 13,090; אום 1921, 6,874 פון 13,000; אום 1931, 6,923 (64.7%) פון 10,697. צווישן די צוויי וועלט מלחמות האבן דערשיינט אין ביאלע פיר יידישע צייטונגען.
בערך פון תק"ץ האט ביאלע אנגעהויבן צו ווערן א גרויסער צענטער פון חסידים. הרב יצחק יעקב ראבינאוויטש, אן אייניקל פונעם ייד הקדוש און מחבר פון דברי בינה, האט אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע; ביז צום היינטיגן טאג פירט זיך ווייטער דאס ביאלער חסידות. אין א מעשה פון דעם סעקולערן שרייבער יצחק לייבוש פרץ "צווישן צוויי בערג" שרייבט ער וועגן א ביאלער רבי'ן.[1]
אויך אין ביאלע איז געווען א גרויסער קאצקער שטיבל, און אין יאר ה'תרט"ז האט מען אויפגענומען דעם קאצקער רבי'נס מחותן, הר"ר נחום זאב בארנשטיין, מחבר פון אגודת אזוב, אלס שטאטס-רב אין ביאלע. שפעטער זענען רוב פון די קאצקער חסידים אין ביאלע געווארן חסידים פונעם חידושי הרי"ם פון גער. איינער פון די חשובע גערער חסידים אין ביאלע איז געווען ר' נח טשארני (שחור), דער שווער פונעם אמרי אמת.
בערך אין יאר תר"ל האט רבי בעריש לאנדא אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע, וואו ער האט געפירט א גרויסן טייל פון די ווארקער חסידים.
יידן אין ביאלע האבן פאַרמאגט א טשוועקעס פאַבריק, א גאַרבעריי, א שיך פאַבריק, טארטאקעס, ציגל אויוונס, מעל מילן, א זייף פאַבריק, א ברייעריי און נאך פאַבריקן. מאידך גיסא האבן אסאך יידן געלעבט בדלי דלות. אזוי ווי אלע פארצייטיגע שטעטלעך זענען די יידן פון ביאלע געווען אלע שומרי מצוות כאטש טייל זענען באאיינפלוסט פון השכלה און ציוניזם.
אום 13טן סעפטעמבער 1939 האבן די דייטשן איינגענומען ביאלע, אבער דעם 26סטן סעפטעמבער זענען זיי צוריקגעצויגן צו לאזו די סאוועטן אריין אין דער שטאט. אום 10 אקטאבער 1939, לויטן מאלאטאוו-ריבנטראפ פאקט זענען די סאוועטן ווידער ארויס אין די דייטשן האבן אקופירט א צווייט מאל. ווען די סאוועטן האבן פארלאזט ביאלע האבן אסאך יידן אויך פארלאזט די שטאט צו וואוינען אונטער סאוועטן הערשאפט אין מזרח פוילן.
1 דעצעמבער 1939 האבן די דייטשן ארויסגעגבן א גזירה אז אלע יידן פון עלטער 6 מוזן טראגן אן ארעמבאנד מיט א געלן מגן דוד (שפעטער האט מען געהייסן גיין בלוי). די אלע יידן האט מען אריבערגעפירט צו א זאנע אויף גראבאנאוו-, יאנאוו-, פראסטא- און פזשעכאדניע-גאסן.
סוף 1939 זענען אנגעקומען אין אם איבערגעפאקטער ביאלע מער ווי 2000 יידן דעפארטירט פון סואוואלק און סעראצק. נישט קיין וואונדער אז אום 1940 האט אויסגעבראכן ביי די יידן פון ביאלע א טיפוס עפידעמיע וואס האט געהרגט אסאך יידן. אויך אין דער צייט זענען אנגעקומען די ווינציגער פון 200 פליטים וואס זענען געבליבן לעבעדיג פון 800 יידישע פלעניקעס (געפאנגענע) אויף א טויט מארש, וואס מ'האט זיי אינטערנירט דארטן.
מקורות
רעפערענצן
{{#coordinates:}}: אי־אפשר שיהיה יותר מתג ראשי אחד בכל דף
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!