בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,360
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:פויפסט"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע|הויפּט פון די קאטוילישע קירכע}} | {{דעסקריפציע|הויפּט פון די קאטוילישע קירכע}} | ||
דער '''פּויפּס''' איז דער טיטל פון דעם [[בישאף|בישאָף]] פון [[רוים]], | דער '''פּויפּסט''' (אלטערנאטיווע פארמען '''פּויפּס''', '''פּויבסט''', '''פּאַפּסט''' און '''פּאַבסט''') איז דער טיטל פון דעם [[בישאף|בישאָף]] פון [[רוים]], וואס ווערט גערעכנט ווי דער פירער פון דער [[קאטוילישע קירכע|רוימישער קאַטוילישער קירכע]], די גרעסטע פון די דריי הויפּט צווייגן פון [[קריסטנטום]]. דער טיטל "פּויפּסט" שטאמט פון לאטייניש "papa", וואס קומט פון גריכיש "pappas", וואס מיינט "טאטע". אין העברעאיש ווערט דער טיטל גערופן '''אֲפִּיפְיוֹר''', וואס שטאמט פון לשונות אין משנה און גמרא{{הערה|[https://benyehuda.org/dict/24412/38338 אֲפִיפִיוֹר – מילון העברית הישנה והחדשה] / אליעזר בן־יהודה – פרויקט בן־יהודה; [[:he:אפיפיור#אטימולוגיה|המכלול העברי, ערך אפיפיור]], § אטימולוגיה.}}. | ||
אין דער רוימיש-קאטוילישער קירכע ווערט דער פּויפּסט | אין דער רוימיש-קאטוילישער קירכע ווערט דער פּויפּסט פאררעכנט אלס דער נאכפאלגער פון [[סעינט פעטער|סעינט פּעטער]], וואס איז געווען דער הויפּט פון די צוועלף אַפּאָסטאָלן (שליחים) פון [[אותו האיש|ישו]] און ווערט גערעכנט ווי דער ערשטער בישאָף פון רוים. אלס דער בישאָף פון רוים, ווערט דער פּויפּסט געזען צו האבן פולע און העכסטע יוריסדיקציע איבער דער אוניווערסאלער קירכע אין ענינים פון גלויבן און מאראל, ווי אויך אין קירכליכער דיסציפּלין און רעגירונג. דער פּויפּסט טראגט אויך די טיטלען ווי 'סאָווערענער פון שטאַט וואַטיקאַן שטאָט' און 'דינער פון די דינער פון גאָט'. | ||
==היסטאריע און באציאונג צו אידן== | ==היסטאריע און באציאונג צו אידן== | ||
| שורה 12: | שורה 12: | ||
די באציאונגען האבן זיך געטוישט איבער די יאָרהונדערטער, פון תקופות פון שוץ קעגן געוואַלדטאטן און געצוואונגענע טבילה צו תקופות פון שטרענגע באַגרעניצונגען און פארפאלגונגען, ווי די איינפירונג פון די געטאס און די פארברענונג פון דעם תלמוד. טייל פּויפּסטן האבן אויך ארויסגעגעבן בולעס קעגן בלוט־בלבולים. | די באציאונגען האבן זיך געטוישט איבער די יאָרהונדערטער, פון תקופות פון שוץ קעגן געוואַלדטאטן און געצוואונגענע טבילה צו תקופות פון שטרענגע באַגרעניצונגען און פארפאלגונגען, ווי די איינפירונג פון די געטאס און די פארברענונג פון דעם תלמוד. טייל פּויפּסטן האבן אויך ארויסגעגעבן בולעס קעגן בלוט־בלבולים. | ||
