אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:שד"ר"
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| (2 צווישנדיגע ווערסיעס פונעם זעלבן באַניצער נישט געוויזן) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
'''שד"ר''' (ראשי תיבות פון שְׁלוּחָא דְרַבָּנָן — שליח פון די רבנים) איז געווען אַ אידן וואָס איז געשיקט געוואָרן פון דער [[ישוב הישן|אידישער ישוב]] אין ארץ־ישׂראל צו די קהילות אין דער גולה, כדי צו זאַמלען געלט ([[חלוקה]]) פאַרן קיום און פאַרשטאַרקונג פונעם אידישן ישוב אין לאַנד. די אינסטיטוציע פון שלוחים פון ארץ־ישׂראל | '''שד"ר''' (ראשי תיבות פון שְׁלוּחָא דְרַבָּנָן — שליח פון די רבנים) איז געווען אַ אידן, געוויינליך אַ רב אָדער אַ תלמיד-חכם, וואָס איז געשיקט געוואָרן פון דער [[ישוב הישן|אידישער ישוב]] אין ארץ־ישׂראל צו די קהילות אין דער גולה, כדי צו זאַמלען געלט ([[חלוקה]]) פאַרן קיום און פאַרשטאַרקונג פונעם אידישן ישוב אין לאַנד. די אינסטיטוציע פון שלוחים פון ארץ־ישׂראל האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין פאַרבינדן די גלות־אידנטום מיט די אידן אין ארץ־ישראל, ווי אויך צו די קולטורעלע לעבנס פון די אידישע קהילות. | ||
==היסטאָרישער איבערבליק און דעפיניציע== | ==היסטאָרישער איבערבליק און דעפיניציע== | ||
די אינסטיטוציע פון שליחים האָט זיך אָנגעהויבן נאָכן חורבן פונעם צווייטן בית-המקדש, ווען די הנהגה אין ארץ-ישראל (די [[נשיא]]ים) האָבן געשיקט שליחים צו די קהילות אין גלות כדי צו גאַראַנטירן די הילף פאַרן ישוב און די | די אינסטיטוציע פון שליחים האָט זיך אָנגעהויבן נאָכן חורבן פונעם צווייטן בית-המקדש, נאָכדעם ווי די חיוב פון מחצית השקל איז אַוועקגעפאַלן, ווען די הנהגה אין ארץ-ישראל (די [[נשיא]]ים) האָבן געשיקט שליחים צו די קהילות אין גלות כדי צו גאַראַנטירן די הילף פאַרן ישוב און די ישיבות. אין דער גמרא-ירושלמי ווערט די אַרבעט פון שליחים אָנגערופן "מגבת חכמים"{{הערה|1=ירושלמי הוריות פ"ג ה"ד, מח ע"א; ויקרא רבה פרשה ה ד, מהד' מרגליות עמ' קי; דברים רבתי, ג ח; אסתר רבה פרשה ב ג. זעט [https://www.sefaria.org.il/Mishnat_Eretz_Yisrael_on_Mishnah_Kiddushin%2C_Appendix_II.49 משנת ארץ ישראל על משנה קידושין, נספח א].}}. | ||
אין דער [[אמוראים|אמורא]]ישער תקופה (פערטן יארהונדערט לויט דער ציווילער צייטרעכענונג) איז דער טערמין "שליח ציון" געווען באנוצט פאר חמא בר אדא{{הערה|{{בבלי|ביצה|כה|ב}}}}, וועלכער איז געפארן צווישן בבל און ארץ־ישראל, איבערברענגענדיג פּסקים און בשורות, און מעגליך אויך זאמלענדיג שטיצע{{הערה|אברהם יערי, שלוחי ארץ ישראל – כרך א' – ח. כינויי השלוחים}}{{הערה|שם=JE|{{אנצ יהודית|7115-halukkah|ḤALUḲḲAH|Cyrus Adler, [[יהודה דוד אייזענשטיין|Judah David Eisenstein]]}}}}. | |||
אין דער | אין די תקופת הגאונים נאך דער אַראַבישער עראָבערונג פון ארץ־ישׂראל (אַרום יאר ד'שצ"ח), איז דער מוסד פון שלוחים ווייטער געוואַקסן, און זיי זענען געשיקט געוואָרן כדי צו קלייבן געלט פאַרן קיום פונעם ישוב און צו באַצאָלן שווערע שטייערן פאַר די מוסלעמענישע מאַכטהאָבער. נאך דער אָטאָמאַנישער אייננעמען ארץ-ישראל אינעם זעכצנטן יאָרהונדערט, האָט די שטיצע פאַרן ישוב באַקומען אַ פעסטערן כאַראַקטער, און די סיסטעם פון שליחות איז דערגאַנגען צו איר שפּיץ צווישן דעם 17טן און 19טן יאָרהונדערט. די פאנדרעיזינג נעצן פאַר דער אידישער ישוב אין ארץ־ישראל האָבן עקזיסטירט שוין פריער, אָבער די פרי־מאָדערנע אינטעראַקציעס זענען געווען אונטערשיידליך אין דערגרייכונג, השפּעה און אינטענסיטעט. | ||
