אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "תדעל"

פון המכלול
קפיצה לניווט קפיצה לחיפוש
וויזועלוויקיטעקסט
ק (מכלוליזאציע)
אין תקציר עריכה
שורה 1: שורה 1:
{{דרעפט
 
| געענדיגט = יא
}}{{דעסקריפציע|קעניג פון גויים, פון די פיר קעניגן קעגן אברהם}}
[[טעקע:Tempesta Abraham Makes the Enemies Flee Who Hold His Nephew.jpg|220px|ממוזער|שמאל|[[אברהם]] באזיגט די פיר קעניגן, אילוסטראציע פון [[אנטאניא טעמפעסטא]], יאר 1613]]
[[טעקע:Tempesta Abraham Makes the Enemies Flee Who Hold His Nephew.jpg|220px|ממוזער|שמאל|[[אברהם]] באזיגט די פיר קעניגן, אילוסטראציע פון [[אנטאניא טעמפעסטא]], יאר 1613]]
'''תדעל''', איז א [[קעניג]] פון גויים דערמאנט אין {{תנ"ך|בראשית|יד}} אלס [[מלחמת המלכים|אליאירט מיט דריי אנדערע קעניגן]], אונטערדריקנדיג אן [[אויפשטאנד]] פון פינף קעניגן פון [[כיכר הירדן]] וואס האבן געמאכט א בונד צו ווידערשפעניגן אין די קעניגן פון [[מעסאפאטאמיע]], אין די צייטן פון [[אברהם אבינו]].
'''תִּדְעָל מלך גוים''' ווערט דערמאנט אין {{תנ"ך|בראשית|יד}} אלס א קעניג אנטיילגענומען ביי דער מלחמה אין עמק השידים. די פיר קעניגן, אמרפל, אריוך, כדרלעמר, און תדעל האבן זיך פאראייניגט צו אונטערדריקן אן [[אויפשטאנד]] פון פינף קעניגן פון [[כיכר הירדן]] וואס האבן ווידערגעשפעניגט אין כדרלעמר אין די צייטן פון [[אברהם אבינו]]
== אין תורה==
{{ערך מורחב|מלחמת ארבעת המלכים את החמישה}}
די פיר קעניגן, אין שפיץ פון כדרלעומר, זענען געקומען קיין כנען אונטערצודריקן די קעניגן פון כיכר הירדן וואס האבן ווידערגעשפעניגט אין כדרלעומר. איינוועגס האבן זיי שוין אויך געשלאגן אפאר פעלקער, צווישן זיי די [[רפאים]], די [[חורים]] אין כנען, די [[אמורים]] און נאך. ביים מלחמה קעגן די פינף קעניגן פון כיכר הירדן האבן די פיר קעניגן באזיגט די ווידערשפעניגער, געפאנגען פון זיי און גערויבט א גרויס פארמעגן, צווישן זיי [[לוט]] און זיין פארמעגן. [[אברהם]] האט זיי נאכגעיאגט, און אין געגנט פון [[דמשק]] האט ער זיי געכאפט און זיי געזיגט, און ער האט צוריק געברענגט די געפאנגענע און די פארמעגנס צו די קעניגן פון כיכר הירדן.
==זיין נאמען און אפשטאם==
תדעל איז א [[חתים|חתישע]] נאמען. די נאמען תדעל איז א [[עברית|העברעאישע]] [[טראנסקריפציע]]  פונעם חתישן נאמען דֻדְחַ'לִי{{הערה|שם=hebrewRTL-a|[[שמואל ייבין]], '''מחקרים בתולדות ישראל וארצו''', ירושלים, מ.ניומן, [[1959]], ע"מ 58.}}.


