בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט|אייר}} | {{דרעפט|אייר}} | ||
{{דעסקריפציע| (1754–1836)}} | {{דעסקריפציע| (1754–1836)}} | ||
'''רבי אהרן ווארמס''' (אויך ווירמש אדער וירמיש) איז געווען א בארימטער רב און תלמיד חכם אין [[ | '''רבי אהרן ווארמס''' (אויך ווירמש אדער וירמיש; ה'תקי"ד–2טן מאי, 1836, אין [[מעץ]]) איז געווען א בארימטער רב און תלמיד חכם אין [[עלזאס|עלזאַס]]-[[לאטארינגיע|לאָטאַרינגיע]], פראנקרייך, אין דער תקופה פון [[עמאנציפאציע|עמאַנציפּאַציע]]. זײן לעבן האָט געשפּאנט די פּעריאדע פון איבערגאנג פון דער אלטער סדר צו דער נײער. ר' אהרן איז געװען אן אױסגעצײכנטער פאָרשטײער פון יענער װעלט. | ||
==ביאגראפיע== | ==ביאגראפיע== | ||
ר' אהרן ווארמס איז | ר' אהרן ווארמס איז געבוירן געווארן י"ח אב תקי"ד, אין גייזלויטערן (Geislautern), א קליין דארף נאנט צו פעלקלינגען אין דער [[זארלאנד]] געגנט פון דייטשלאנד, צו א רבנישער משפחה. זיין פאטער איז געווען רבי אברהם אבערלע (בן מאיר) יוסף{{מקור}}, דער מחבר פון "פּונדק דאברהם", א באנד פון שאלות ותשובות װאס איז נישט געדרוקט געװארן{{הערה|[https://www.kedem-auctions.com/he/node/180823 מכתב סמיכה מרבי יהונתן אייבשיץ – מיץ, תק"ה / כתב-יד חיבור שלא נדפס "פונדק דאברהם" מאת תלמידו רבי אברהם אבריל ווירמש ממיץ (אביו של בעל ה"מאורי אור") – מיץ, תקמ"ב] – קדם בית מכירות פומביות בע״מ.}}. ער איז געװען אַן אייניקל פון רבי אליהו בעלין, אב בית דין פון דער ווירמש קהילה, און אַן אייניקל פון רבי גרשון אשכנזי, רב פון מעץ. פון דער מוטערס זײט איז ר' אהרן געװען אַן אייניקל פון רבי אליעזר ליבערמאן רענץ, און אַן אייניקל פון רבי שמואל פאַלזבורג{{הערה|Berkovitz, Law, p. 65, note 1.}}. | ||
ר' אהרן'ס פאטער האט פארזארגט זיין פריע חינוך. שפעטער האט ער געלערנט אין [[עלזאס]]ער ישיבות און דערנאך אין דער ישיבה אין מעץ, וואס איז געפירט געווארן דורך הויפט רב [[רבי לייב גינצבורג]], מחבר פון שאגת אריה. ער האט באקומען הויכע חן ביי רבי לייב און האט געהאלטן א הלכה'דיגע רעדע אין דער מעץ שול אין דעם יונגן עלטער פון פופצן{{הערה|שם=JE|{{אנצ יהודית|101-aaron-worms|Aaron Worms|Louis Ginzberg}}}}. כאטש איין מקור באמערקט אז זיין באציאונג צו רבי לייב איז נישט קלאר, מיט ווייניג דערמאנונגען אין זיין הויפט ווערק מאורי אור, אידענטיפיצירן אנדערע מקורים אים קלאר אלס א תלמיד{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 65–66, note 1.}}. | |||
אין 1777 איז ער באשטימט געווארן צום רבנות פון קריכינגען (Créhange) אין דייטש [[לאטארינגיע|לארעין]], וואו ער האט געדינט זיבן יאר{{הערה|שם=JE}}. ער איז צוריקגעקומען קיין מעץ אין 1785 נאך רבי לייב'ס פטירה. ער איז ערוועלט געווארן אלס דער ראש ישיבה דארט, און שפעטער אלס דיין און פוסק. פאר אסאך יארן האט ער געהאלטן פאזיציעס אלס אסאוסיאט און דעפיוטי הויפט רב. טראץ דעם וואס ער איז גערעכנט געווארן אלס דער קהילה'ס העכסטע הלכה'דיגע אויטאריטעט, איז אים אפגעלייקנט געווארן די פאזיציע פון הויפט רב פאר רוב פון זיין לעבן ווייל ער האט נישט גערעדט פראנצויזיש{{הערה|[https://hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=32957&st=&pgnum=372 בן נון, דף קפו, א].