די | אין 1726 איז געגרינדעט געוואָרן די צענטראַלע אָרגאַניזאַציע, דער [[ועד פקידי ארץ ישראל בקושטא|ועד פקידי ארץ-ישראל בקושטא]]. די פקידי קושטא, וואָס זענען באַשטאַנען פון דער יידישער עליטע אין דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט, איסטאַנבול, האָבן פאַרטראטן די אינטערעסן פון דער ישוב קעגן דער אָטאָמאַנישער רעגירונג. די פקידי קושטא האבן אָרגאַניזירט די שלוחים-מיסיעס איבער אַ ברייטן געאָגראַפישן שטח: ״טורקיה״, ״פראַנקיאַ״ (אייראָפּע), דער מַגרֶב, און ״ערביסטאן״{{הערה|1=Rabbinical Emissaries (Sheluḥe de-Rabbanan, Shadarim) in Encyclopedia of Jews in the Islamic World Online Author: Matthias Lehmann}}. | ||
דער עיקר פונעם | דער עיקר פונעם שדרות (די מיסיע פונעם שליח) איז געווען צו זאַמלען תרומות פאַר די אידישע קהילות און מוסדות אין די פיר הייליגע שטעט פון ארץ־ישׂראל: ירושלים, חברון, צפת, און טבריה (זינט 1740, ווען דער ישוב האָט זיך דאָרט באַנייט). די שלוחים זענען געשיקט געוואָרן פון די קהילות אָדער ספּעציפישע ישיבות, ווי "בית אל". די מיסיעס האָבן געדינט ווי אַ הויפּט־באַציאונג צווישן דער אידישער וועלט אין גלות און דעם ישוב, טראָגן נישט נאָר מאַטעריעלע הילף, נאָר אויך גייסטישע אינפאָרמאַציע און געדאַנקען. | ||
כּינויים: דער שליח איז אויך באַקאַנט געוואָרן מיטן אַקראָנים ש״ק (שליח קדוש), משולח (ביי די אשכּנזים), אָדער חכם (ביי די מזרחדיגע קהילות). | כּינויים: דער שליח איז אויך באַקאַנט געוואָרן מיטן אַקראָנים ש״ק (שליח קדוש), משולח (ביי די אשכּנזים), אָדער חכם (ביי די מזרחדיגע קהילות). | ||
| שורה 17: | שורה 18: | ||
===דער צענטער אין איסטאַנבול (קושטא)=== | ===דער צענטער אין איסטאַנבול (קושטא)=== | ||
פון די 1720ער יאָרן ביז די 1820ער יאָרן | פון די 1720ער יאָרן ביז די 1820ער יאָרן איז די שליחות געוואָרן צענטראַליזירט און אָרגאַניזירט דורך אַ גרופּע אידישע נכבדים אין דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט איסטאַנבול (קושטא), באַקאַנט ווי די "[[ועד פקידי קושטא]]". | ||
די גרונד פאַר דער גרינדונג פון די פּקידי קושטא אין 1726 איז געווען די שווערע פינאַנציעלע קריזיס אין ירושלים, נאָך דער אונטערפינאַנצירטער עליה פון אַ גרופּע אַשכּנזים אַרום יאָר 1700 | די גרונד פאַר דער גרינדונג פון די פּקידי קושטא אין 1726 איז געווען די שווערע פינאַנציעלע קריזיס אין ירושלים, נאָך דער אונטערפינאַנצירטער עליה פון אַ גרופּע אַשכּנזים אַרום יאָר 1700. | ||
די פּקידי קושטא זענען געווען אַ טייל פון דער פינאַנציעלער, סוחרישער, און רבנישער עליטע פון דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט, אַריינגערעכנט די אידישע פינאַנצירן פון די [[יאניטשארן|יאַניטשאַרן]] (janissary). זיי האָבן געהאַנדלט מיט דער אָטאָמאַנישער רעגירונג צו באַשיצן די אינטערעסן פון ישוב, און אָרגאַניזירט די פינאַנצירונג אַריבער פיר געאָגראַפישע געגנטן: תּורקיא (די אָטאָמאַנישע אימפּעריע), פראַנקיא (אייראָפּע), שליחות מערב (צפון־אַפריקע), און ערעבּיסטאַן (אַריינגערעכנט פּערסיע און אינדיע). | די פּקידי קושטא זענען געווען אַ טייל פון דער פינאַנציעלער, סוחרישער, און רבנישער עליטע פון דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט, אַריינגערעכנט די אידישע פינאַנצירן פון די [[יאניטשארן|יאַניטשאַרן]] (janissary). זיי האָבן געהאַנדלט מיט דער אָטאָמאַנישער רעגירונג צו באַשיצן די אינטערעסן פון ישוב, און אָרגאַניזירט די פינאַנצירונג אַריבער פיר געאָגראַפישע געגנטן: תּורקיא (די אָטאָמאַנישע אימפּעריע), פראַנקיא (אייראָפּע), שליחות מערב (צפון־אַפריקע), און ערעבּיסטאַן (אַריינגערעכנט פּערסיע און אינדיע). | ||