די מקור פונעם נאמען איז פון א [[בארג]] וואס איז פארהייליגט ביי די חתים, תֻדְחַ'לִי בארג. דאס אידענטיפיצירן פונעם נאמען תדעל מיט די חתישע קעניגן וואס טראגן די נאמען תֻדְחַ'לִי, דֻדְחַ'לִי אדער תודחליאש איז געטון געווארן אין די דרייסיגער יארן פונעם [[20סטער י"ה]] און איז ערקלערט געווארן מיט בייטן פון די אותיות ח' און די אות ע'. די נאמען תֻדְחַ'לִי איז געפונען אין די ארכיוון פון שטאט [[אוגרית]] און איז דארט געשריבן אין די [[מקרא]]ישע צורה. לויט אלישע קמרון איז תדעל [[תודחליאש דער ערשטער|תֻדְחַ'לִי דער צווייטער]], וואס האט אקופירט [[סיריע]] אין [[15'טע יארהונדערט בעפ"צ]]{{הערה|שם=hebrewRTL-b|אלישע קמרון, '''עולם התנ"ך: בראשית''', תל אביב, דוידזון עתי, [[1993]], ע"מ 104.}}, ווידעראום אנדערע נייגן אים צו אידענטיפיצירן מיט [[מלכי החתים#התקופה חַאתִית|תודחליאש]] פונעם [[17'טע י"ה בעפ"צ]]{{הערה|Adam Simon van der Woude, Adrianus van Selms. ([[1968]]). ''Adhuc Loquitur''. E.J. Brill. p.36.}}. אין [[תרגום השבעים]], ערשיינט זיין נאמען ווי תלעל.
==אידענטיטעט==
עס איז ברייט אנגענומען אז תדעל איז א טראנסקריפציע פון דעם [[חיתים|חיתישן]] נאמען "טודכאַליאַ", וואס פיר-פינף חיתישער קעניגן האבן געטראגן. דער נאמען ווערט ווארשייניליך דערמאנט אין דאקומנעטן פון אוגרית אלס "תדעל", ווי אין די תורה{{הערה|[[שמואל ייבין]], '''מחקרים בתולדות ישראל וארצו''', ירושלים, מ.ניומן, [[1959]], ע"מ 58; }}. ספיציפיש איז געווען אנגענומען אז תדעל איז א פריער טודכאַליאַ וואס ווערט דערמאנט אין איין חיתישער דאקומענט, אין א ליסטע קעניגן פון דעם שטאט קושאר פאר כאטושילי I, דער גרינדער פון דער אור-אלטער חיתישער קעניגרייך. ער האט געלעבט אין די 18'טע יארהונדערט פצ"ר, ארום דער זעלבער תקופה פון כאמוראבי, וועלכע ווערט אידענטיפיצירט מיט אמרפל{{הערה|Adam Simon van der Woude, Adrianus van Selms. ([[1968]]). ''Adhuc Loquitur''. E.J. Brill. p.36.}}. סילבין קושק האלט אבער אז עס איז נישט מסתבר אז דער טודכאַליאַ האט געפירט א מיליטערישער קאמפיין אינדרויסן פון [[אנאטאליע]], און אוודאי נישט אין ארץ ישראל{{הערה|[[#אנצמ|קושק]], תדעל}}. אלישע קמרון און חיים תדמור שטעלן צו אנדערע גרויסע חיתישער קעניגן מיט'ן נאמען טודכאליא, ווי טודכאליא דער צווייטער (דער ערשטער טודאכאליא פון דער חיתישער קעניגרייך) אדער דער פינפטער{{הערה|[[#אנצמ|קושק]], תדעל; [[#קמרון|קמרון]], 1993}}. סטעפאן דאלעי אידענטיפיצירט תדעל אלס דער מיליטערישער פירער "טוכאליא דער שר המשקים" וועס ווערט דערמאנט אין א געוויסן חיתישן ערדערנעם טאבלעט{{הערה|כיוון=שמאל|{{cite book |title=The City of Babylon: A History, c. 2000 BC – AD 116 |last=Dalley |first=Stephanie |publisher=Cambridge University Press |year=2021 |isbn=9781107136274 |pages=319–321 |url=https://books.google.com/books?id=TMsvEAAAQBAJ&pg=PA319}}. (פון ענגלישער וויקיפעדיע)}}{{הערה|כיוון=שמאל|{{cite book |title=Ups and Downs at Kanesh: Chronology, History and Society in the Old Assyrian Period |last=Barjamovic |first=Gojko |publisher=Netherlands Institute for the Near East |year=2012 |isbn=978-90-6258-331-7 |pages=39 |url=https://www.academia.edu/2092700 |last2=Hertel |first2=Thomas |last3=Larsen |first3=Mogens Trolle}}
}}.


