באַניצער:רושם רשימות/הלל (דאווענען)

הַלֵּל איז א טייל פון די ליטורגיע וואס מען זאגט אום יו"ט און אין ספעציעלע צייטן, עס באשטייט פון די קאפיטלען פון ספר תהלים קיג–קיח. די קאפיטלען באשטייען הויפטזעכליך פון אויסדרוקן וואס ברענגען ארויס דאנק צום באשעפער און פרייד אויף די גאולה. די פוסקים זענען צעטיילט אויב דאס איז א חיוב מן התורה אדער א מצוה מדרבנן. אין געוויסע טעג איז דאס זאגן הלל בלויז א מנהג, אין אזא פאל טוט מען אויסלאזן אייניגע טיילן דערפון (גערופן: האלב הלל).

"הַלל" סתם מיינט מען געווענליך די קאפיטלען תהלים קיג–קיח. אַנדערע סעקווענצן וואָס טראָגן דעם נאָמען "הלל" זענען: הלל הגדול (דער גרויסער הלל), וואָס איז תהלים קלו; און פּסוקי דזמרא (תהלים קמה-קנ).

איידער מען זאגט הלל מאכט מען א ברכה: "אשר קדשנו במצוותיו וציוונו לקרוא (אדער: לגמור) את ההלל". און נאכ'ן ענדיגן זאגט מען א ברכה פון "יהללוך". די מנהגים זענען פארשידנארטיג ווען עס קומט צו זאגן א ברכה אויף האלב הלל.

מחבר

מיר געפונען אין חז"ל עטליכע דיעות איבער די פארפאסער פון די קאפיטלען פון הלל און די אומשטענדן אונטער וואס עס איז פארפאסט געווארן:

• לויט רבי אלעזר האבן עס משה מיט די אידן געזאגט ביי קריעת ים סוף;
• לויט רבי יהודה האט עס יהושע געזאגט מיט די אידן ווען זיי האבן מלחמה געהאלטן מיט די קעניגן פון כנען;
• רבי אלעזר המודעי זאגט אז דאס האבן דבורה און ברק געזאגט בשעת די מלחמה מיט סיסרא;
• לויט ר' אלעזר בן עזריה האט עס געזאגט חזקיה מיט זיין סוויטע ווען סנחריב איז ארויסגעקומען קעגן זיי;
• רבי עקיבא זאגט אז חנניה מישאל ועזריה האבן עס געזאגט ווען נבוכדנצר האט זיך ארויסגעשטעלט אקעגן זיי;
• לויט רבי יוסי הגלילי האבן עס געזאגט מרדכי און אסתר ווען המן הרשע איז אויפגעשטאנען אויף זיי.

די אלע שיטות לייגן צו אז די אידן האבן דאן געזאגט "לא לנו ה' לא לנו, און די רוח הקודש האט געענטפערט און זיי געזאגט: "למעני למעני אעשה". דערנאך איז דא די שיטה פון די חכמים, אז די נביאים צווישן די אידן האבן מתקן געווען פאר זיי, אז מען זאל דאס זאגן אויף יעדן ערשיינונג און יעדן צרה וואס זאל נישט קומען אויף די אידן, און ווען מען ווערט אויסגעלייזט זאל מען דאס זאגן אויף די גאולה.

חיוב

די מחלוקת צווישן די ראשונים איז צי דער חיוב פון הלל איז מן התורה אָדער מדרבנן. רמב"ם האָט אין זיין ספר המצוות נישט גערעכנט הלל אַלס אַ מצוה, וויבאלד ער האָט געהאלטן אַז דאָס איז מדרבנן.

סוגי הלל און טעג פון זאגן

לויט ווי די מפרשים לערנען פשט אין א משנה, האט מען צוועלף טעג א יאר, די טעג וואס דער חליל האט געקלאפט אין בית המקדש, געזאגט דארט גאנץ הלל. די טעג זענען: ביים שחטן דעם קרבן פסח - י"ד ניסן, ביים שחט'ן דעם פסח שני - י"ד אייר, ביום טוב הראשון של פסח, ביום טוב הראשון של עצרת – חג השבועות, ובשמונת ימי חג הסוכות

דער הלל ווערט געזאָגט אין צוויי הויפּט פאָרעמס: דער "הלל שלם" און דער "האַלב הלל" (אָדער "הלל בדילוג" – הלל מיט איבערהיפּערן).

הלל שלם (גאַנצער הלל)

דער "הלל שלם" באַשטייט פון די גאַנצע זעקס קאַפּיטלען תהלים קי"ג–קי"ח. ער ווערט געזאָגט ביי די פאָלגנדע צייטן: 1. סוכות. 2. חנוכה. 3. פסח: דער ערשטער טאָג פון פסח (די ערשטע צוויי טעג אין חוץ לארץ). 4. שבועות.