| שורה 24: | שורה 25: | ||
פריער האָט [[ווענעדיג]] געדינט אַלס אַ שליסל־צמישן־פּונקט פאַר דער שליחות אין אייראָפּע און אַרום דעם מיטלענדישן ים. שפּעטער איז [[ליווארנא|ליווערנאָ]] געוואָרן אַ צענטראַלער פאַרבינדונגס־פּונקט צווישן די צפון־אייראָפּעאישע קהילות און דעם מזרחדיגן אידנטום. | פריער האָט [[ווענעדיג]] געדינט אַלס אַ שליסל־צמישן־פּונקט פאַר דער שליחות אין אייראָפּע און אַרום דעם מיטלענדישן ים. שפּעטער איז [[ליווארנא|ליווערנאָ]] געוואָרן אַ צענטראַלער פאַרבינדונגס־פּונקט צווישן די צפון־אייראָפּעאישע קהילות און דעם מזרחדיגן אידנטום. | ||
אין צפון־אייראָפּע איז געווען אַ הויפּטקעגנער אָרגאַניזאַציע, די [[פקידים ואמרכלים]] אין אמסטערדאַם, אונטער דער פירערשאַפט פון [[צבי הירש לעהרן]]. די אַמסטערדאַמער אָרגאַניזאַציע האָט אין 1824 באַשלאָסן צו פאַרמיידן די שליחים פון באַזוכן מערב־אייראָפּע (אַחוץ איטאַליע), כדי צו קאַנאַליזירן די געלטער גלייך צו ארץ־ישראל אָן דער אינטערווענץ פון שליחים. | אין צפון־אייראָפּע איז געווען אַ הויפּטקעגנער אָרגאַניזאַציע, די [[ועד הפקידים והאמרכלים|פקידים ואמרכלים]] אין אמסטערדאַם, אונטער דער פירערשאַפט פון [[צבי הירש לעהרן]]. די אַמסטערדאַמער אָרגאַניזאַציע האָט אין 1824 באַשלאָסן צו פאַרמיידן די שליחים פון באַזוכן מערב־אייראָפּע (אַחוץ איטאַליע), כדי צו קאַנאַליזירן די געלטער גלייך צו ארץ־ישראל אָן דער אינטערווענץ פון שליחים. | ||
==דער | ==דער תּפקיד פון די שד"רים== | ||
===פינאַנציעלע און לאָגיסטישע אַספּעקטן=== | |||
די שליחים זענען געווען הויפּטזעכליך פאַראַנטוואָרטליך פאַרן זאַמלען נדבות, וואָס זענען באַוואוסט אַלס [[חלוקה]]. | |||
שלוחים זענען געווען תּלמידי־חכמים פון ישיבות אין די הייליגע שטעט, אָפט נאָמינאַל באַלוינט פאַר דער מיסיע. אַ שלוח האָט געקענט באַקומען אַ באַדייטנדע סומע פון געלט, ווייל מען פלעגט אים גיבן בערך אַ דריטל פון דער גאַנצער ריינער הכנסה פון דער שליחות, אַחוץ די רייזע־הוצאות. די דאָזיגע הויכע קאָסטן (וואָס האָבן געמאַכט בערך 50% פון די איינגעזאַמלטע סכּומים) האָבן אָפט געפירט צו קריטיק אין דער גולה. | |||
שלוחים זענען געווען תּלמידי־חכמים פון ישיבות אין די הייליגע שטעט, אָפט נאָמינאַל באַלוינט פאַר דער מיסיע. אַ שלוח האָט געקענט באַקומען אַ באַדייטנדע סומע פון געלט, ווייל מען פלעגט אים גיבן בערך אַ דריטל פון דער גאַנצער ריינער הכנסה פון דער שליחות, אַחוץ | |||
די רייזעס האָבן געדויערט יאָרן לאַנג (געוויינליך דריי אָדער פיר יאָר) און זענען געווען פול מיט סכנות אַזוי ווי: באַראָבונגען, פּיראַטן, איינפאַלן פון קראַנקייטן, און אויסמאַטונג. פון די 850 שלוחים, וועמענס נעמען זענען באַקאַנט, זענען לפּחות 85 (איינס פון צען) געשטאָרבן אויפן וועג{{הערה|יערי, שלוחי ארץ ישראל, 29}}. | |||
די רייזעס האָבן געדויערט יאָרן און זענען געווען פול מיט סכנות | פאַרן שומר מצוות איז עס געווען שווער צו היטן שבתים אָדער צו געפינען כּשר עסן, וואָס האָט אים געצווינגען צו רייזן אין שווערע תּנאים. | ||