[[יוסף בן מתתיהו]] שרייבט אין זיין ספר "[[קדמוניות היהודים]]", אז אמרפל איז געווען אן [[אשור]]'ישער קריגס-מיניסטער וועלכער איז געשיקט געווארן מיט דריי אנדערע קריגס-מיניסטארן פאר א שטראף קאמפיין אין כנען; צוזאמען האבן זיי בארויבט [[סיריע]] און אונטערטעניגט די קעניגן פון [[סדום]] און אומגעגנט וועלכע האבן ווידערשפעניגט אין אשור{{הערה|{{יוספוס|קדמוניות היהודים|א|ט}}}}.
לגבי זיין הערשאפט איבער "גוים", טייטש [[אונקלוס]] "מלך גויים" - "מַלְכָּא דְּעַמְמֵי", א קעניג פון פעלקער. עס זענען דא וואס ווילן עס זען אלס אן אויסדרוק פאראלעל צו דער אקאדישער טערמין "אומאַן-מאַנדאַ" וואס באצייכנט אן אומבאקאנטע פאלק אדער גרופע קעמפער. ספיציפיש איז געווען א טעאריע אז "מלך גוים" דא מיינט דער פירער פון אן אינדא-אייראפעאישע גרופע קעמפער וואס האט איינגענומען מצרים איינאיינעם מיט די היקסוס, אבער די טעאריע האט נישט קיין גרונד{{הערה|[[#אנצמ|קושק]], תדעל}}. אנדערע ווילן זאגן אז דער פסוק באציט זיך צו די "גוים" אין {{תנ"ך|בראשית|י|ה}}: מֵאֵלֶּה נִפְרְדוּ אִיֵּי הַגּוֹיִם בְּאַרְצֹתָם אִישׁ לִלְשֹׁנוֹ לְמִשְׁפְּחֹתָם בְּגוֹיֵהֶם. דער פסוק דארט רעכענט דערמיט אריין אלע אנדערע ווייניגער-באקאנטע פעלקער וואס שטאמען פון יפת, און דא אין די כוונה אז תדעל איז געווען קעניג איבער איינס פון יענע פעלקער{{הערה|[[#מדק|קאסוטו]], גוים}}.
== אין חז"ל ==
[[אונקלוס]] טייטש די ווערטער "מלך גויים" - "מַלְכָּא דְּעַמְמֵי", דאס מיינט: א קעניג פון א צאל פעלקער, און אזוי האבן אנגענומען רוב מפרשים.


דער [[רמב"ן]] אויפן [[פסוק]]: {{ציטוטון| וַיְהִי, בִּימֵי אַמְרָפֶל מֶלֶךְ-שִׁנְעָר, אַרְיוֹךְ, מֶלֶךְ אֶלָּסָר; כְּדָרְלָעֹמֶר מֶלֶךְ עֵילָם, וְתִדְעָל מֶלֶךְ גּוֹיִם|בראשית, י"ד, א.}} טייטשט אז "די מעשה האט פאסירט מיט אברהם צו ווייזן אז פיר מלכויות וועלן שטיין און געוועלטיגן אויף דער וועלט און ענדע וועלן זיינע קינדער זיך שטארקן אויף זיי און זיי וועלן אלע פאלן אין זייערע הענט, און וועלן צוריק קערן אלע זייערע געפאנגענע און פארמעגנס.
דער רמב"ן ברענגט פון מדרש רבה אז גוים באדייט מלכות אדום, אדער עכ"פ א רמז דערויף. דער רמב"ן זעלבסט נוצט דער טערמין "מלך גוים" צו באצייכענען דער רוימישער קייזער{{הערה|{{תנ"ך|שמות|כח|ב|מפרש=רמב"ן}}. זע אליהו טבגר, "אימתי פסקה תכלת מישראל", '''והיה לכם לציצית''' א, ירושלים, תשס"ז, זייט כג 52888}}.  
און "מלך גוים" דער קעניג אויף פארשידענע פעלקער וואס זיי האבן אים אויפגענומען אלס הויפט, איז מרמז אויף מלך רומי וואס איז געקרוינט אויף א שטאט צוזאמגעקליבן פון אסאך פעלקער, כיתים, אדום און נאך פעלקער: און אזוי שטייט אין [[בראשית רבה]] (מ"ב ב') "{{ציטוטון|אמר רבי אבין, כשם שפתח בארבע מלכיות, כך אינו חותם אלא בארבע מלכיות וכו'}} [=פונקט ווי ער האט אנגעהויבן מיט ארבע מלכויות וועט ער ענדיגן מיט ארבע מלכויות]. און נאך שטייט אין מדרש: (מ"ב ד') {{ציטוטון|ויהי בימי אמרפל מלך שנער, זו בבל. אריוך מלך אלסר, זו מדי, כדרלעומר מלך עילם, זו יון, ותדעל מלך גוים, זו מלכות אדום שהיא מכתבת טירוניא מכל אומות העולם}}".


