בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
(בס"ד) |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
'''קינסטליכע אינטעליגענץ''' (ק״א | '''קינסטליכע אינטעליגענץ''' (ק״א; ענגליש: Artificial Intelligence, AI) באַציט זיך אויף טעכנאָלאָגישע סיסטעמען וואָס קענען דורכפירן אַרבעט וואָס נאָרמאַל פאָדערט מענטשליכע אינטעליגענץ, אַזוי ווי שפּראַך־פּראָצעסירן, באַשלוסן־מאַכן און פּראָבלעם־לייזונג. די אַנטוויקלונג פון גרויסע שפּראַך מאָדעלן (LLMs) און טשאַטבאָטס (ווי ChatGPT) רעוואָלוציאָנירט דעם וועג ווי מענטשן באַציען זיך צו אינפאָרמאַציע און צום לעבן. ק"א איז אַ טעכנאָלאָגישע אַנטוויקלונג וואָס האָט אַ דירעקטן איינפלוס אויפן לעבן פון דער אידישער קהילה און די שאַפונג פון אידישקייט. פאַר רעליגיעזע דענקער, שטעלט ק"א פאָר פראַגעס וואָס באַלאַנסירן מאָדערנע געפילן מיט טראַדיציאָנעלע סענסיטיוויטעטן. | ||
דער ציל פון דעם דאָזיגן אַרטיקל איז צו געבן אַן איבערבליק איבער די הויפּט פּערספּעקטיוון, הלכה'דישע דיסקוסיעס, און קולטורעלע אַרויסרופן וואָס קומען אַרויף ווען מען באַטראַכט ק״א פון אַ אידישער | דער ציל פון דעם דאָזיגן אַרטיקל איז צו געבן אַן איבערבליק איבער די הויפּט פּערספּעקטיוון, הלכה'דישע דיסקוסיעס, און קולטורעלע אַרויסרופן וואָס קומען אַרויף ווען מען באַטראַכט ק״א פון אַ אידישער קוקווינקל. | ||
== | ==הלכה'דיגע באַטראַכטונגען== | ||
די ק״א רעוואָלוציע שטעלט אַרויס פראַגעס וועגן דער אויטענטישקייט, פאַרלאָזליכקייט, צוטריט, פאַראַנטוואָרטליכקייט און אויטאָריטעט אין הלכה. | |||
'''די ראָלע פונעם פּוסק און ק"א''' | '''די ראָלע פונעם פּוסק און ק"א''' | ||
אַ פּוסק איז אַ רב וואָס ענטפערט אויף שאלות פון הלכה. | אַ פּוסק איז אַ רב וואָס ענטפערט אויף שאלות פון הלכה. די הלכהדישע באַשלוס־מאַכונג איז סיי אַ וויסנשאַפט, סיי אַ קינסטלערישע (אַרטיסטישע) פאַך. אויב הלכה וואָלט געווען בלויז טעכניש, וואָלט אַ קאָמפּיוטער געווען דער אידעאַלער פּוסק. אָבער העכערע באַשלוסן פאָדערן אַ נייע איבערקוק פון פּרינציפּן, אַנאַליזן, און רעפלעקסיע – וואָס מענטשן קענען, און וואָס ק״א דערווייל קען נישט טאָן{{הערה|1=https://library.drisha.org/wp-content/uploads/2024/12/handouts_AI-Jewish-Education_pt2.pdf}}. | ||
מען טיילט איין פּסק אין צוויי קאַטעגאָריעס: | |||
# טעכנישע רעפערענץ: דאָס איז ווען מען ווייזט בלויז וואָס עס שטייט שוין אין אַ ספר. | |||
#העכערער פּסק: דאָס איז ווען מען דאַרף אַנאַליזירן, אַבסטראַקטירן און פאַרגליhכן אַ סך באַגריפן צו ברענגען אַ באַשלוס, וואָס פאָדערט מענטשליכע חכמה. | |||