צוליב די הויכע פרעקווענץ פון אויסשווינדלער און די געלט-געפאַרן, האָט אַ שליח, כּדי צו פאַרזיכערן צוטרוי, געדאַרפט פאָרלייגן פאַרשידענע דאָקומענטן (אין אַלע שפּראַכן, אַריינגערעכנט העברעיש, לאַדינאָ, אא"וו): | |||
כּדי צו פאַרזיכערן צוטרוי, | # אגרת שליחות: אַן אויספירליכער בריוו געשריבן אויף קלף, וואו מען האָט פאַרשריבן די סיבות פאַר דער שליחות און דעם איינפירונג פון דעם שליח. מען האָט דאָס אָפטמאָל געדרוקט אָדער איבערגעזעצט אויף דער לאָקאַלער שפּראַך פאַר דער קהילה. | ||
# אגרת שליחות: אַן אויספירליכער | # פּנקס: אַ רעקאָרד־בוך פון די נדבות און פאַרפליכטונגען, וואו די ראשי־קהילה און נדיבים האָבן פאַרשריבן די סכומים, וואָס האָט געדינט אַלס אַ פארזיכערונג מיטל קעגן שווינדלעריי. | ||
# | |||
געוויינטליך זענען די שלוחים באַקאַנט געוואָרן פאַר זייער מוסטערהאַפטיגער אָנפירונג. אין צפון אַפריקע איז דאָס אָפט געווען אַזוי גרויס, אַז מען האָט זיי באַטראַכט ווי הייליגע מענטשן, און די קברים פון געשטאָרבענע שלוחים זענען געוואָרן הייליגע ערטער פאַר אידן און מוסולמענער. | געוויינטליך זענען די שלוחים באַקאַנט געוואָרן פאַר זייער מוסטערהאַפטיגער אָנפירונג. אין צפון אַפריקע איז דאָס אָפט געווען אַזוי גרויס, אַז מען האָט זיי באַטראַכט ווי הייליגע מענטשן, און די קברים פון געשטאָרבענע שלוחים זענען געוואָרן הייליגע ערטער פאַר אידן און מוסולמענער. | ||
| שורה 55: | שורה 53: | ||
אַנשטאָט פּערזענליכע באַזוכן, האָט לעהרען געשטעלט אַ צענטראַליזירטע קאַנאַל פאַר געלט־איבערפיר, באַנוצנדיג אָפט צייטונגען צו פאַרשפּרייטן די נויטיגע אינפאָרמאַציע און צו אַפּעלירן צו אַ ברייטן אידישן עולם. | אַנשטאָט פּערזענליכע באַזוכן, האָט לעהרען געשטעלט אַ צענטראַליזירטע קאַנאַל פאַר געלט־איבערפיר, באַנוצנדיג אָפט צייטונגען צו פאַרשפּרייטן די נויטיגע אינפאָרמאַציע און צו אַפּעלירן צו אַ ברייטן אידישן עולם. | ||
==באַוואוסטע שליחים== | |||
צווישן די באַרימטע שלוחים זענען געווען: | |||
* [[רבי חיים יוסף דוד אזולאי|רבי חיים יוסף דוד אַזולאַי]] (חיד״א) (1724–1806): אַ גרויסער למדן, וועלכער האָט געדינט צוויי מאָל אַלס שליח פאַר חברון, אַרומפאָרנדיג אין צפון-אַפריקע און אייראָפּע. אין זיינעם טאָגביכער האָט דער חיד״א געשריבן נישט נאָר וועגן תּורה-ספרים, נאָר אויך וועגן וועלטליכע זאַכן ווי מענאַזשעריעס און ביבליאָטעקן. ער האָט געצייגט די נויטווענדיגקייט פון פערזענליכן קאָנטאַקט צו האַלטן דעם גייסטיגן קשר מיטן הייליגן לאַנד. | |||
* [[רבי יעקב ספיר]] (1822–1886): אַ שליח פון די אַשכנזישע פּרושים אין ירושלים. ער האָט פאַרבראַכט פינף יאָר אַרומפאָרנדיג אין תימן, אינדיע, אינדאָנעזיע און אויסטראַליע, און האָט באַשריבן די אידישע קהילות אין זיין עטנאָגראַפישן רייזע-בוך אבן ספיר. | |||
* [[רבי חיים צבי שניאורסון]] (1833–1882): אַ שליח פון ירושלים וואָס איז געפאָרן קיין אַמעריקע אין 1869. ער האָט נישט נאָר געזאַמלט נדבות, נאָר האָט אויך אונטערנומען דיפּלאָמאַטישע שריט צו פאַרבעסערן דעם מצב פון אידן אין ארץ-ישראל דורך אַפּעלירן דירעקט צום אַמעריקאַנער פּרעזידענט, [[יוליסעס סימפסאן גרענט|יוליסעס ס. גראַנט]]{{הערה|{{לינק|שרייבער=Dovi Safier and Yehuda Geberer|קעפל=A Shaliach Like No Other - Mishpacha Magazine|אדרעס=https://mishpacha.com/a-shaliach-like-no-other/|זייטל=Mishpacha Magazine|דאטום=November 8, 2022}}}}{{הערה|1=https://personal.stevens.edu/~llevine/schneersohn_hamodia.pdf}}. | |||