די ערשטע, האלב-לעגענדארע פּויפּסטן, ווי פּעטער און זיינע נאכפאלגער, זענען געווען פון אידישער געבורט, אבער ס'איז נישט פיל באקאנט וועגן זייערע באציאונגען מיט אידן. דער ערשטער פּויפּסט וואס ווערט היסטאריש דערמאנט צו האבן דירעקטע באציאונגען מיט אידן איז געווען סילוועסטער דער ערשטער (314–335), אויף וועמען א לעגענדע דערציילט אז ער האט דיסקוטירט רעליגיעזע ענינים מיט א איד מיטן נאמען נח{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Cecil Roth / Claire Pfann|Popes|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/popes}}}} און אז ער האט געפירט א טריומפאלישע ויכוח מיט א צאל אידן, אנגעפירט דורך זאַמברי דעם מאַגישן, אין דער אנוועזנהייט פון [[קאנסטאנטין דער גרויסער|קייסער קאָנסטאַנטין]]{{הערה|געשילדערט אין די 'אַקטן פון סילוועסטער' (Actus Silvestri).}}. לעאָ דער ערשטער (דער גרויסער; 440–461) האט קאָמפּאָנירט עטליכע פּאָלעמישע דרשות וואס זענען נעמליך (אבער נישט באמת) געווען געצילט קעגן אידן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ===פריסטע פּויפּסטן=== | ||
די ערשטע, האלב-לעגענדארע פּויפּסטן, ווי פּעטער און זיינע נאכפאלגער, זענען געווען פון אידישער געבורט, אבער ס'איז נישט פיל באקאנט וועגן זייערע באציאונגען מיט אידן. דער ערשטער פּויפּסט וואס ווערט היסטאריש דערמאנט צו האבן אנגעקניפּט דירעקטע באציאונגען מיט אידן איז געווען סילוועסטער דער ערשטער (314–335), אויף וועמען א לעגענדע דערציילט אז ער האט דיסקוטירט רעליגיעזע ענינים מיט א איד מיטן נאמען נח{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Cecil Roth / Claire Pfann|Popes|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/popes}}}} און אז ער האט געפירט א טריומפאלישע ויכוח מיט א צאל אידן, אנגעפירט דורך זאַמברי דעם מאַגישן, אין דער אנוועזנהייט פון [[קאנסטאנטין דער גרויסער|קייסער קאָנסטאַנטין]]{{הערה|געשילדערט אין די 'אַקטן פון סילוועסטער' (Actus Silvestri).}}. לעאָ דער ערשטער (דער גרויסער; 440–461) האט קאָמפּאָנירט עטליכע פּאָלעמישע דרשות וואס זענען נעמליך (אבער נישט באמת) געווען געצילט קעגן אידן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | |||
===גרעגארי דער ערשטער=== | |||
גאָר דער וויכטיגסטער מיטלאלטערישער פּויפּסט אין באצוג צו באציאונגען מיט אידן, ווי אין אנדערע אספּעקטן, איז געווען [[גרעגארי דער ערשטער|גרעגאָרי דער ערשטער]] (דער גרויסער; 590–604), וועמענס בריוו זענען פול מיט אינפארמאציע וועגן דעם ענין. ער קען ווערן גערעכנט ווי דער גרינדער פון דער אנגענומענער פּויפּסטליכער אידישער פּאליטיק, סיי אין אירע פּאזיטיווע און סיי אין אירע נעגאטיווע אספּעקטן. פון איין זייט האט פּויפּסט גרעגארי באפוילן אז אידן זאלן נישט באלעסטיגט ווערן, אז זיי זאלן באשיצט ווערן פון געוואלדטאטן און