ק״א קען שטאַרק פאַרבעסערן דעם טעכנישן רעפערענץ, רעדוצירנדיג די נויטווענדיקייט פאַר גרויסער זכרונישקייט (אַ "סיני"), און מאַכן אַנאַליטישע פעאיגקייט ("עוקר הרים") מער קריטיש{{הערה|{{לינק|שרייבער=Gil Student|קעפל=Talmud Torah In the Age of AI|אדרעס=https://www.torahmusings.com/2025/08/talmud-torah-in-the-age-of-ai/|זייטל=Torah Musings|דאטום=August 10, 2025}}}}. | |||
* נישט-מענטשליכע פּסיקה: ס׳איז אַ דיסקוסיע צי ק"א קען פּסקענען. אַ געוויסער טיפּ פּסק איז בלויז אַ טעכנישע רעפערענץ (ווי צו ווייזן וואָס אַ ספר זאָגט). אָבער העכערע הלכהדישע באַשלוס־מאַכונג פאָדערט אַן "קינסטלערישן" קאָמפּאָנענט, וואָס שליסט איין אַנאַליז, רעפלעקסיע, און אַ פאַרשטענדעניש פון די אונטערליגנדע פּרינציפּן פון הלכה. אַ רב באַשטימט דעם "ריכטיגן ענטפער" אָפט באַזירט אויפן פראַגע־שטעלער'ס רעליגיעזער וועלטבאַנעמונג. | * נישט-מענטשליכע פּסיקה: ס׳איז אַ דיסקוסיע צי ק"א קען פּסקענען. אַ געוויסער טיפּ פּסק איז בלויז אַ טעכנישע רעפערענץ (ווי צו ווייזן וואָס אַ ספר זאָגט). אָבער העכערע הלכהדישע באַשלוס־מאַכונג פאָדערט אַן "קינסטלערישן" קאָמפּאָנענט, וואָס שליסט איין אַנאַליז, רעפלעקסיע, און אַ פאַרשטענדעניש פון די אונטערליגנדע פּרינציפּן פון הלכה. אַ רב באַשטימט דעם "ריכטיגן ענטפער" אָפט באַזירט אויפן פראַגע־שטעלער'ס רעליגיעזער וועלטבאַנעמונג. | ||
* פירזען: די הויפּט זאָרג איז, אַז ק"א וועט אַרייננעמען הלכהדישע פּרעצעדענטן געשאַפן דורך "שוואַרצע קאַסטן" מעטאָדן (black box means) אָן דורכזיכטיקייט, וואָס וועט שטערונגען צוקונפטיגע תלמוד תורה (תורה־לערנען). | * פירזען: די הויפּט זאָרג איז, אַז ק"א וועט אַרייננעמען הלכהדישע פּרעצעדענטן געשאַפן דורך "שוואַרצע קאַסטן" מעטאָדן (black box means) אָן דורכזיכטיקייט, וואָס וועט שטערונגען צוקונפטיגע תלמוד תורה (תורה־לערנען). | ||
| שורה 26: | שורה 31: | ||
==אַנטיסעמיטיזם און ק"א דאַטן== | ==אַנטיסעמיטיזם און ק"א דאַטן== | ||
ק"א איז געבויט אויף מאַסיווע דאַטן וואָס קומען אָפט פונעם אינטערנעץ, און עס קען דעריבער אַמפּליפיצירן פאַלשע אינפאָרמאַציע און פאָראורטלען. | ק"א איז געבויט אויף מאַסיווע דאַטן וואָס קומען אָפט פונעם אינטערנעץ, און עס קען דעריבער אַמפּליפיצירן פאַלשע אינפאָרמאַציע און פאָראורטלען. | ||
* בייאַס קעגן אידן: גרויסע שפּראַך מאָדעלן (LLMs) ווייזן אָפט אַ בייאַס קעגן אידן און ישׂראל. עקספּערימענטן האָבן געוויזן אַז פון 15 דעמאָגראַפישע גרופּעס, זענען אידן באַהאַנדלט געוואָרן דעם ערגסטן דורך אַ פיינ־געשטימטן ChatGPT מאָדעל. | * בייאַס קעגן אידן: גרויסע שפּראַך מאָדעלן (LLMs) ווייזן אָפט אַ בייאַס קעגן אידן און ישׂראל. עקספּערימענטן האָבן געוויזן אַז פון 15 דעמאָגראַפישע גרופּעס, זענען אידן באַהאַנדלט געוואָרן דעם ערגסטן דורך אַ פיינ־געשטימטן ChatGPT מאָדעל. | ||