פסח ביינאכט

דער הלל ווערט אויך געזאָגט ביי דער סדר נאַכט, און ווערט דאַן גערופן "הלל המצרי" (הללא מצראה) צוליב דער יציאת מצרים וואָס מען דערמאנט דעמאָלט. ביי ליל הסדר ווערט דער הלל געזאָגט אין צוויי טיילן.

הגאון ר' שמואל סאַלאַנט זצ"ל האָט זיך געפירט אַז דער שליח ציבור זאָל מכוון זיין מוציא צו זיין דעם עולם מיט דער ברכה, אָבער מען עפנט און מען שליסט נישט מיט אַ ברכה.

ראש חודש

אין ראש חודש איז דאָס זאָגן הלל בלויז אַ מנהג. צוליב דעם ווערט דאָס געזאָגט אַלס חצי הלל. די גמרא ערקלערט נישט בפירוש פאַרוואָס מען האָט דעם מנהג מתקן געווען צו זאָגן הלל בראש חודש, און פאַר וואָס מען זאָגט עס "בדילוג".

יום העצמאות

עס איז דאָ אַ פּולמוס איבער דעם זאָגן הלל אויף יום העצמאות און יום ירושלים. אין פילע ציונות'טישע שולן זאגט מען דאן הלל מיט א ברכה. הרב עובדיה יוסף האט גע'פּסק'נט צו זאגן הלל אויף דעם טאג אָן א ברכה.

ברכה

מען דאַרף מאַכן אַ ברכה פאַרן הלל, און אויך אַ ברכה נאָכן הלל. די גאונים זאָגן דעם נוסח פאַר דער פאָר-ברכה: "אשר קדשנו במצוותיו וציוונו לגמור את ההלל".

ברכה אויף האַלב הלל (ראש חודש / פסח חול המועד) דאָ איז פאַראַן אַ גרויסע מחלוקת צווישן די ראשונים און אחרונים וועגן דעם, צי מען מאַכט אַ ברכה, ווייל עס איז נאָר אַ מנהג:

• שיטה א: מען מאַכט בכלל נישט קיין ברכה (סיי בציבור, סיי ביחיד). אַזוי פירן זיך רוב ספרדישע קהילות.
• שיטה ב: מען מאַכט אַ ברכה נאָר בציבור, אָבער נישט ביחיד.
• שיטה ג: מען מאַכט אַ ברכה סיי בציבור, סיי ביחיד. דער רמ"א האָט אַזוי גע'פּסקנט.
• שיטה ד: מען זאָגט בכלל נישט קיין הלל ביחידות אין אַ טאָג וואָס מען זאָגט נאָר האַלב הלל.

די פאָרעם פון זאָגן הלל

די משנה זאָגט אַז אַן עבד, אַן אישה אָדער אַ קטן קען מוציא זיין פאַר די וואָס זענען מחויב. רבא האָט געזאָגט, אַז א וויכטיגע הלכה קען מען לערנען פונעם הלל מנהג.

אָריגינעלע תקנה (תקנת נביאים) מען האָט צעטיילט דעם הלל אויף 123 חלקים (קעגן די יאָרן פון אהרן הכהן). דער ש"ץ האָט געזאָגט יעדע חלק, און דער ציבור האָט געענטפערט "הללוקה". דאָס איז געטון געוואָרן ווייל נישט אַלע האָבן געקענט ליינען לשון הקודש צוליב עמי הארצות.

מנהג אין די צייטן פון רבא אין דער צייט פון רבא האָבן שוין אַלע געקענט ליינען לשון הקודש, און דער גאַנצער עולם האָט געזאָגט הלל צוזאַמען. פאָרט, איז אַ טייל פון דער אַלטער תקנה געבליבן:

1. דער ש"ץ האָט פאָרגעזאָגט "הללוקה", און דער ציבור האָט נאָכגעזאָגט "הללוקה".
2. דער ש"ץ האָט פאָרגעזאָגט "הללו עבדי ה'", און דער ציבור האָט נאָכגעזאָגט "הללוקה".
3. מען האָט נאָכגעזאָגט די "ראשי פרקים" ווי "הודו לה' כי טוב".
4. מען האָט פאָרגעזאָגט און נאָכגעזאָגט "אנא ה' הושיעה נא" און "אנא ה' הצליחה נא".

עס איז דאָ אַ מחלוקת ווי אַזוי דער עולם זאָל ענטפערן דעם שליח ציבור (חזן) ביים זאָגן הלל:

1. תוספות'ס שיטה: דער עולם זאָל נישט ענטפערן "הללויה", נאָר דעם אָנהייב פונעם קאַפּיטל.
2. רמב"ם'ס שיטה: דער עולם זאָל איבערחזרן דעם אָנהייב פון יעדן קאַפּיטל, און דאַן ענטפערן "הללויה" נאָך יעדן חלק פּסוק וואָס דער שליח ציבור זאָגט.