}}. ער איז ענדליך איינשטימיג אויסגעוויילט געווארן הויפט רב פון מעץ דעם 12טן יוני, 1832, א פאזיציע וואס די רעגירונג האט באשטעטיגט טראץ זיין מאנגל אין פראנצויזישער באהאוונטקייט{{הערה|שם=JE}}. | אין 1777 איז ער באשטימט געווארן צום רבנות פון קריכינגען (Créhange) אין דייטש [[לאטארינגיע|לארעין]], וואו ער האט געדינט זיבן יאר{{הערה|שם=JE}}. ער איז צוריקגעקומען קיין מעץ אין 1785 נאך רבי לייב'ס פטירה. ער איז ערוועלט געווארן אלס דער ראש ישיבה דארט, און שפעטער אלס דיין און פוסק. פאר אסאך יארן האט ער געהאלטן פאזיציעס אלס אסאוסיאט און דעפיוטי הויפט רב. טראץ דעם וואס ער איז גערעכנט געווארן אלס דער קהילה'ס העכסטע הלכה'דיגע אויטאריטעט, איז אים אפגעלייקנט געווארן די פאזיציע פון הויפט רב פאר רוב פון זיין לעבן ווייל ער האט נישט גערעדט פראנצויזיש{{הערה|[https://hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=32957&st=&pgnum=372 בן נון, דף קפו, א].}}. ער איז ענדליך איינשטימיג אויסגעוויילט געווארן הויפט רב פון מעץ דעם 12טן יוני, 1832, א פאזיציע וואס די רעגירונג האט באשטעטיגט טראץ זיין מאנגל אין פראנצויזישער באהאוונטקייט{{הערה|שם=JE}}. | ||
ר' אהרן האט קאמבינירט פובליק סערוויס מיט אינטענסיווע געלערנטקייט, און האט געשפילט א פירנדיגע ראלע אין דער אידישער קהילה פון מעץ{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 65.}}. ער איז געווען א דעלעגאט צום [[פאריזער סנהדרין]] וואס איז צוזאמענגערופן געווארן דורך נאפאלעאן אין 1806–1807, וואו ער האט איבערגענומען א בארימטע ראלע אלס א פירער אין הלכה'דיגע ענינים. ער האט געהאלטן א וויכטיגע אדרעס צום סנהדרין איבער די באציאונגען צווישן אידן און נישט-אידן לויט דער הלכה. די אדרעסע, כאטש נישט איינגעשלאסן אין די סנהדרין'ס טראנזאקציעס, איז רעפראדוצירט געווארן פינף און צוואנציג יאר שפעטער אין דעם לעצטן באנד פון זיין ווערק מאורי אור. עס האט געדינט אלס דער יסוד פאר די פארזאמלונג'ס דעקלאראציעס פון התחייבות צו זיין געטרייע בירגער פון פראנקרייך. אין דער אדרעסע האט ער געטענהט אז אין מאראלישע ענינים איז נישטא קיין אונטערשייד צווישן איד און גוי, ציטירנדיג 'גזל הגוי' אלס שטרענג פארבאטן פאר אידן{{הערה|שם=Berkovitz,66|Berkovitz, Law, p. 66.}}. ער האט אויך געטענהט אז דער טערמין 'עובדי כוכבים ומזלות' באציעט זיך נישט צו נישט-אידן פון זיין צייט און אז דער תלמוד פארמערט ברודערשאפט צווישן אידן און נישט-אידן{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Yehoshua Horowitz|Worms, Aaron|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/worms-aaron}}}}{{הערה|זעט קן טהור, דפים י,ב–יא,ב; זעט אויך 'בן נון', דפים קו,א, קיא,א.}}. | ר' אהרן האט קאמבינירט פובליק סערוויס מיט אינטענסיווע געלערנטקייט, און האט געשפילט א פירנדיגע ראלע אין דער אידישער קהילה פון מעץ{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 65.