* מאַליציעזע קאַמפּיינען: קאָאָרדינירטע רעדאַקטירונגען אויף וועבזייטן ווי וויקיפּעדיע (וואָס די LLMs לערנען פון) קענען שאַפן אַן אַנטי־ישׂראלדיגע נאַראַטיוו, למשל דורך אַראָפּנעמען רעפערענצן צו חאַמאַס'עס טשאַרטער וואָס רופט צו מאָרד פון אידן. | * מאַליציעזע קאַמפּיינען: קאָאָרדינירטע רעדאַקטירונגען אויף וועבזייטן ווי וויקיפּעדיע (וואָס די LLMs לערנען פון) קענען שאַפן אַן אַנטי־ישׂראלדיגע נאַראַטיוו, למשל דורך אַראָפּנעמען רעפערענצן צו חאַמאַס'עס טשאַרטער וואָס רופט צו מאָרד פון אידן. | ||
| שורה 32: | שורה 36: | ||
* לייזונגען: מעגליכע לייזונגען שליסן איין רעגירונגס־רעגולאַציע (ווי דער Stop Hate Act וואָס זאָל אַרייננעמען ק"א מאָדעלן), און דרוק פון קאָנסומענטן פאַר טראַנספּאַרענטקייט און בעסערע דאַטן־קוראַציע. אַן אַנדער שטודיע האָט געפונען אַז אַ ק"א דיבאנקער באט קען עפעקטיוו רעדוצירן די גלויבונג אין אַנטיסעמיטישע קאָנספּיראַציע טעאָריעס דורך פאַקטישע אַרגומענטן. | * לייזונגען: מעגליכע לייזונגען שליסן איין רעגירונגס־רעגולאַציע (ווי דער Stop Hate Act וואָס זאָל אַרייננעמען ק"א מאָדעלן), און דרוק פון קאָנסומענטן פאַר טראַנספּאַרענטקייט און בעסערע דאַטן־קוראַציע. אַן אַנדער שטודיע האָט געפונען אַז אַ ק"א דיבאנקער באט קען עפעקטיוו רעדוצירן די גלויבונג אין אַנטיסעמיטישע קאָנספּיראַציע טעאָריעס דורך פאַקטישע אַרגומענטן. | ||
== | ==היסטאָרישע פארגלייכונגען== | ||
די אַנטוויקלונג פון ק"א ווערט פאַרגליכן צו פריערדיגע טעכנאָלאָגישע איבערקערענישן אין דער אידישער געשיכטע, ווי די דרוקעריי. | די אַנטוויקלונג פון ק"א ווערט פאַרגליכן צו פריערדיגע טעכנאָלאָגישע איבערקערענישן אין דער אידישער געשיכטע, ווי די דרוקעריי און דער אינטערנעץ. | ||
אין די 15טן יאָרהונדערט און שפּעטער, האָט די דרוקעריי אַרויסגערופן זאָרגן ביי אידישע אויטאָריטעטן וועגן קוואַליטעט־קאָנטראָל, פאַרדאַרבן רעפּוטאַציעס (לשון הרע), און דעם פאַרקלענערונג פון דער אויטאָריטעט פון דער געלערנטער עליטע. | |||
די פראַגעס פון קאָפּיפּרעכט אין דער דרוקעריי האָבן געפירט צו דער שאַפונג פון [[הסכמה|הסכמות]] דורך רבנים, וואָס האָבן געדינט ווי אַ מיטל צו פאַרשאַפן אויטאָריטעט און באַגרעניצן דרוקעריי־קאָנקורענץ. | |||