==מאָדערנע שליחים און דער נייער ישוב== | ==מאָדערנע שליחים און דער נייער ישוב== | ||
אין די 19טן און 20סטן יאָרהונדערטער, האָט די שליחות אַריינגענומען נייע צילן, וואָס זענען געווען מער מאָדערן אָדער ציוניסטיש. | אין די 19טן און 20סטן יאָרהונדערטער, האָט די שליחות אַריינגענומען נייע צילן, וואָס זענען געווען מער מאָדערן אָדער ציוניסטיש. | ||
• ציוניסטישע שלוחים: שפּעטערע שלוחים, אַפילו אין מסורתדיגע קהילות ווי טריפּאָלי (ליביע) אינעם 20סטן יאָרהונדערט, האָבן אָנגעהויבן צו פירן נישט נאָר רעליגיעזע, נאָר אויך סאָציאַלע און בילדונגס־צילן. זיי האָבן געקליבן געלט פאַר נאַציאָנאַלע פאָנדן (ווי די [[קרן קיימת לישראל]]) און האָבן געאַרבעט צו פאַרוואַנדלען די קהילה דורך ציוניסטישער דערציונג און אָרגאַניזירט עליה (ווי די שליחות פון אַברהם עלמאַלעח אין 1923). | • ציוניסטישע שלוחים: שפּעטערע שלוחים, אַפילו אין מסורתדיגע קהילות ווי טריפּאָלי (ליביע) אינעם 20סטן יאָרהונדערט, האָבן אָנגעהויבן צו פירן נישט נאָר רעליגיעזע, נאָר אויך סאָציאַלע און בילדונגס־צילן. זיי האָבן געקליבן געלט פאַר נאַציאָנאַלע פאָנדן (ווי די [[קרן קיימת לישראל]]) און האָבן געאַרבעט צו פאַרוואַנדלען די קהילה דורך ציוניסטישער דערציונג און אָרגאַניזירט עליה (ווי די שליחות פון אַברהם עלמאַלעח אין 1923). | ||
יעצטיגע רעוויזיע זינט 21:29, 11 דעצעמבער 2025
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
שד"ר (ראשי תיבות פון שְׁלוּחָא דְרַבָּנָן — שליח פון די רבנים) איז געווען אַ אידן, געוויינליך אַ רב אָדער אַ תלמיד-חכם, וואָס איז געשיקט געוואָרן פון דער אידישער ישוב אין ארץ־ישׂראל צו די קהילות אין דער גולה, כדי צו זאַמלען געלט (חלוקה) פאַרן קיום און פאַרשטאַרקונג פונעם אידישן ישוב אין לאַנד. די אינסטיטוציע פון שלוחים פון ארץ־ישׂראל האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין פאַרבינדן די גלות־אידנטום מיט די אידן אין ארץ־ישראל, ווי אויך צו די קולטורעלע לעבנס פון די אידישע קהילות.
היסטאָרישער איבערבליק און דעפיניציע
די אינסטיטוציע פון שליחים האָט זיך אָנגעהויבן נאָכן חורבן פונעם צווייטן בית-המקדש, נאָכדעם ווי די חיוב פון מחצית השקל איז אַוועקגעפאַלן, ווען די הנהגה אין ארץ-ישראל (די נשיאים) האָבן געשיקט שליחים צו די קהילות אין גלות כדי צו גאַראַנטירן די הילף פאַרן ישוב און די ישיבות. אין דער גמרא-ירושלמי ווערט די אַרבעט פון שליחים אָנגערופן "מגבת חכמים"[1]. אין דער אמוראישער תקופה (פערטן יארהונדערט לויט דער ציווילער צייטרעכענונג) איז דער טערמין "שליח ציון" געווען באנוצט פאר חמא בר אדא[2], וועלכער איז געפארן צווישן בבל און ארץ־ישראל, איבערברענגענדיג פּסקים און בשורות, און מעגליך אויך זאמלענדיג שטיצע[3][4].
אין די תקופת הגאונים נאך דער אַראַבישער עראָבערונג פון ארץ־ישׂראל (אַרום יאר ד'שצ"ח), איז דער מוסד פון שלוחים ווייטער געוואַקסן, און זיי זענען געשיקט געוואָרן כדי צו קלייבן געלט פאַרן קיום פונעם ישוב און צו באַצאָלן שווערע שטייערן פאַר די מוסלעמענישע מאַכטהאָבער. נאך דער אָטאָמאַנישער אייננעמען ארץ-ישראל אינעם זעכצנטן יאָרהונדערט, האָט די שטיצע פאַרן ישוב באַקומען אַ פעסטערן כאַראַקטער, און די סיסטעם פון שליחות איז דערגאַנגען צו איר שפּיץ צווישן דעם 17טן און 19טן יאָרהונדערט. די פאנדרעיזינג נעצן פאַר דער אידישער ישוב אין ארץ־ישראל האָבן עקזיסטירט שוין פריער, אָבער די פרי־מאָדערנע אינטעראַקציעס זענען געווען אונטערשיידליך אין דערגרייכונג, השפּעה און אינטענסיטעט.
