בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 32: | שורה 32: | ||
==דער אויסברוך פון אויפשטאַנד (אַפּריל 1943)== | ==דער אויסברוך פון אויפשטאַנד (אַפּריל 1943)== | ||
דעם 19טן אַפּריל 1943, זענען אַרום 2,000 SS טרופּן, פּאָליציי און הילפס־כּוחות, באַוואָפנט מיט שווערע וואַפן, טאַנקען, און אַרטילעריע, אַריינגעדרונגען אין געטאָ אונטער דער קאָמאַנדע פונעם SS אָפיציר [[יורגען שטרופ|יורגען שטרופּ]], וועלכער האָט איבערגענומען נאָך דעם דורכפאַל אינעם יאַנואַר־קאַמף. די דייטשן האָבן גערעכנט צו ענדיגן דעם פאַרטרייבונג אין דריי טעג, נאָר זענען באַגעגנט געוואָרן מיט אַ שטאַרקן ווידערשטאַנד פון די אידישע אונטערערדישע פאָרסן. | |||
אין די ערשטע טעג האָט די אידישע | אין די ערשטע טעג האָט די אידישע קעמפער, בערך 700 ביז 1,000 יונגע אידן פון די קאַמף־אָרגאַניזאַציעס דורכגעפירט אַמבושן (איבערפאַלן) פון פענצטערס און באַריקאַדירטע פּאָזיציעס. דער ווידערשטאַנד איז געווען אַזוי אינטענסיוו, אַז די דייטשן זענען געצוואונגען געוואָרן זיך צוריקצוציען פונעם געטאָ נאָך דער ערשטער אַטאַקע. שטרוּפּ האָט געמלדט וועגן 12 פארלוסטן נאַצי־סאָלדאַטן און פאַרוואונדעטע בלויז דעם ערשטן טאָג. | ||
די קעמפער פון | '''דאָס פאַרברענען פון געטאָ''' נאָך עטליכע טעג פון אומערפאָלג, האָט שטרופּ געענדערט זיין טאַקטיק און באַפוילן סיסטעמאַטיש צו פאַרברענען דעם געטאָ הויז נאָך הויז, בלאָק ביי בלאָק, מיט פלאַמנווארפער און אויפרייסמאַטעריאַלן, כּדי צו צואוינגען די קעמפער און ציווילע אַרויסצוקומען פון די בונקערס. דער הימל איבער וואַרשע איז געווען רויט פון די ברענענדיגע געביידעס{{הערה|1=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/oral-history/benjamin-ben-meed-describes-the-burning-of-the-warsaw-ghetto-during-the-1943-ghetto-uprising}}. די ציווילע באַפעלקערונג האָט שטאַרק ווידערשטאַנד געלייגט דורך באַהאַלטן זיך אין הונדערטער באַפעסטיגטע אונטערערדישע בונקערס, געבויט אין דער לעצטער צייט פון געטאָ. | ||
דער קאַמף האָט אָנגעהאַלטן ביז דעם 16טן מאי. דעם 8טן מאי 1943, האָבן די דייטשן אַנטדעקט און גאַזירט דעם הויפּט־בונקער פון דער אי"ל אויף מילאַ 18. אַניעלעוויטש און פילע פון זיינע חברים זענען דאָרט געפאַלן, טייל דורך זעלבסטמאָרד, כּדי צו פאַרמיידן געפאַנגענשאַפט. | |||
דער | דער אידישער קעמפער שמחה ראָטעם ("קאַזשיק") איז געווען איינער פון די ווייניגע וועלכע האָבן געראַטעוועט עטליכע צענדליג קעמפער דורך די קאַנאַליזאַציעס צום אַרישן זייט פון וואַרשע, דעם 10טן מאי 1943. דעם 16טן מאי 1943 האָט שטרופּ אָפיציעל דערקלערט דעם סוף פונעם אויפשטאַנד, סימבאָליזירנדיג דעם זיג דורך אויפרייסן די גרויסע שול אויף טלאָמאַצקע גאַס. | ||
==קרבנות און נאַצי־פאַרלוסטן== | |||