די זעלבע זאָרגן פון דער דרוקעריי האָבן זיך פאַרצפאַכיקט מיט דער אַנטוויקלונג פונעם אינטערנעץ. אין יאָר תש"ס, האָבן 29 חרדישע רבנים אַרויסגעגעבן אַ פאַרבאָט, דעקלאַרירנדיג דעם אינטערנעץ ווי די גרעסטע געפאַר פאַר אידישער קולטור{{הערה|{{לינק|שרייבער=|קעפל=Can Rabbis Rein in Internet Temptations?|אדרעס=https://www.jta.org/archive/can-rabbis-rein-in-internet-temptations-3|זייטל=Jewish Telegraphic Agency|דאטום=January 18, 2000}}}}. ס׳זענען אויך דורכגעפירט געוואָרן גרויסע אסיפות קעגן דעם אומגעפילטערטן אינטערנעץ, ווי דער [[כינוס כלל ישראל]]. | |||
==חרדישע פאַרבאָטן== | |||
אין מאי 2023 האָט די סקווערער חסידישע קהילה אין ניו סקווער ספּעציפיש פאַרבאָטן דעם באַנוץ פון ק״א, אַפילו דורך טעלעפאָן, און האָט באַצייכנט די טעכנאָלאָגיע ווי אַ "פאַסטקע פאַר אונז אַלע"{{הערה|{{לינק|שרייבער=|קעפל=Skver Hasidic movement bans use of artificial intelligence as window to 'heresy'|אדרעס=https://www.timesofisrael.com/skver-hasidic-movement-bans-use-of-artificial-intelligence-as-window-to-heresy/|זייטל=The Times of Israel|דאטום=May 2, 2023}}}}. | |||
א חודש דערויף האָבן 25 ליטווישע רבנים אַרויסגעגעבן אַ פּראָקלאַמאַציע וואָס פאַרבאָט דעם באַנוץ פון ק"א טשאַטבאטס, צוליב זאָרגן פון [[כפירה|כּפירה]] און תועבה, און האָבן עס באַצייכנט ווי אַ פינצטער פעלד פון סכּנות{{הערה|1=https://www.theyeshivaworld.com/news/general/2204647/25-leading-rabbanim-and-roshei-yeshiva-issue-ban-on-using-ai-chatbots.html}}. | |||
==אידיש און נאַציאָנאַלע סטראַטעגיע== | ==אידיש און נאַציאָנאַלע סטראַטעגיע== | ||
'''אידישע שפּראַך טעכנאָלאָגיע''' | '''אידישע שפּראַך טעכנאָלאָגיע''' | ||
די אַנטוויקלונג פון ק"א טעכנאָלאָגיעס פאַר קליינע שפּראַכן איז שווער. אידיש | די אַנטוויקלונג פון ק"א טעכנאָלאָגיעס פאַר קליינע שפּראַכן איז שווער. אידיש פלעגט זיין שווער פאַר גוגל טראַנסלייט, ווייל דער ראָבאט איז אָפט נישט גוט געווען מיט דעם גראַמאַטיק און באַגריפן (כּמו מאַמע־לשון){{הערה|1={{הערה|{{לינק|שרייבער=DER VORTSMAN|קעפל=Yiddish and Artificial "Intelligence"|אדרעס=https://yiddishkayt.org/vortsman-artificial-intelligence/|זייטל=Yiddishkayt|דאטום=January 25, 2018}}}}}}. | ||