מען זאל זיי לאזן פריי אויספירן זייער רעליגיע, פון די אנדערע זייט האט ער אויך געזאגט אז אידן זאלן ווערן אפּגעהאלטן פון האבן סיי וועלכע אויסזען פון אויטאריטעט איבער קריסטן, אדער פון געניסן פון גלייכן סטאטוס מיט קריסטן, אדער קיין שום פּריווילעגיעס איבער די וואס זיי זענען גאראנטירט געווארן דורך די עקזיסטירנדע געזעצן (ד"ה די געזעצן פון דער רוימישער אימפעריע נאך דעם טריומף פון קריסטנטום). | גאָר דער וויכטיגסטער מיטלאלטערישער פּויפּסט אין באצוג צו באציאונגען מיט אידן, ווי אין אנדערע אספּעקטן, איז געווען [[גרעגארי דער ערשטער|גרעגאָרי דער ערשטער]] (דער גרויסער; 590–604), וועמענס בריוו זענען פול מיט אינפארמאציע וועגן דעם ענין. ער קען ווערן גערעכנט ווי דער גרינדער פון דער אנגענומענער פּויפּסטליכער אידישער פּאליטיק, סיי אין אירע פּאזיטיווע און סיי אין אירע נעגאטיווע אספּעקטן. פון איין זייט האט פּויפּסט גרעגארי באפוילן אז אידן זאלן נישט באלעסטיגט ווערן, אז זיי זאלן באשיצט ווערן פון געוואלדטאטן און מען זאל זיי לאזן פריי אויספירן זייער רעליגיע, פון די אנדערע זייט האט ער אויך געזאגט אז אידן זאלן ווערן אפּגעהאלטן פון האבן סיי וועלכע אויסזען פון אויטאריטעט איבער קריסטן, אדער פון געניסן פון גלייכן סטאטוס מיט קריסטן, אדער קיין שום פּריווילעגיעס איבער די וואס זיי זענען גאראנטירט געווארן דורך די עקזיסטירנדע געזעצן (ד"ה די געזעצן פון דער רוימישער אימפעריע נאך דעם טריומף פון קריסטנטום). | ||
א בריוו וואס ער האט געשריבן צו דעם בישאף פון [[פאלערמא|פּאַלערמאָ]] האט זיך אנגעהויבן: "אין דעם זעלבן אופן ווי די אידן זאלן נישט האבן קיין ערלויבעניש צו אויסאיבן אין זייערע שולן עפּעס מער ווי עס איז זיי ערלויבט דורך די געזעצן, אזוי זאלן זיי נישט ליידן קיין שום אוממעגליכקייט אין דעם וואס איז זיי אויפגעגעבן געווארן.". די דאזיגע פּאזיציע האט צוזאמענגעפאסט די פּאפּסטליכע פּאליטיק און האט געשטעלט דעם ביישפּיל פאר אלע שפּעטערדיגע פּאפּסטליכע געזעצגעבונג אין דעם ענין. די דערקלערונג איז רעפּראדוצירט געווארן אלס א פעסטע רובריק, "Sicut Judaeis", אין שוץ-בולן וואס זענען ארויסגעגעבן געווארן דורך פּויפּסטן פון שפּעטערן מיטל-אלטער ביי ווייניגסטנס 22 געלעגנהייטן. מיט גרעגארי דעם ערשטן, מער פון דעם, איז דער פּויפּסטום אנערקענט געווארן אלס די העכסטע אויטאריטעט פון דער מערב'דיגער קירכע און דעריבער האבן אידן ארויס פון רוים, און אפילו ארויס פון איטאליע, אנגעהויבן צו אדרעסירן אפּעלאציעס פאר שוץ צו די פארשידענע פּויפּסטן, בעיקר דורך דער פארמיטלונג פון די אידן פון רוים{{הערה|שם=יודאיקע}}. | א בריוו וואס ער האט געשריבן צו דעם בישאף פון [[פאלערמא|פּאַלערמאָ]] האט זיך אנגעהויבן: "אין דעם זעלבן אופן ווי די אידן זאלן נישט האבן קיין