אין 1726 איז געגרינדעט געוואָרן די צענטראַלע אָרגאַניזאַציע, דער ועד פקידי ארץ-ישראל בקושטא. די פקידי קושטא, וואָס זענען באַשטאַנען פון דער יידישער עליטע אין דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט, איסטאַנבול, האָבן פאַרטראטן די אינטערעסן פון דער ישוב קעגן דער אָטאָמאַנישער רעגירונג. די פקידי קושטא האבן אָרגאַניזירט די שלוחים-מיסיעס איבער אַ ברייטן געאָגראַפישן שטח: ״טורקיה״, ״פראַנקיאַ״ (אייראָפּע), דער מַגרֶב, און ״ערביסטאן״[5].
דער עיקר פונעם שדרות (די מיסיע פונעם שליח) איז געווען צו זאַמלען תרומות פאַר די אידישע קהילות און מוסדות אין די פיר הייליגע שטעט פון ארץ־ישׂראל: ירושלים, חברון, צפת, און טבריה (זינט 1740, ווען דער ישוב האָט זיך דאָרט באַנייט). די שלוחים זענען געשיקט געוואָרן פון די קהילות אָדער ספּעציפישע ישיבות, ווי "בית אל". די מיסיעס האָבן געדינט ווי אַ הויפּט־באַציאונג צווישן דער אידישער וועלט אין גלות און דעם ישוב, טראָגן נישט נאָר מאַטעריעלע הילף, נאָר אויך גייסטישע אינפאָרמאַציע און געדאַנקען.
כּינויים: דער שליח איז אויך באַקאַנט געוואָרן מיטן אַקראָנים ש״ק (שליח קדוש), משולח (ביי די אשכּנזים), אָדער חכם (ביי די מזרחדיגע קהילות).
אָרגאַניזאַציע פון די פילאַנטראָפּישע נעצווערק
די פילאַנטראָפּישע מיסיעס זענען געוואָרן צענטראַליזירט אין דער פריער מאָדערנער צייט.
דער צענטער אין איסטאַנבול (קושטא)
פון די 1720ער יאָרן ביז די 1820ער יאָרן איז די שליחות געוואָרן צענטראַליזירט און אָרגאַניזירט דורך אַ גרופּע אידישע נכבדים אין דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט איסטאַנבול (קושטא), באַקאַנט ווי די "ועד פקידי קושטא". די גרונד פאַר דער גרינדונג פון די פּקידי קושטא אין 1726 איז געווען די שווערע פינאַנציעלע קריזיס אין ירושלים, נאָך דער אונטערפינאַנצירטער עליה פון אַ גרופּע אַשכּנזים אַרום יאָר 1700.
די פּקידי קושטא זענען געווען אַ טייל פון דער פינאַנציעלער, סוחרישער, און רבנישער עליטע פון דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט, אַריינגערעכנט די אידישע פינאַנצירן פון די יאַניטשאַרן (janissary). זיי האָבן געהאַנדלט מיט דער אָטאָמאַנישער רעגירונג צו באַשיצן די אינטערעסן פון ישוב, און אָרגאַניזירט די פינאַנצירונג אַריבער פיר געאָגראַפישע געגנטן: תּורקיא (די אָטאָמאַנישע אימפּעריע), פראַנקיא (אייראָפּע), שליחות מערב (צפון־אַפריקע), און ערעבּיסטאַן (אַריינגערעכנט פּערסיע און אינדיע).
פריער האָט ווענעדיג געדינט אַלס אַ שליסל־צמישן־פּונקט פאַר דער שליחות אין אייראָפּע און אַרום דעם מיטלענדישן ים. שפּעטער איז ליווערנאָ געוואָרן אַ צענטראַלער פאַרבינדונגס־פּונקט צווישן די צפון־אייראָפּעאישע קהילות און דעם מזרחדיגן אידנטום.
אין צפון־אייראָפּע איז געווען אַ הויפּטקעגנער אָרגאַניזאַציע, די פקידים ואמרכלים אין אמסטערדאַם, אונטער דער פירערשאַפט פון צבי הירש לעהרן. די אַמסטערדאַמער אָרגאַניזאַציע האָט אין 1824 באַשלאָסן צו פאַרמיידן די שליחים פון באַזוכן מערב־אייראָפּע (אַחוץ איטאַליע), כדי צו קאַנאַליזירן די געלטער גלייך צו ארץ־ישראל אָן דער אינטערווענץ פון שליחים.
