אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:רבי אהרן ווארמס"

רבי אהרן ווארמס (1754–1836)

'''רבי אהרן ווארמס''' (אויך ווירמש אדער וירמיש) איז געווען א בארימטער רב און תלמיד חכם אין [[פראנקרייך]]. ער איז געבוירן געווארן דעם 7טן יולי, 1754, אין גייסלויטערן (Geislautern), א קליין דארף נאנט צו פעלקלינגען, אין דער [[זארלאנד]] געגנט פון דייטשלאנד. ער איז געשטארבן דעם 2טן מאי, 1836, אין [[מעץ]].

ר' אהרן ווארמס איז געקומען פון א משפחה פון רבנים. זיין פאטער איז געווען רבי אברהם אבערלע יוסף (אדער ר' אברהם אבערלע מאיר), וועלכער האט פארזארגט זיין פריע חינוך. שפעטער האט ער געלערנט אין [[עלזאס]]ער ישיבות און דערנאך אין דער ישיבה אין מעץ, וואס איז געפירט געווארן דורך הויפט רב [[רבי לייב גינצבורג]], מחבר פון שאגת אריה. ער האט באקומען הויכע חן ביי רבי לייב און האט געהאלטן א הלכה'דיגע רעדע אין דער מעץ שול אין דעם יונגן עלטער פון פופצן. כאטש איין מקור באמערקט אז זיין באציאונג צו רבי לייב איז נישט קלאר, מיט ווייניג דערמאנונגען אין זיין הויפט ווערק מאורי אור, אידענטיפיצירן אנדערע מקורים אים קלאר אלס א תלמיד{{הערה|Berkovitz, Law, pp. 65–66, note 1.}}.

אין 1777 (אדער 1784) איז ער באשטימט געווארן צום רבנות פון קריכינגען (קרעהאנזש) אין דייטש לאריין, וואו ער האט געדינט זיבן יאר. ער איז צוריקגעקומען קיין מעץ אין 1785 נאך גינצבורג'ס טויט. ער איז געוויילט געווארן אלס דער פרינציפאל פון דעם רבנישן קאלעדזש דארט און האט געדינט ערשט אלס אן אינסטרוקטאר אין דער ישיבה, און שפעטער אלס דיין און פוסק (פסק'ענער פון אידישן געזעץ). פאר אסאך יארן האט ער געהאלטן פאזיציעס אלס אסאוסיאט און דעפיוטי הויפט רב. טראץ דעם וואס ער איז גערעכנט געווארן אלס דער קהילה'ס העכסטע הלכה'דיגע אויטאריטעט, איז אים אפגעלייקנט געווארן די פאזיציע פון הויפט רב פאר רוב פון זיין לעבן ווייל ער האט נישט גערעדט פראנצויזיש. ער איז ענדליך איינשטימיג אויסגעוויילט געווארן הויפט רב פון מעץ דעם 12טן יוני, 1832, א פאזיציע וואס די רעגירונג האט באשטעטיגט טראץ זיין מאנגל אין פראנצויזישער באהאוונטקייט.

ווארמס האט קאמבינירט פובליק סערוויס מיט אינטענסיווע געלערנטקייט. ער האט געשפילט א פירנדיגע ראלע אין דער אידישער קהילה פון מעץ. ער איז געווען א דעלעגאט צום פאריזער סנהדרין וואס איז צוזאמענגערופן געווארן דורך נאפאלעאן אין 1806–1807, וואו ער האט איבערגענומען א בארימטע ראלע אלס א פירער אין הלכה'דיגע ענינים. ער האט געהאלטן א וויכטיגע אדרעס צום סנהדרין איבער די באציאונגען צווישן אידן און נישט-אידן לויט דער הלכה. די אדרעסע, כאטש נישט איינגעשלאסן אין די סנהדרין'ס טראנסאקציעס, איז רעפראדוצירט געווארן פינף און צוואנציג יאר שפעטער אין דעם לעצטן באנד פון זיין ווערק מאורי אור. עס האט געדינט אלס א יסודשטיין פאר די פארזאמלונג'ס דעקלאראציעס פון היסורנות צו זיין געטרייע בירגער פון פראנקרייך. אין דער אדרעסע האט ער געטענהט אז אין מאראלישע ענינים איז נישטא קיין אונטערשייד צווישן איד און גוי, ציטירנדיג גזל הגוי (גניבה פון א גוי) אלס שטרענג פארבאטן פאר אידן. ער האט אויך געטענהט אז דער טערמין עובדי כוכבים ומזלות (איידעל דינער) באציעט זיך נישט צו נישט-אידן פון זיין צייט און אז דער תלמוד פארמערט ברודערשאפט צווישן אידן און נישט-אידן.