[[יוסף בן מתתיהו]] שרייבט אז די פיר קעניגן, אריינגערעכנט תדעל, זענען געווען [[אשור]]'ישער גענערעלער{{הערה|{{יוספוס|קדמוניות היהודים|א|ט}}}}.
==זעט אויך==
* [[אמרפל]]
* [[כדרלעומר]]
* [[אריוך]]
==ביבליאגראפיע==
*{{אנקער|אנצמ|סילבין קושק, חיים תדמור, "תדעל", '''אנציקלופדיה מקראית''' ח, עמודים 434-435.}}
*{{אנקער|מדק|משה דוד קאסוטו, "גוים", '''אנציקלופדיה מקראית''' ב, עמוד 457.}}
*{{אנקער|קמרון|אלישע קמרון, '''עולם התנ"ך: בראשית''', תל אביב, דוידזון עתי, [[1993]], ע"מ 104.}}
==רעפערענצן==
==רעפערענצן==
{{רעפערענצן}}
{{רעפערענצן}}

רעוויזיע פון 00:09, 16 יולי 2025

אברהם באזיגט די פיר קעניגן, אילוסטראציע פון אנטאניא טעמפעסטא, יאר 1613

תִּדְעָל מלך גוים ווערט דערמאנט אין בראשית יד אלס א קעניג אנטיילגענומען ביי דער מלחמה אין עמק השידים. די פיר קעניגן, אמרפל, אריוך, כדרלעמר, און תדעל האבן זיך פאראייניגט צו אונטערדריקן אן אויפשטאנד פון פינף קעניגן פון כיכר הירדן וואס האבן ווידערגעשפעניגט אין כדרלעמר אין די צייטן פון אברהם אבינו

אידענטיטעט

עס איז ברייט אנגענומען אז תדעל איז א טראנסקריפציע פון דעם חיתישן נאמען "טודכאַליאַ", וואס פיר-פינף חיתישער קעניגן האבן געטראגן. דער נאמען ווערט ווארשייניליך דערמאנט אין דאקומנעטן פון אוגרית אלס "תדעל", ווי אין די תורה[1]. ספיציפיש איז געווען אנגענומען אז תדעל איז א פריער טודכאַליאַ וואס ווערט דערמאנט אין איין חיתישער דאקומענט, אין א ליסטע קעניגן פון דעם שטאט קושאר פאר כאטושילי I, דער גרינדער פון דער אור-אלטער חיתישער קעניגרייך. ער האט געלעבט אין די 18'טע יארהונדערט פצ"ר, ארום דער זעלבער תקופה פון כאמוראבי, וועלכע ווערט אידענטיפיצירט מיט אמרפל[2]. סילבין קושק האלט אבער אז עס איז נישט מסתבר אז דער טודכאַליאַ האט געפירט א מיליטערישער קאמפיין אינדרויסן פון אנאטאליע, און אוודאי נישט אין ארץ ישראל[3]. אלישע קמרון און חיים תדמור שטעלן צו אנדערע גרויסע חיתישער קעניגן מיט'ן נאמען טודכאליא, ווי טודכאליא דער צווייטער (דער ערשטער טודאכאליא פון דער חיתישער קעניגרייך) אדער דער פינפטער[4]. סטעפאן דאלעי אידענטיפיצירט תדעל אלס דער מיליטערישער פירער "טוכאליא דער שר המשקים" וועס ווערט דערמאנט אין א געוויסן חיתישן ערדערנעם טאבלעט[5][6].