דער תּפקיד פון די שד"רים
פינאַנציעלע און לאָגיסטישע אַספּעקטן
די שליחים זענען געווען הויפּטזעכליך פאַראַנטוואָרטליך פאַרן זאַמלען נדבות, וואָס זענען באַוואוסט אַלס חלוקה.
שלוחים זענען געווען תּלמידי־חכמים פון ישיבות אין די הייליגע שטעט, אָפט נאָמינאַל באַלוינט פאַר דער מיסיע. אַ שלוח האָט געקענט באַקומען אַ באַדייטנדע סומע פון געלט, ווייל מען פלעגט אים גיבן בערך אַ דריטל פון דער גאַנצער ריינער הכנסה פון דער שליחות, אַחוץ די רייזע־הוצאות. די דאָזיגע הויכע קאָסטן (וואָס האָבן געמאַכט בערך 50% פון די איינגעזאַמלטע סכּומים) האָבן אָפט געפירט צו קריטיק אין דער גולה.
די רייזעס האָבן געדויערט יאָרן לאַנג (געוויינליך דריי אָדער פיר יאָר) און זענען געווען פול מיט סכנות אַזוי ווי: באַראָבונגען, פּיראַטן, איינפאַלן פון קראַנקייטן, און אויסמאַטונג. פון די 850 שלוחים, וועמענס נעמען זענען באַקאַנט, זענען לפּחות 85 (איינס פון צען) געשטאָרבן אויפן וועג[6]. פאַרן שומר מצוות איז עס געווען שווער צו היטן שבתים אָדער צו געפינען כּשר עסן, וואָס האָט אים געצווינגען צו רייזן אין שווערע תּנאים.
צוליב די הויכע פרעקווענץ פון אויסשווינדלער און די געלט-געפאַרן, האָט אַ שליח, כּדי צו פאַרזיכערן צוטרוי, געדאַרפט פאָרלייגן פאַרשידענע דאָקומענטן (אין אַלע שפּראַכן, אַריינגערעכנט העברעיש, לאַדינאָ, אא"וו):
- אגרת שליחות: אַן אויספירליכער בריוו געשריבן אויף קלף, וואו מען האָט פאַרשריבן די סיבות פאַר דער שליחות און דעם איינפירונג פון דעם שליח. מען האָט דאָס אָפטמאָל געדרוקט אָדער איבערגעזעצט אויף דער לאָקאַלער שפּראַך פאַר דער קהילה.
- פּנקס: אַ רעקאָרד־בוך פון די נדבות און פאַרפליכטונגען, וואו די ראשי־קהילה און נדיבים האָבן פאַרשריבן די סכומים, וואָס האָט געדינט אַלס אַ פארזיכערונג מיטל קעגן שווינדלעריי.
געוויינטליך זענען די שלוחים באַקאַנט געוואָרן פאַר זייער מוסטערהאַפטיגער אָנפירונג. אין צפון אַפריקע איז דאָס אָפט געווען אַזוי גרויס, אַז מען האָט זיי באַטראַכט ווי הייליגע מענטשן, און די קברים פון געשטאָרבענע שלוחים זענען געוואָרן הייליגע ערטער פאַר אידן און מוסולמענער.
די אַשכּנזיש־ספרדישע מחלוקת
די שלוחים האָבן זיך תּמיד געמוזט אַרומזעצן מיטן פּראָבלעם פון עטנישער אָפּטיילונג.
• פּריאָריטעט פאַר "די אייגענע": אַשכּנזישע קהילות האָבן אָפט בייגעשטייערט בלויז פאַר אַשכּנזים אין ירושלים, און דאָס זעלבע פאַר ספרדישע קהילות. די אַשכּנזים אין ירושלים האָבן געטענהט, אַז די אַשכּנזים אין גולה זענען "זייער פלייש און בלוט", דעריבער מוזן זיי זיי שטיצן.
• אידעאָלאָגישע קאָנקורענץ: די קאָנקורענץ האָט זיך געשפּיגלט אין דער פראַגע, צי "עניי עירך קודמין" (די אָרעמע פון דיין שטאָט קומען פריער) מיינט די טייערע אָרעמע אין ארץ־ישׂראל פאַרן גאַנצן כּלל־ישׂראל (אַ טענה פון די שלוחים), אָדער די אָרעמע פון דער לאָקאַלער קהילה.
די ענדע פון דער טראַדיציאָנעלער שליחות
אין מערבדיגער אייראָפּע איז דאָס טראַדיציאָנעלע שלוחים־סיסטעם אַראָפּגעפאַלן אין די 1820ער יאָרן, ווען די פּקידים ואַמַרכּלים אין אַמשטעראַם, אונטער דער לייטונג פון ר׳ צבי הירש לעהרען, האָבן אָפּגעשאַפט די באַזוכן פון שלוחים אין מערבדיגער אייראָפּע (אַחוץ איטאַליע), טענהנדיג, אַז די מיסיעס זענען צו טייער און נישט עפעקטיוו.