באאיינפלוסט פון די אידעאלן פון דער פראנצויזישער רעוואלוציע, ווערט געזאגט אז ווארמס האט זיך איינגעשריבן אין דער נאציאנאלער גווארדיע און האט אוועקגענומען זיין בארד צו נאכקומען מיליטערישע רעגולאציעס. ער האט אנערקענט אז באקומען רעכטן האט איינגעשלאסן פליכטן פאר אידן. אין א דרשה אין דער רעוואלוציאנערער תקופה, האט ער געטאדלט אידן פאר זייער פיינטשאפט צו האנטווערק און האט געמאכט זיין זון אליהו פאר אן אפעראנט אלס א ביישפיל. ער האט אונטערגעשטיצט די גרינדונג פון דער ערשטער אידישער פובליק שולע אין מעץ אין 1818 און איז געווען פארמישט אין מעודד זיין וואקאציאנעלע טרענירונג.

ווארמס איז געווען א פילפאכיקער מענטש וועמענס מיינונגען זענען אנדערש באמערקט געווארן דורך זיינע צייטגענאסן. טראדיציאנעל אבסערוואנטע אידן און תורה סטודענטן האבן אים באוואונדערט אלס א מייסטער פון תורה געלערנטקייט און טראדיציע. פארקערט, פארשפרעכער פון השכלה (אידישע אויפקלערונג) וועלכע האבן געזוכט ריטואל רעפארמען האבן אים געזען אלס א מעגליכן בונדסגענאסע קעגן דעם ארטאדאקסישן עסטאבלישמענט. פראנצויזישע משכילים האבן אים באטראכט אלס האבנדיג דעם פאטענציאל צו זיין א מאדעל פאר א נייע דור פון רבנים. אבער, א נאענטע לייענונג פון זיינע כתבים ווייזט אז דאס בילד פון השכלה איז געווען אומפארענדיגט; זיין וועלט איז קלאר צענטרירט געווען אויף הלכה. עס איז נישטא קיין באווייז אז ער האט שטודירט וועלטליכע טעמעס אדער איז אינטערעסירט געווען אין זיי, און זיין מיינונג איבער פילאסאפן איז געווען נעגאטיוו. די געדאנק פון רעליגיעזע רעפארם איז געווען פרעמד פאר אים.

טראץ זיין טראדיציאנאליזם, צייגן טייל מקורים אז ער האט אויסגעדרוקט מיינונגען וואס האבן געפלאסטערט דעם וועג פאר רעפארמען. ער האט געגלויבט אז עס איז בעסער צו דאווענען אין דער מוטער שפראך אויב מען פארשטייט נישט קיין העברעאיש, איידער זיך צו מוטשען מיט העברעאישע תפילות אן פארשטאנד. באזירט אויף דעם, האט ער זיך נישט איינגעשלאסן אין דער אגיטאציע קעגן די רעפארמען פון דעם האמבורגער טעמפל. ער האט אויך פראטעסטירט קעגן אריינלייגן פיוטים אין תפילות, אמאל רעדנדיג לעכערליך פון זייערע מחברים. ער האט געמאכט א שטארקע שטעלונג קעגן גלויביגע מנהגים, קריטיש קוקנדיג אויף מנהגים וואס זענען נישט געהאלטן געווארן פאר פליכט בלויז באזירט אויף באנוץ. אן ארטיקל פון 2010 טענה'ט מיט גוואלד קעגן דעם געדאנק אז ווארמס האט געשטיצט רעפארם, טענהנדיג אז ער איז געווען א הייסער שטיצער פון באהיטן מנהג און הלכה, און אז ער איז געווען דער טעמע פון לשון הרע נאך זיין טויט. די מקור טענה'ט אז זיין קעגנערשאפט צו איסרליש און פראגעס פון געוויסע מנהגים זענען געווען קאנסיסטענט מיט אנדערע רבנישע אויטאריטעטן און האבן נישט אנגעוויזן אויף שטיצע פאר רעפארם.