היינטיגער מנהג היינט זאָגט מען הלל (ביי די אשכנזים) שטיקל ביי שטיקל, נישט ממש צוזאַמען ווי קינדער בענטשן. מיר פירן זיך נאָך אַ טייל פון די מנהגים פון רבא'ס צייטן, ווי:

• דער ש"ץ זאָגט פאָר ראשי פרקים ווי "הודו לה' כי טוב", און דער ציבור זאָגט דאָס נאָך.
• מען זאָגט נאָך "אנא ה' הושיעה נא" און "אנא ה' הצליחה נא".
• פון "אודך" זאָגט מען אַלע פּסוקים דאָפּלט.

די קהילות פון יהדות תימן פירן זיך נאָך ביז היינט לויט דעם מנהג פון די ראשונים צו ענטפערן "הללויה". אין דער תימנער מסורה, ווערט קריטיקירט דער וואָס לויפט אַדורך די לייענען אָן ענטפערן "הללויה", און דאָס ווערט באַטראַכט אַלס אַ זלזול.

הלל אנאַליז און טעמאַטישע ביאורים

מזמור קיג: גרויסקייט און עניוות

מזמור קיג (קי"ג) טיילט זיך אין צוויי הויפּט טיילן. דער ערשטער העלפט באַציט זיך צו דער גרויסקייט פון ה', ניצנדיג ווערטער ווי "הַלְלּוּ" (לויבן), "בָּרוּךְ" (געבענטשט) און "מהֻלָּל" (געלויבט).

די צווייטע העלפט באַשרייבט די עניוות פונעם באַשעפער. דער קאָנטראַסט ווערט אונטערגעשטראָכן דורך די פּאַסיקע פעלער:

• הַמַּגְבִּיהִי לָשָׁבֶת (הייבט זיך צו זיצן—אין הימל)
• הַמַּשְׁפִּילִי לִרְאוֹת (נידערט זיך צו זען—אויף דער ערד).

דער רמז אין פסוק ה' איז, אַז איבעראַל וואו מען געפינט די גרויסקייט פון הקב"ה, געפינט מען זיין עניוות.

די ווערטער מְקִימִי מֵעָפָר דָּל (ער שטעלט אויף דעם דלותן פון דער ערד) און מֵאַשְׁפֹּת יָרִים אֶבְיוֹן (פון מיסט ער הייבט אויף דעם אביון) באַשרייבן ווי דער אייבערשטער באַמערקט און הייבט אויף דעם אַרעמאַן אָדער דעם קראַנקן, וואָס ליגט אין שטויב אָדער אויף די מיסטהויפענעס.

פאַר וואָס מען לויבט גאָט

עס זענען דאָ אַ גרופּע פון דריי ספּעציעלע גרופּעס וואָס ווערן אויסגעצייכנט אין הלל: ישראל, בית אַהרן, און יראי ה' (די וואָס האָבן מורא פאַר גאָט).

רבי ישמעאל בר רבי יוסי האָט געזאָגט: ווען מען זאָגט "הללו את ה' כל גויים" (לויבט דעם אייבערשטן אַלע פעלקער), איז די כּוונה אַז די אומות העולם זאָלן לויבן גאָט פאַר די גבורות און נִפְלָאוֹת וואָס ער טוט צווישן זיי. וויפיל מער מוזן מיר (ישראל) לויבן גאָט, ווייל "גבר עלינו חסדו" (זיין ליבשאַפט איז אונז שטאַרק געווען).

צוטרוי אין גאָט (מזמור קיח)

אין מזמור קיח ווערט דערמאָנט דער געדאַנק פון בטחון.

• "מִן הַמֵּצַר קָרָאתִי יָּה עָנָנִי בַמֶּרְחָב יָהּ" (פון דער נויט האָב איך גערופן גאָט, ער האָט מיר געענטפערט אין דער ברייטקייט): דאָס מיינט אַז דער מענטש רופט דעם אייבערשטן פון אַ שווערן מצב, און גאָט ענטפערט דורך ברענגען אים צו אַ מרחב.

• "טוֹב לַחֲסוֹת בַּיהוָה מִבְּטֹחַ בָּאָדָם" (עס איז גוט זיך צו פאַרלאָזן אויף גאָט, איידער צו פאַרלאָזן זיך אויף דעם מענטש), און "מִבְּטֹחַ בִּנְדִיבִים" (איידער צו פאַרלאָזן זיך אויף פּרינצן).

דרויסנדיגע לינקס

• פאליטקלי קארעקט (ניק), "לכבוד חג הסוכות - א"ר יוסי יהא חלקי מגומרי הלל בכל יום (שבת קיח, ב)", תשע"ח, ארטיקל אויף אייוועלט
• הלל במקדש, ויקימקדש