}}. ער איז געווען א דעלעגאט צום [[פאריזער סנהדרין]] וואס איז צוזאמענגערופן געווארן דורך נאפאלעאן אין 1806–1807, וואו ער האט איבערגענומען א בארימטע ראלע אלס א פירער אין הלכה'דיגע ענינים. ער האט געהאלטן א וויכטיגע אדרעס צום סנהדרין איבער די באציאונגען צווישן אידן און נישט-אידן לויט דער הלכה. די אדרעסע, כאטש נישט איינגעשלאסן אין די סנהדרין'ס טראנזאקציעס, איז רעפראדוצירט געווארן פינף און צוואנציג יאר שפעטער אין דעם לעצטן באנד פון זיין ווערק מאורי אור. עס האט געדינט אלס דער יסוד פאר די פארזאמלונג'ס דעקלאראציעס פון התחייבות צו זיין געטרייע בירגער פון פראנקרייך. אין דער אדרעסע האט ער געטענהט אז אין מאראלישע ענינים איז נישטא קיין אונטערשייד צווישן איד און גוי, ציטירנדיג 'גזל הגוי' אלס שטרענג פארבאטן פאר אידן{{הערה|שם=Berkovitz,66|Berkovitz, Law, p. 66.}}. ער האט אויך געטענהט אז דער טערמין 'עובדי כוכבים ומזלות' באציעט זיך נישט צו נישט-אידן פון זיין צייט און אז דער תלמוד פארמערט ברודערשאפט צווישן אידן און נישט-אידן{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Yehoshua Horowitz|Worms, Aaron|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/worms-aaron}}}}{{הערה|זעט קן טהור, דפים י,ב–יא,ב ([https://www.posenlibrary.com/entry/meore-or-luminescence-light ענגלישע איבערזעצונג] ביי פּאזען ביבליאטעק וועבארט); זעט אויך 'בן נון', דפים קו,א, קיא,א.}}. | ||
באאיינפלוסט פון די אידעאלן פון דער [[פראנצויזישער רעוואלוציע]], ווערט געזאגט אז ר' אהרן האט זיך איינגעשריבן אין דער נאציאנאלער גווארדיע און האט אראפּגענומען זיין בארד צו נאכקומען מיליטערישע רעגולאציעס{{הערה|שם=JE}}. ער האט אנערקענט אז באקומען רעכטן שליסט איין פליכטן פאר אידן. אין א דרשה אין דער רעוואלוציאנערער תקופה, האט ער געטאדלט אידן פאר זייער פיינטשאפט צו האנטווערק און האט געמאכט זיין זון אליהו פאר אן אפעראנט אלס א ביישפיל{{הערה|שם=JE}}. ער האט אונטערגעשטיצט די גרינדונג פון דער ערשטער אידישער פובליק שולע אין מעץ אין 1818 און איז געווען פארמישט אין מעודד זיין וואקאציאנעלע טרענירונג{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 66–67.}}. | באאיינפלוסט פון די אידעאלן פון דער [[פראנצויזישער רעוואלוציע]], ווערט געזאגט אז ר' אהרן האט זיך איינגעשריבן אין דער נאציאנאלער גווארדיע און האט אראפּגענומען זיין בארד צו נאכקומען מיליטערישע רעגולאציעס{{הערה|שם=JE}}. ער האט אנערקענט אז באקומען רעכטן שליסט איין פליכטן פאר אידן. אין א דרשה אין דער רעוואלוציאנערער תקופה, האט ער געטאדלט אידן פאר זייער פיינטשאפט צו האנטווערק און האט געמאכט זיין זון אליהו פאר אן אפעראנט אלס א ביישפיל{{הערה|שם=JE}}. ער האט אונטערגעשטיצט די גרינדונג פון דער ערשטער אידישער פובליק שולע אין מעץ אין 1818 און איז געווען פארמישט אין מעודד זיין וואקאציאנעלע טרענירונג{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 66–67.}}. | ||
| שורה 25: | שורה 27: | ||
אין צוגאב צו תלמודישע און הלכה'דיגע חידושים, האט ער אריינגענומען אין זיינע ווערק א באדייטנדע צאל פון פאעטישע קאמפאזיציעס, פיוטים פאר ימים טובים, שבת לידער און זמירות, און סליחות פאר די ימים נוראים. ער האט אויך פובליצירט א פירוש צום מחזור און דער פסח הגדה{{הערה|שם=יודאיקע}}. | אין צוגאב צו תלמודישע און הלכה'דיגע חידושים, האט ער אריינגענומען אין זיינע ווערק א באדייטנדע צאל פון פאעטישע קאמפאזיציעס, פיוטים פאר ימים טובים, שבת לידער און זמירות, און סליחות פאר די ימים נוראים. ער האט אויך פובליצירט א פירוש צום מחזור און דער פסח הגדה{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