ווארמס איז געשטארבן אין 1836, געהייליגט און באליבט ביי סיי ארטאדאקסישע און סיי פראגרעסיווע אידן. ער איז נאכגעפאלגט געווארן אלס הויפט רב פון מעץ דורך זיין איידעם, יהודה מאיר לאמבערט (ליאן-מאיר לאמבערט), וועלכער איז געווען א שארפער קעגנער פון רעפארם אידישקייט.

ווערק

אהרן ווארמס' הויפט ווערק איז מאורי אור (ליכטיגקייט פון ליכט אדער בליצן פון ליכט). ער האט אנגעהויבן צו קאמפאנירן דאס ווערק אין 1789, אונטערנעמענדיג עס איבער פערציג יאר. עס איז א זיבן-בענדיג ווערק וואס אנטהאלט חידושים אויפן תלמוד און נאטיצן צום שולחן ערוך. דאס ווערק איז באמערקט פאר זיין קלאסישע געלערנטקייט און פולשטענדיגע צוגאנג.

די פובליקאציע פון מאורי אור האט זיך געשפרייט איבער א שטורמישע תקופה אין דער פראנצויזישער געשיכטע, שפיגלענדיג די צעשטערנדיגע עפעקטן פון דער רעוואלוציע און דעם תקופה פון טעראר אויף אידישן לעבן. די ערשטע דריי בענדער זענען פובליצירט געווארן אין דער רעוואלוציע און טעראר (1790–1793). די איבעריגע פיר בענדער זענען פובליצירט געווארן שפעטער, צווישן 1819 און 1831. די שפעטערע בענדער האבן געהאט באזונדערע טיטלען: באר שבע (1819), עוד למועד (1822), בן נון (1827), און כען טהור (1831). מאורי אור איז געווען איינע פון די זייער ווייניגע ווערק פון זיין סארט פון עלזאס-לאריין וואס איז געלונגען צו ווערן פובליצירט; כמעט אלע ווערק פון ווארמס' צייטגענאסן אין דער געגנט זענען פארבליבן אין כתב-יד. דאס ווערק איז פובליצירט געווארן אָנאָנימיש, מיט בלויז א סובטילן אָנצוהערעניש צום נאמען פון דעם מחבר. עס שליסט איין קריטישע באמערקונגען און קאמענטארן וואס ווייזן א וויסנשאפטליכן גייסט און אויסערגעוויינליכע שארפקייט. טייל סעקציעס אנטהאלטן א מהדורה בתרא (ענדגילטיגע רעצענזיע) מיט צוגעלייגטע קאמענטארן.

אין צוגאב צו תלמודישע און הלכה'דיגע חידושים, דערמאנען מאורי אור און אנדערע מקורים עטליכע אריגינעלע פיוטים (ליטורגישע פאעמען) געשריבן דורך ווארמס. ער האט אויך פובליצירט א קאמענטאר צום מחזור (תפילה בוך פאר הויכע ימים טובים) און דער פסח'דיגער הגדה.