אַרום 7,000 אידן זענען געהרגעט געוואָרן אין קאַמף אָדער אין באַהאַלטן אינעם געטאָ. נאָך 7,000 זענען דעפּאָרטירט געוואָרן צום טרעבלינקע פאַרניכטונגס־לאַגער. אַרום 42,000 אידן זענען שפּעטער געשיקט געוואָרן צו צוואַנגס־אַרבעטס־לאַגערן (ווי פּאָניאַטאָווע און טראַווניקי) אָדער צום מאַידאַנעק קאָנצענטראַציע־לאַגער, וואו רוב פון זיי זענען דערמאָרדעט געוואָרן אין נאָוועמבער 1943 אין דער [[ערנטעפעסט]] מאַסן־שיסעריי. | |||
די דייטשע פאַרלוסטן זענען אָפיציעל געווען נידעריג, מיט שטרוּפּ'ס באַריכט וואָס צייכנט אָן 16 טויטע און 101 פאַרוואונדעטע, כאָטש אידישע באַריכטן האָבן געשאַצט פיל העכערע צאָלן (אַפילו ביז 1,000 טויטע דייטשן לויט אייניגע קוואַלן). דער אמתער צאָל איז שווער צו באַשטימען. | |||
==גייסטישער און קולטורעלער ווידערשטאַנד== | |||
באַזונדער פונעם באַוואָפנטן אויפשטאַנד, האָט אינעם געטאָ עקזיסטירט אַן עקסטענסיווער גייסטיקער ווידערשטאַנד. | |||
די חרדים, וועלכע דערווייטערן זיך פון דער ציוניסטישער נאַראַטיוו, ווייזן אויף דעם גייסטיקן העלדישקייט פון אידן, וועלכע האָבן געפּרואווט אָפּהיטן די תּורה מצוות אונטער די שווערסטע באַדינגונגען. | |||
• דער רבי פון פיאַסעצנע רבי קלונימוס קלמן (קלמיש) שפירא (געב. 1889) איז געווען פון די יונגסטע רביים אין פּוילן. ער איז געווען אַ גרויסער גייסטיקער פירער אינעם געטאָ, וועלכער האָט געפירט אַ סודותדיקע שול און געהאַלטן מחזקדיקע דרשות, ביז ער איז דעפּאָרטירט און געהרגעט געוואָרן אין טראַווניקי. זיין ספר "אש קודש" איז געשריבן געוואָרן מיט טרערן אין דער געטאָ. | |||
די | • [[רבי מנחם זעמבא]] (געב. 1883, פּראַגע), איינער פון די גרעסטע רבנים פון פּוילן און אַ מיטגליד פון מועצת גדולי התורה פון אגודת ישראל, איז געווען דער עלצטער רבנישער פיגור אין געטאָ. ער איז אין דער צייט פונעם מרד געהרגעט געוואָרן (י"ט ניסן ה'תש"ג, 24סטן אַפּריל 1943). אין אָנהייב האָט ער זיך קעגנגעשטעלט צו באַוואָפנטן קאַמף, טענהנדיג, אַז מען מוז זיך האַלטן ביי יידישע ענינים. אָבער נאָכן גרויסן גירוש פון 1942 האָט ער געענדערט זיין דעה{{הערה|1=https://historynet.cet.ac.il/pages/item.asp?item=16130}}. ער האָט געטענהט, אַז בשעת ווען די נאַציס זוכן צו פאַרניכטן דאָס אידישע פאָלק, איז די איינציקע וועג צו מקדש זיין השם (קידוש השם) צו נעמען וואַפן און קעמפן ביזן טויט. | ||
◦ עס איז איבערגעגעבן געוואָרן, אַז ביי אַ פאַרגאַנגענהייטנדיקער באַראַטונג פונעם ווידערשטאַנד, האָט רבי זעמבאַ געהאַלטן, אַז אין צייטן ווען די נאַציס זוכן צו פאַרטיליקן דעם גאַנצן יידישן פאָלק, איז דער איינציקער וועג צו מקדש זיין שם שמים (קידוש השם) דורך אויפשטיין מיט וואַפן און קעמפן ביזן טויט. | |||
◦ זיין אייניקל האָט געזאָגט, אַז רבי זעמבאַ האָט געהאַלטן, אַז מען טאָר ניט גיין ווי שעפּס צו דער שחיטה, ווייל דאָס פאַראַכטן דעם כּבוד פונעם אידן, און כּדי צו היטן דעם כּבוד, האָט מען געדאַרפט פירן מלחמה. | |||
◦ דער כראָניקער הלל זיידמאַן, וואָס האָט געוואוינט אין וואַרשע, האָט באַריכטעט, אַז רבי זעמבאַ האָט געזאָגט, אַז דאָס איז די מיצווה פון קידוש השם. | |||