ר' אהרן האט אנגעבליך באפוילן זיין פאמיליע צו פארניכטן זיינע אומפובליצירטע ווערק נאך זיין טויט, אבער צאלרייכע כתבי ידות זענען נאך פאראן. די שליסן איין א פירוש צו קהלת, א פירוש צו סדר אליהו רבה, הלכה'דיגע צולייגונגען צו מאורי אור גערופן 'שמונת אור', און א וויכטיגע קבלה'דיגע פירוש צום סידור וואס אנטהאלט אינסטרוקציעס באזירט אויף די כוונות פון [[אר"י הקדוש|רבי יצחק לוריא]]. א תנ"ך פירוש פון ר' אהרן עקזיסטירט אויך אין כתב-יד. די כתבי ידות ווערן געהאלטן ביי די Alliance israélite universelle אין פאריז{{הערה|שם=Berkovitz,66}}. | ר' אהרן האט אנגעבליך באפוילן זיין פאמיליע צו פארניכטן זיינע אומפובליצירטע ווערק נאך זיין טויט, אבער צאלרייכע כתבי ידות זענען נאך פאראן. די שליסן איין א פירוש צו קהלת, א פירוש צו סדר אליהו רבה, הלכה'דיגע צולייגונגען צו מאורי אור גערופן 'שמונת אור'{{הערה|{{כתיב|מאורי אור (שמונת אור)|990001195460205171|Library of the Alliance Israélite Universelle, Ms. 287}}}}, און א וויכטיגע קבלה'דיגע פירוש צום סידור וואס אנטהאלט אינסטרוקציעס באזירט אויף די כוונות פון [[אר"י הקדוש|רבי יצחק לוריא]]. א תנ"ך פירוש פון ר' אהרן עקזיסטירט אויך אין כתב-יד{{הערה|{{כתיב|מאורי אור: (תורה)|990026783270205171|ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286}}; {{כתיב|מאורי אור (קהלת-איוב)|990001195500205171|ספריית כל ישראל חברים, Ms. 286}}}}. די כתבי ידות ווערן געהאלטן ביי די Alliance israélite universelle אין פאריז{{הערה|שם=Berkovitz,66}}. | ||
מאורי אור רעפרעזענטירט דאס לעצטע באדייטנדע ביישפיל פון ערנסטע תלמודישע געלערנטקייט פובליצירט אין פראנקרייך פון יענער תקופה{{הערה|Berkovitz, Jay R. "[https://dx.doi.org/10.1353/book.67402 4. The Jewish Community: Continuity and Change]", ''The Shaping of Jewish Identity in Nineteenth-Century France''. Wayne State University Press, 2018. Project MUSE.|כיוון=שמאל}}. | מאורי אור רעפרעזענטירט דאס לעצטע באדייטנדע ביישפיל פון ערנסטע תלמודישע געלערנטקייט פובליצירט אין פראנקרייך פון יענער תקופה{{הערה|Berkovitz, Jay R. "[https://dx.doi.org/10.1353/book.67402 4. The Jewish Community: Continuity and Change]", ''The Shaping of Jewish Identity in Nineteenth-Century France''. Wayne State University Press, 2018. Project MUSE.|כיוון=שמאל}}. | ||
| שורה 73: | שורה 75: | ||
*[https://catalog.hathitrust.org/Record/100220447/Home מאורי אור] חלקים ד, ה, ז. | *[https://catalog.hathitrust.org/Record/100220447/Home מאורי אור] חלקים ד, ה, ז. | ||
*[https://www.geni.com/people/Rabbi-Aron-Worms/6000000002803107673 Rabbi Aron Abraham Worms (1754 - 1836) - Geni.com]. | *[https://www.geni.com/people/Rabbi-Aron-Worms/6000000002803107673 Rabbi Aron Abraham Worms (1754 - 1836) - Geni.com]. | ||
*{{דף שער בספרייה הלאומית|987007289906205171|ווירמש, אהרן בן אברהם אברלי יוסף (1754-1836)}} | |||
== רעפערענצן == | == רעפערענצן == | ||