ווארמס האט געזאגט צו האבן באפוילן זיין פאמיליע צו צעשטערן זיינע אומפובליצירטע ווערק נאך זיין טויט, אבער צאלרייכע כתבי ידות זענען נאך פאראן. די שליסן איין א קאמענטאר צו קהלת (עקקלעזיאסטעס), א קאמענטאר צו סדר אליהו רבה, הלכה'דיגע צולייגונגען צו מאורי אור בארעכטיגט שמונת אור, און א וויכטיגע קבלה'דיגע קאמענטאר צום סידור וואס אנטהאלט אינסטרוקציעס באזירט אויף די כוונות (מיסטישע כוונות) פון ר' יצחק לוריא. א תנ"ך קאמענטאר פון ווארמס עקזיסטירט אויך אין כתב-יד. די כתבי ידות ווערן געהאלטן ביי די Alliance israélite universelle אין פאריז.

מאורי אור רעפרעזענטירט דאס לעצטע באדייטענדע ביישפיל פון ערנסטע תלמודישע געלערנטקייט פובליצירט אין פראנקרייך פון יענער תקופה.

מיינונגען וועגן הלכה און מנהג

אן אויפפאלנדע אספעקט פון מאורי אור איז ווארמס' שטארקע געטריישאפט צום שולחן ערוך און זיינע קראפטפולע אנשטרענגונגען צו פארשטארקערן זיין צענטראלקייט. ער האט נאכגעפאלגט א טראדיציע צווישן באקאנטע אשכנזישע געלערנטע, אריינגערעכנט זיין זיידע ר' גרשון אשכנזי, וועלכער האט באטראכט דעם זוהר אלס אן אומבאשטימטע הלכה'דיגע מקור. ער האט אפט באצויגן צום זוהר צו פארקלערן די אריגינס פון געזעצן און מנהגים. אין כאטש איין פאל וועגן דעם פלאצירונג פון א בעט, האט ווארמס אפגעווארפן די פארשפרייטע פראקטיק אלס א טעות און האט זיך אנגעשטרענגט צו באווייזן אז דער זוהר'ס באדייט האט איבערגעשטיגן דעם פון דעם תלמוד, אפילו אויב זיין באווייז האט אויסגעזען קינסטלעך.

ווארמס האט געוויזן שטארקע לויאליטעט צו דעם ירושה פון דעם מהרי"ל (רבי יעקב מולין פון 14טן יארהונדערט מיינץ). אין דעם טוענדיג, האט ער ארויסגערופן די אויטאריטעט פון ר' משה איסרליש, באזונדערס וועגן מנהג. ווארמס האט געטענהט אז איסרליש האט זיך צו שטארק פארלאזט אויף פוילישע מנהגים אין זיינע גליאסן אויפן שולחן ערוך, פארנאכלעסיגנדיג קלאסישע אשכנזישע מקורים. די ארויסרופן איז געזען געווארן אלס א דרייסטע פרואוו צו צוריקנעמען די מערב אידישע טראדיציע צו וועלכע עלזאס-לאריין און דייטשלאנד זענען היסטאריש געבונדן געווען. בשעת ער האט פארטיידיגט איסרליש איבער ענינים פון ריינע הלכה, האט ווארמס אין ענינים פון מנהג באשטעטיגט אז "מיר פון אשכנז פאלגן דעם מהרי"ל... וועלכער איז דער אטענטישער [פארשטייער פון] אשכנז". ער האט אומאויפהערליך אונטערגעשטראכן די אונטערשיידונג פון מנהג אשכנז, באזונדערס אין ליטורגיע. ער האט אויך געמאכט קאנצערטירטע אנשטרענגונגען צו דיסקרעדיטירן מנהגים וואס ער האט געזען אלס באזירט אויף גלויביגקייט, מיספארשטאנד, לינגוויסטישע קארופציע אדער טעקסטואלע טעות. לויט איין מקור, זענען די מנהגים וואס ער האט געפרעגט אויך ארויסגערופן געווארן דורך אנדערע רבנישע אויטאריטעטן.