ערלויבעניש צו אויסאיבן אין זייערע שולן עפּעס מער ווי עס איז זיי ערלויבט דורך די געזעצן, אזוי זאלן זיי נישט ליידן קיין שום אוממעגליכקייט אין דעם וואס איז זיי אויפגעגעבן געווארן.". די דאזיגע פּאזיציע האט צוזאמענגעפאסט די פּאפּסטליכע פּאליטיק און האט געשטעלט דעם ביישפּיל פאר אלע שפּעטערדיגע פּאפּסטליכע געזעצגעבונג אין דעם ענין. די דערקלערונג איז רעפּראדוצירט געווארן אלס א פעסטע רובריק, "Sicut Judaeis", אין שוץ-בולן וואס זענען ארויסגעגעבן געווארן דורך פּויפּסטן פון שפּעטערן מיטל-אלטער ביי ווייניגסטנס 22 געלעגנהייטן. מיט גרעגארי דעם ערשטן, מער פון דעם, איז דער פּויפּסטום אנערקענט געווארן אלס די העכסטע אויטאריטעט פון דער מערב'דיגער קירכע און דעריבער האבן אידן ארויס פון רוים, און אפילו ארויס פון איטאליע, אנגעהויבן צו אדרעסירן אפּעלאציעס פאר שוץ צו די פארשידענע פּויפּסטן, בעיקר דורך דער פארמיטלונג פון די אידן פון רוים{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
===768–1046=== | |||
===????=== | |||
אין די מיטל־אלטער האבן די פּויפּסטן געהאט א פארצווייגטע געשיכטע פון באַציאונגען מיט אידן. טייל פּויפּסטן, ווי קאליקסטוס דער צווייטער (1119-1124), האבן ארויסגעגעבן בולעס וואס האבן פארדאמט געצוואונגענע טבילה און אקטן פון געוואלדטאטן קעגן אידן. אנדערע פּויפּסטן, ווי אינאָסענט דער דריטער (1198-1216), האבן איינגעפירט באגרעניצונגען קעגן אידן, ווי למשל די פאדערונג צו טראגן א [[געלע לאטע|ספּעציעלער צייכן]] אויף זייערע קליידער. | אין די מיטל־אלטער האבן די פּויפּסטן געהאט א פארצווייגטע געשיכטע פון באַציאונגען מיט אידן. טייל פּויפּסטן, ווי קאליקסטוס דער צווייטער (1119-1124), האבן ארויסגעגעבן בולעס וואס האבן פארדאמט געצוואונגענע טבילה און אקטן פון געוואלדטאטן קעגן אידן. אנדערע פּויפּסטן, ווי אינאָסענט דער דריטער (1198-1216), האבן איינגעפירט באגרעניצונגען קעגן אידן, ווי למשל די פאדערונג צו טראגן א [[געלע לאטע|ספּעציעלער צייכן]] אויף זייערע קליידער. | ||
===1216–1261=== | |||
כאטש אלע, אָדער כמעט אלע, נאכפאלגער פון אינאָצענט דער דריטער האבן באשטעטיגט די Constitutio pro Judaeis, האבן זיי געווענליך פּרובירט צו פארזיכערן די דורכפיר פון די אנטי-אידישע קאַנאָנען פון דער לאַטעראַן קאונסיל. האָנאָריוס דער דריטער (1216–1227) איז אבער געווען געצוואונגען דורך אומשטענדן צו ערלויבן דעם קעניג פון קאסטיליע צו סוספּענדירן די פליכט צו טראגן די [[אידישע אפצייכן|אידישע אפּצייכן]] ווי באשטימט דורך דעם קאונסיל, כדי צו פארמיידן די אידן פון מיגרירן צו מוסולמענישע געביטן. אונטער גרעגארי דער ניינטער (1227–1241), וועלכער האט פרובירט צו צווינגען דאס טראגן דעם אפּצייכן אין נאַוואַרע (1234), איז די פּאפּסטליכע אפענסיווע קעגן