לגבי זיין הערשאפט איבער "גוים", טייטש אונקלוס "מלך גויים" - "מַלְכָּא דְּעַמְמֵי", א קעניג פון פעלקער. עס זענען דא וואס ווילן עס זען אלס אן אויסדרוק פאראלעל צו דער אקאדישער טערמין "אומאַן-מאַנדאַ" וואס באצייכנט אן אומבאקאנטע פאלק אדער גרופע קעמפער. ספיציפיש איז געווען א טעאריע אז "מלך גוים" דא מיינט דער פירער פון אן אינדא-אייראפעאישע גרופע קעמפער וואס האט איינגענומען מצרים איינאיינעם מיט די היקסוס, אבער די טעאריע האט נישט קיין גרונד[7]. אנדערע ווילן זאגן אז דער פסוק באציט זיך צו די "גוים" אין בראשית י, ה: מֵאֵלֶּה נִפְרְדוּ אִיֵּי הַגּוֹיִם בְּאַרְצֹתָם אִישׁ לִלְשֹׁנוֹ לְמִשְׁפְּחֹתָם בְּגוֹיֵהֶם. דער פסוק דארט רעכענט דערמיט אריין אלע אנדערע ווייניגער-באקאנטע פעלקער וואס שטאמען פון יפת, און דא אין די כוונה אז תדעל איז געווען קעניג איבער איינס פון יענע פעלקער[8].

דער רמב"ן ברענגט פון מדרש רבה אז גוים באדייט מלכות אדום, אדער עכ"פ א רמז דערויף. דער רמב"ן זעלבסט נוצט דער טערמין "מלך גוים" צו באצייכענען דער רוימישער קייזער[9].

יוסף בן מתתיהו שרייבט אז די פיר קעניגן, אריינגערעכנט תדעל, זענען געווען אשור'ישער גענערעלער[10].

זעט אויך

ביבליאגראפיע

  • סילבין קושק, חיים תדמור, "תדעל", אנציקלופדיה מקראית ח, עמודים 434-435.
  • משה דוד קאסוטו, "גוים", אנציקלופדיה מקראית ב, עמוד 457.
  • אלישע קמרון, עולם התנ"ך: בראשית, תל אביב, דוידזון עתי, 1993, ע"מ 104.

רעפערענצן

  1. ↑ שמואל ייבין, מחקרים בתולדות ישראל וארצו, ירושלים, מ.ניומן, 1959, ע"מ 58;
  2. ↑ Adam Simon van der Woude, Adrianus van Selms. (1968). Adhuc Loquitur. E.J. Brill. p.36.
  3. ↑ קושק, תדעל.
  4. ↑ קושק, תדעל; קמרון, 1993.
  5. ↑ Dalley, Stephanie (2021). The City of Babylon: A History, c. 2000 BC – AD 116. Cambridge University Press. pp. 319–321. ISBN 9781107136274. (פון ענגלישער וויקיפעדיע)
  6. ↑ Barjamovic, Gojko; Hertel, Thomas; Larsen, Mogens Trolle (2012). Ups and Downs at Kanesh: Chronology, History and Society in the Old Assyrian Period. Netherlands Institute for the Near East. p. 39. ISBN 978-90-6258-331-7.
  7. ↑ קושק, תדעל.
  8. ↑ קאסוטו, גוים.
  9. ↑ רמב"ן, שמות כח, ב. זע אליהו טבגר, "אימתי פסקה תכלת מישראל", והיה לכם לציצית א, ירושלים, תשס"ז, זייט כג 52888.
  10. ↑ יוסף בן מתתיהו, קדמוניות היהודים, בוך א, קאפּיטל ט.
גענומען פון "https://yi.hamichlol.org.il/w/index.php?title=תדעל&oldid=337876"