ווארמס האט זיך אויך אנטקעגנגעשטעלט דער וואקסנדיגער פאפולעריטעט פון פראקטיציעס פארבונדן מיט חסידות. צום ביישפיל, האט ער קריטיקירט די קבלה'דיג-באזירטע פראקטיק פון די וואס קומען שפעט אין שול אבער ווילן נישט איבערשפרינגען פאראויס צו זיך אנשליסן אין עפנטליכע דינסט פאר מורא פון "איבערקערן די קאנאלן", רופענדיג עס א פארלעצונג פון הלכה. ער האט געטיילט באזארגניסן מיט אנדערע רבנים פון זיין צייט, ווי ר' יחזקאל לאנדוי און ר' יעקב עמדין, וועגן די פארשפרייטונג פון זוהרישע און לוריאנישע טעקסטן און פראקטיציעס צווישן די מאסן, מורא האבנדיג פאר דעם פאטענציאל פאר נעגאטיווע קאנסעקווענצן ענליך צו שבתי צבי אדער געפארן וואס קומען פון פעלערהאפטע מיסטישע טראנסמיסיע. ער האט צוגעגעבן אז זיין דור איז נישט געווען גרייט פאר אזא פאפולעריזאציע. ער האט זיך אויך אנטקעגנגעשטעלט שאקלען בעת דאווענען, א געווענליכע קבלה'דיגע פראקטיק.

ירושה און קאנטעקסט

ווארמס האט געלעבט און געארבעט אין א תקופה פון באדייטענדע טויש אין פראנקרייך, באזונדערס אין עלזאס-לאריין, וואו אידישע קולטור פאר און נאך דער רעוואלוציע האט אנגעצויגן באגרעניצטע וויסנשאפטליכע אויפמערקזאמקייט. די רעוואלוציע און טעראר האבן געהאט צעשטערנדיגע עפעקטן אויף אידישע אינסטיטוציעס ווי ישיבות, כאטש טראדיציאנעלע אידישע קולטור און לערנען האבן איבערגעלעבט און שפעטער געזען אנשטרענגונגען ביי ווידערלעבונג. די פובליקאציע געשיכטע פון זיין ווערק מאורי אור שפיגלט אפ די אומרוען.

ווארמס' אונטערשטרייכונג פון היסטארישע קאנטיניואיטעט אין מנהג קען האבן געצילט צו קעגנצווירקן די וואקסנדיגע אומסטאבילקייט אין אידישן לעבן אין יענער עפאכע. זיין ארויסרופן צו איסרליש האט זיך איינגעשטימט מיט א ברייטערע טענדענץ צווישן צענטראל אייראפעאישע רבנישע ליטעראטור אויסצודרוקן מיסגעפעלן פון איסרליש'ס גליאסן בשעת מען האט געהייליגט דעם מהרי"ל.

טראץ זיין טיפן געלערנטקייט, האט ווארמס' אומפעאיגקייט צו רעדן פראנצויזיש באגרעניצט זיין קאריערע פארשריט פאר אסאך יארן. דאס הויכפונקט די טוישנדיגע ערווארטונגען פאר רבנים אין נאך-רעוואלוציאנערער פראנקרייך, וואו עפנטליכע פיגורן זענען געווען נויטיג, נישט נאר קאבינעט געלערנטע. ווארמס ווערט באשריבן אלס אן 'אלט-שטייגער' רב, איינגעטונקט אין לערנען, אין קאנטראסט צו דעם נייעם סארט רב וואס איז ערווארטעט צו מיניסטרירן צו זיין פאסטוכ און זיך אריינלאזן אין עפנטליכע אקטיוויטעטן. דער קאמף איבער רעליגיעזע רעפארם אין פראנקרייך האט אויך פארנומען די ענערגיעס פון רבנים וועלכע וואלטן אנדערש פאקוסירט בלויז אויף טראדיציאנעלע געלערנטקייט.