* Vilne-Yiddish מאָדעל: עס איז אַנטוויקלט געוואָרן אַ נייער Vilne-Yiddish ק"א מאָדעל, וואָס קען איבערזעצן האַנטגעשריבענע אידישע טעקסטן מיט 95 פּראָצענט פּינטליכקייט. דאָס איז אַן "אָפן צוטריט" (open access) מאָדעל, וואָס קען עקספּאָנענציאַל פאַרבעסערן די איבערזעצונג פון אַלטע מקורים און ברענגען די "קולות פון דער פאַרגאַנגענהייט" צוריק צום לעבן. | * Vilne-Yiddish מאָדעל: עס איז אַנטוויקלט געוואָרן אַ נייער Vilne-Yiddish ק"א מאָדעל, וואָס קען איבערזעצן האַנטגעשריבענע אידישע טעקסטן מיט 95 פּראָצענט פּינטליכקייט. דאָס איז אַן "אָפן צוטריט" (open access) מאָדעל, וואָס קען עקספּאָנענציאַל פאַרבעסערן די איבערזעצונג פון אַלטע מקורים און ברענגען די "קולות פון דער פאַרגאַנגענהייט" צוריק צום לעבן. | ||
'''ישׂראלדיקע ק"א פּלאַנירונג''' | '''ישׂראלדיקע ק"א פּלאַנירונג''' | ||
| שורה 47: | שורה 55: | ||
* שפּראַך אינוועסטירונג: צוליב דעם קליינעם צאָל געבוירענע העברעיש־רעדנערס, איז עס כּמעט אוממעגליך פאַר דעם פּריוואַטן סעקטאָר צו באַרעכטיגן די ריזיגע פינאַנציעלע אינוועסטירונג פאַר הויך־קוואַליטעט שפּראַך־פּראָצעסירונג מאָדעלן (וואָס קענען קאָסטן צענדליגער מיליאָנען דאָלאַר). | * שפּראַך אינוועסטירונג: צוליב דעם קליינעם צאָל געבוירענע העברעיש־רעדנערס, איז עס כּמעט אוממעגליך פאַר דעם פּריוואַטן סעקטאָר צו באַרעכטיגן די ריזיגע פינאַנציעלע אינוועסטירונג פאַר הויך־קוואַליטעט שפּראַך־פּראָצעסירונג מאָדעלן (וואָס קענען קאָסטן צענדליגער מיליאָנען דאָלאַר). | ||
* נאַציאָנאַלע צילן: די נאַציאָנאַלע פּראָגראַם פאַר ק"א אין ישׂראל וועט שטיצן דעם אַנטוויקלונג פון אַ גרויסן שפּראַך מאָדעל (LLM) מיט אַרום 7 ביליאָן פּאַראַמעטערס פאַר העברעיש און אַראַביש, וואָס וועט זיין פּינטליך עקוויוואַלענט צו ענגלישע מאָדעלן. די פּראָגראַם שליסט איין שאפן אַ דעדיקירטן איבערזעצונג מאָדעל פון העברעיש־אַראַביש־העברעיש, און טראַנסקריפּציע מאָדעלן, כּדי צו פאַרקלענערן דעם טעכנאָלאָגישן ריס. | * נאַציאָנאַלע צילן: די נאַציאָנאַלע פּראָגראַם פאַר ק"א אין ישׂראל וועט שטיצן דעם אַנטוויקלונג פון אַ גרויסן שפּראַך מאָדעל (LLM) מיט אַרום 7 ביליאָן פּאַראַמעטערס פאַר העברעיש און אַראַביש, וואָס וועט זיין פּינטליך עקוויוואַלענט צו ענגלישע מאָדעלן. די פּראָגראַם שליסט איין שאפן אַ דעדיקירטן איבערזעצונג מאָדעל פון העברעיש־אַראַביש־העברעיש, און טראַנסקריפּציע מאָדעלן, כּדי צו פאַרקלענערן דעם טעכנאָלאָגישן ריס. | ||
==ק״א פּראָיעקטן אין דער אידישער געמיינדע== | |||
* Sofer.ai: אַ טעכנאָלאָגישע סערוויס וואָס נוצט ק״א פאַר איבערזעצונג און דעסטילאַציע פון תורה־אידעען, און ווערט באַנוצט צו שאַפן טראַנסקריפּטן. | |||
* Ohrbit (ארביט): די Orthodox Union (OU) האָט געבויט אַ טשאַטבאָט באַזירט אויף הונדערטער טויזנטער שעהען פון שיעורים. | |||
* https://app.yiddishlabs.com/ | |||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפערענצן}} | {{רעפערענצן}} | ||