די אידן פארברייטערט געווארן צו אידישער ליטעראטור, ווייל מיט זיין ערלויבעניש איז דער אנפאל אויף ספרים און דעם תלמוד אנגעהויבן געווארן. קאפּיעס פון דעם לעצטן זענען פארהאלטן געווארן ביז אַן אויספארשונג וועגן זייער אינהאלט (1239; זעט [[ניקאלאס דאנין]], [[רבי יחיאל פון פאריז]]). דאס איז נאכגעפאלגט געווארן דורך זייער פארדאמונג און פאר'משפּט'ונג צו פארברענען, וואס איז ווארשיינליך פארגעקומען נישט נאר אין פראנקרייך, נאר אויך (אונטער דער ספּעציפישער אויטאריטעט פון פּויפּסט) אין רוים (זעט [[שריפת התלמוד]]). [[אינאצענט דער פערטער|אינאָצענט דער פערטער]] (1243–1254) האָט איבערגע'חזר'ט די פארדאמונג פון תלמוד אין זיין בול Impia judaeorum perfidia פון 1244. אין 1253 האט ער באשטעטיגט דעם ארכיבישאָפּ'ס ארויסטרייבונג פון די אידן פון ווינא אין פראנקרייך ווייל זיי האבן נישט געהארכזאמט די לאַטעראַנישע דעקרעטן, און אין 1250 האט ער אינטערווענירט צו פארמיידן די אויפבוי פון א נייער [[קארדאבער שול|שול]] אין [[קארדאווא|קארדאבא]]. מצד שני האט ער אין צוויי בולן פון 1246 אומצוויידייטיג פארדאמט [[בלוט בלבול|בלוט־בלבולים]] וואס האבן אנגעהויבן אויפצוקומען, און האט אריינגענומען זיין פארדאמונג אין דער Constitutio pro Judaeis, וואס ער האט ארויסגעגעבן צום צווייטן מאל אין יענעם יאר. די דאזיגע פארדאמונג איז געבליבן אַן אינטעגראַלער טייל פון דעם טעקסט פון דער Constitutio ווען אימער זי איז שפּעטער ווידער ארויסגעגעבן געווארן דורך זיינע נאכפאלגער. כאטש [[אלעקסאנדער דער פערטער]] (1254–1261) האט פרובירט צו צווינגען דעם אידישן אפּצייכן און האט אנגעצונדן ווייטערדיגע אנפאלן אויף דעם תלמוד, האט ער אויך אנערקענט דעם ווערט פון די אידישע סוחרים פאר זיין אוצר, און אין 1255 האָט ער א צאל פון זיי באפרייט פון אלע שטייערן איבער די פּאפּסטליכע פארמעגן. | כאטש אלע, אָדער כמעט אלע, נאכפאלגער פון אינאָצענט דער דריטער האבן באשטעטיגט די Constitutio pro Judaeis, האבן זיי געווענליך פּרובירט צו פארזיכערן די דורכפיר פון די אנטי-אידישע קאַנאָנען פון דער לאַטעראַן קאונסיל. האָנאָריוס דער דריטער (1216–1227) איז אבער געווען געצוואונגען דורך אומשטענדן צו ערלויבן דעם קעניג פון קאסטיליע צו סוספּענדירן די פליכט צו טראגן די [[אידישע אפצייכן|אידישע אפּצייכן]] ווי באשטימט דורך דעם קאונסיל, כדי צו פארמיידן די אידן פון מיגרירן צו מוסולמענישע געביטן. אונטער גרעגארי דער ניינטער (1227–1241), וועלכער האט פרובירט צו צווינגען דאס טראגן דעם אפּצייכן אין נאַוואַרע (1234), איז די פּאפּסטליכע אפענסיווע קעגן די אידן פארברייטערט געווארן צו אידישער ליטעראטור, ווייל מיט זיין ערלויבעניש איז דער אנפאל אויף ספרים און דעם תלמוד אנגעהויבן געווארן. קאפּיעס פון דעם לעצטן