◦ רבי זעמבאַ איז געקילט געוואָרן אויפן וועג מיט די איבעריקע איינוואוינער פונעם געטאָ. 10,000 זייטן פון זיינע תּורה־חידושים זענען פאַרלוירן געוואָרן אינעם געטאָ. | |||
• בית יעקב סטודענטן, געגרינדעט דורך שרה שנירר, האָבן באַהאַלטן שולן און קיך פאַר קינדער. אין לאַגערן האָבן זיי געדענקט ווען עס איז שבת און יום־טוב און האָבן אָנגעצונדן חנוכּה ליכט טראָץ די דייטשן. | • בית יעקב סטודענטן, געגרינדעט דורך שרה שנירר, האָבן באַהאַלטן שולן און קיך פאַר קינדער. אין לאַגערן האָבן זיי געדענקט ווען עס איז שבת און יום־טוב און האָבן אָנגעצונדן חנוכּה ליכט טראָץ די דייטשן. | ||
| שורה 74: | שורה 77: | ||
'''לעצטער סורווייווער''' מיכאל סמאָס, דער לעצטער סורווייווער פונעם וואַרשעווער געטאָ אויפשטאַנד, איז אַוועק ביים עלטער פון 99 אין אָקטאָבער 2025. | '''לעצטער סורווייווער''' מיכאל סמאָס, דער לעצטער סורווייווער פונעם וואַרשעווער געטאָ אויפשטאַנד, איז אַוועק ביים עלטער פון 99 אין אָקטאָבער 2025. | ||
==די דעבאַטע נאָכן קריג== | |||
נאָכן קריג איז דער אויפשטאַנד געוואָרן אַ פאָקאַל־פּונקט פון דער שואה־זכּרון, ספּעציעל אין ישׂראל. די דאַטע פון יום הזכרון לשואה ולגבורה איז געווען נאָענט צום דאַטום פונעם אויפשטאַנד. | |||
עס איז געווען אַ היסטאָרישע און הלכישע דעבאַטע וועגן דער ריכטיקייט פונעם אויפשטאַנד. | |||
• קעגנער פון דער רעוואָלט: טייל חרדישע רבנים פון אגודת ישראל האָבן קריטיקירט דעם רעוואָלט אַלס אַן אַנטי־רעליגיעזע באַשלוס, וואָס האָט אויפגעלעבט דעם טויט פון די יידן פון וואַרשע, און איז געגאַנגען קעגן דער טראַדיציאָנעלער פּאַסיווער תּשובה צו רדיפות. דער פּובליציסט שמחה עלבערג האָט ניט געגלויבט, אַז רבי זעמבאַ קען האָבן אונטערגעשטיצט דעם אויפשטאַנד. | |||
• הלכישע פראַגן: מען האָט דיסקוסירט, צי דער אויפשטאַנד איז געווען אַ מין זעלבסטמאָרד (הלכיש אסור), ווייל די שאַנסן צו געווינען זענען געווען נול. אָבער אַנדערע האָבן טענהנדיג געווען, אַז דער טויט איז דאָך געווען געוויס אינעם געטאָ, און דער קאַמף איז געווען אַן אַקט פון כּבוד און נקמה, ניט זעלבסטמאָרד. די פייטערס האָבן געוואָלט "לעבן מיט כּבוד און שטאַרבן מיט כּבוד". | |||
• דער רב משה צבי נרי׳ה, אַ פיגור פון רעליגיעזן ציוניזם, האָט טעמפּערדיק אונטערגעשטיצט דעם אויפשטאַנד, טענהנדיג, אַז אין אַ סיטואַציע וואוּ ניטאָ קיין האָפענונג צו לעבן, איז דאָס געווען אַ קידוש השם צו קעמפן און שטאַרבן, כּדי צו הרגענען ווי מער שׂונאים, נאָכמאַכנדיג שמשון. אָבער ער האָט געוואָרנט פאַר דער גבורה פון טויט. | |||
==דרויסנדיגע לינקס== | |||
*https://www.youtube.com/watch?v=vlWVV5imXSM | |||
*https://gye.vids.io/videos/d49bd1be1e1bebcf5c/to-live-and-die-with-honor-the-story-of-the-warsaw-ghetto-uprising | |||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפערענצן}} | {{רעפערענצן}} | ||