אַנשטאָט פּערזענליכע באַזוכן, האָט לעהרען געשטעלט אַ צענטראַליזירטע קאַנאַל פאַר געלט־איבערפיר, באַנוצנדיג אָפט צייטונגען צו פאַרשפּרייטן די נויטיגע אינפאָרמאַציע און צו אַפּעלירן צו אַ ברייטן אידישן עולם.
באַוואוסטע שליחים
צווישן די באַרימטע שלוחים זענען געווען:
- רבי חיים יוסף דוד אַזולאַי (חיד״א) (1724–1806): אַ גרויסער למדן, וועלכער האָט געדינט צוויי מאָל אַלס שליח פאַר חברון, אַרומפאָרנדיג אין צפון-אַפריקע און אייראָפּע. אין זיינעם טאָגביכער האָט דער חיד״א געשריבן נישט נאָר וועגן תּורה-ספרים, נאָר אויך וועגן וועלטליכע זאַכן ווי מענאַזשעריעס און ביבליאָטעקן. ער האָט געצייגט די נויטווענדיגקייט פון פערזענליכן קאָנטאַקט צו האַלטן דעם גייסטיגן קשר מיטן הייליגן לאַנד.
- רבי יעקב ספיר (1822–1886): אַ שליח פון די אַשכנזישע פּרושים אין ירושלים. ער האָט פאַרבראַכט פינף יאָר אַרומפאָרנדיג אין תימן, אינדיע, אינדאָנעזיע און אויסטראַליע, און האָט באַשריבן די אידישע קהילות אין זיין עטנאָגראַפישן רייזע-בוך אבן ספיר.
- רבי חיים צבי שניאורסון (1833–1882): אַ שליח פון ירושלים וואָס איז געפאָרן קיין אַמעריקע אין 1869. ער האָט נישט נאָר געזאַמלט נדבות, נאָר האָט אויך אונטערנומען דיפּלאָמאַטישע שריט צו פאַרבעסערן דעם מצב פון אידן אין ארץ-ישראל דורך אַפּעלירן דירעקט צום אַמעריקאַנער פּרעזידענט, יוליסעס ס. גראַנט[7][8].
מאָדערנע שליחים און דער נייער ישוב
אין די 19טן און 20סטן יאָרהונדערטער, האָט די שליחות אַריינגענומען נייע צילן, וואָס זענען געווען מער מאָדערן אָדער ציוניסטיש.
• ציוניסטישע שלוחים: שפּעטערע שלוחים, אַפילו אין מסורתדיגע קהילות ווי טריפּאָלי (ליביע) אינעם 20סטן יאָרהונדערט, האָבן אָנגעהויבן צו פירן נישט נאָר רעליגיעזע, נאָר אויך סאָציאַלע און בילדונגס־צילן. זיי האָבן געקליבן געלט פאַר נאַציאָנאַלע פאָנדן (ווי די קרן קיימת לישראל) און האָבן געאַרבעט צו פאַרוואַנדלען די קהילה דורך ציוניסטישער דערציונג און אָרגאַניזירט עליה (ווי די שליחות פון אַברהם עלמאַלעח אין 1923).
די שלוחים פון דער הגנה (אידישע פאַרטיידיגונגס־אָרגאַניזאַציע) זענען געשיקט געוואָרן כּדי צו אָרגאַניזירן אַ הכשרת חקלאית (אַגריקולטורע טרענירונג) און פאַרטיידיגונגס־פּראַקטיקן, וועלכע איז געווען אַ טאָטאַלע ענדערונג אין לעבן פון שטאָטישע אידן. די דאָזיגע שלוחים האָבן געבראַכט אַ נייע ראָלע פאַר אידישער פירערשאַפט און האָבן ווייטער אַנטוויקלט דעם קשר צווישן דער גולה און ארץ־ישׂראל.
רעפערענצן
- ↑ ירושלמי הוריות פ"ג ה"ד, מח ע"א; ויקרא רבה פרשה ה ד, מהד' מרגליות עמ' קי; דברים רבתי, ג ח; אסתר רבה פרשה ב ג. זעט משנת ארץ ישראל על משנה קידושין, נספח א.
- ↑ ביצה כה, ב.
- ↑ אברהם יערי, שלוחי ארץ ישראל – כרך א' – ח. כינויי השלוחים.
- ↑ Cyrus Adler, Judah David Eisenstein, "ḤALUḲḲAH", JewishEncyclopedia.com (ענגליש).
- ↑ Rabbinical Emissaries (Sheluḥe de-Rabbanan, Shadarim) in Encyclopedia of Jews in the Islamic World Online Author: Matthias Lehmann.
- ↑ יערי, שלוחי ארץ ישראל, 29.
- ↑ Dovi Safier and Yehuda Geberer, A Shaliach Like No Other - Mishpacha Magazine, Mishpacha Magazine, November 8, 2022.
- ↑ https://personal.stevens.edu/~llevine/schneersohn_hamodia.pdf.