זענען פארהאלטן געווארן ביז אַן אויספארשונג וועגן זייער אינהאלט (1239; זעט [[ניקאלאס דאנין]], [[רבי יחיאל פון פאריז]]). דאס איז נאכגעפאלגט געווארן דורך זייער פארדאמונג און פאר'משפּט'ונג צו פארברענען, וואס איז ווארשיינליך פארגעקומען נישט נאר אין פראנקרייך, נאר אויך (אונטער דער ספּעציפישער אויטאריטעט פון פּויפּסט) אין רוים (זעט [[שריפת התלמוד]]). [[אינאצענט דער פערטער|אינאָצענט דער פערטער]] (1243–1254) האָט איבערגע'חזר'ט די פארדאמונג פון תלמוד אין זיין בול Impia judaeorum perfidia פון 1244. אין 1253 האט ער באשטעטיגט דעם ארכיבישאָפּ'ס ארויסטרייבונג פון די אידן פון ווינא אין פראנקרייך ווייל זיי האבן נישט געהארכזאמט די לאַטעראַנישע דעקרעטן, און אין 1250 האט ער אינטערווענירט צו פארמיידן די אויפבוי פון א נייער [[קארדאבער שול|שול]] אין [[קארדאווא|קארדאבא]]. מצד שני האט ער אין צוויי בולן פון 1246 אומצוויידייטיג פארדאמט [[בלוט בלבול|בלוט־בלבולים]] וואס האבן אנגעהויבן אויפצוקומען, און האט אריינגענומען זיין פארדאמונג אין דער Constitutio pro Judaeis, וואס ער האט ארויסגעגעבן צום צווייטן מאל אין יענעם יאר. די דאזיגע פארדאמונג איז געבליבן אַן אינטעגראַלער טייל פון דעם טעקסט פון דער Constitutio ווען אימער זי איז שפּעטער ווידער ארויסגעגעבן געווארן דורך זיינע נאכפאלגער. כאטש [[אלעקסאנדער דער פערטער]] (1254–1261) האט פרובירט צו צווינגען דעם אידישן אפּצייכן און האט אנגעצונדן ווייטערדיגע אנפאלן אויף דעם תלמוד, האט ער אויך אנערקענט דעם ווערט פון די אידישע סוחרים פאר זיין אוצר, און אין 1255 האָט ער א צאל פון זיי באפרייט פון אלע שטייערן איבער די פּאפּסטליכע פארמעגן. | ||
===1265–??=== | |||
===ביים טיילונג פון קירכע (1378–1417)=== | |||
אין דער תקופה פון דער גרויסער טיילונג (1378–1417) איז דער פּויפּסטום אזוי פארטיפט געווען אין אירע אייגענע פּראבלעמען אז עס האט געהאט ווייניג געלעגנהייט זיך צו פארנעמען מיט די אידן. אין האפענונג צו דערגרייכן אַן איינדרוקספולן נצחון דורך דעם וואָס די אידן זאלן אנערקענען די "אמת" פון קריסטנטום, און דערמיט פארשטארקן זיין פּערזענליכע סטאטוס, האט דער שפּאנישער אנטיפּויפּסט [[בענעדיקט דער דרייצנטער]] אנטוויקלט א כמעט פרענעטישע אנטי-אידישע פּאליטיק. ער איז געווען פאראנטווארטליך פאר און האט געפירט די [[ויכוח פון טארטאסא|ויכוח פון טאָרטאָסאַ]] (1413–1414) און האט אנגעצונדן די פארפאלגונגס־באוועגונג, אריינגערעכנט דאס פארדאמען דעם תלמוד און אויפלייגן ווייטגרייכנדע באגרעניצונגען אויף די אידן, וואס האט אויך נאכגעפאלגט אין דער שפּאנישער האלבאינזל. | אין דער תקופה פון דער גרויסער טיילונג (1378–1417) איז דער פּויפּסטום אזוי פארטיפט געווען אין אירע אייגענע פּראבלעמען אז עס האט געהאט ווייניג געלעגנהייט זיך צו פארנעמען מיט די אידן. אין האפענונג צו דערגרייכן אַן איינדרוקספולן נצחון דורך דעם וואָס די אידן זאלן אנערקענען די "אמת" פון קריסטנטום, און דערמיט פארשטארקן זיין פּערזענליכע סטאטוס, האט דער שפּאנישער אנטיפּויפּסט [[בענעדיקט דער דרייצנטער]] אנטוויקלט א כמעט פרענעטישע אנטי-אידישע פּאליטיק. ער איז געווען פאראנטווארטליך פאר און האט געפירט די [[ויכוח פון טארטאסא|ויכוח פון טאָרטאָסאַ]] (1413–1414) און האט אנגעצונדן די פארפאלגונגס־באוועגונג, אריינגערעכנט דאס פארדאמען דעם תלמוד און אויפלייגן ווייטגרייכנדע באגרעניצונגען אויף די אידן, וואס האט אויך נאכגעפאלגט אין דער שפּאנישער האלבאינזל. | ||
<!-- אין 1417 האָט אַ ייִדישע פּראָצעסיע זיך געטראפן מיט דעם ניי-אויסגעוויילטן פּויפּסט מארטין דער פינפטער אין קאָנסטאַנץ, אָבער ער האט, ווי אנדערע פּויפּסטן, אָפּגעוואָרפן די תורה מיט "געמאָסטענע ווערטער". דעם נאכפאלגנדן יאר האָבן אידן קאָנוואָקירט אַ סינאָד און געבראַכט מתנות צו מארטין דעם פינפטן צו איבעררעדן אים צו צוריקצונעמען אַנטי-ייִדישע געזעצן וואָס זענען אויפגעשטעלט געוואָרן דורך אַנטיפּויפּסט בענעדיקט דעם דרייצנטן{{הערה|שם=טאבלעט}}. | <!-- אין 1417 האָט אַ ייִדישע פּראָצעסיע זיך געטראפן מיט דעם ניי-אויסגעוויילטן פּויפּסט מארטין דער פינפטער אין קאָנסטאַנץ, אָבער ער האט, ווי אנדערע פּויפּסטן, אָפּגעוואָרפן די תורה מיט "געמאָסטענע ווערטער". דעם נאכפאלגנדן יאר האָבן אידן קאָנוואָקירט אַ סינאָד און געבראַכט מתנות צו מארטין דעם פינפטן צו איבעררעדן אים צו צוריקצונעמען אַנטי-ייִדישע געזעצן וואָס זענען אויפגעשטעלט געוואָרן דורך אַנטיפּויפּסט בענעדיקט דעם דרייצנטן{{הערה|שם=טאבלעט}}. | ||
--> | --> | ||
===איטאליענער פּויפּסטן=== | |||
===1471–1484=== | |||
אנדערע פּויפּסטן האבן געוויזן א מער טאלעראנטע שטעלונג, ווי למשל אלעקסאנדער דער זעקסטער (1492–1503), וועלכער האט ערלויבט די פליטים פון שפאניע זיך צו באזעצן אין זיינע שטאַטן. | אנדערע פּויפּסטן האבן געוויזן א מער טאלעראנטע שטעלונג, ווי למשל אלעקסאנדער דער זעקסטער (1492–1503), וועלכער האט ערלויבט די פליטים פון שפאניע זיך צו באזעצן אין זיינע שטאַטן. | ||
===הויז פון מעדיטשי=== | |||
קלעמענט דער זיבעטער (1523–1534) איז באקאנט אין דער אידישער געשיכטע פאר זיין אינטערעס אין דעם פאל פון דעם משיח שקר [[דוד ראובני]], און פאר דעם שוץ וואס ער האט געגעבן [[רבי שלמה מולכו]], וועלכער, אלס א גר, האט פארלוירן זיין לעבן צו דער [[אינקוויזיציע]]. ער האט אויך ארויסגעגעבן א באפעל צו באשיצן די מאַראַנאָס אין פּארטוגאל קעגן דער אינקוויזיציע (1533 און 1534){{הערה|שם=JE}}. | קלעמענט דער זיבעטער (1523–1534) איז באקאנט אין דער אידישער געשיכטע פאר זיין אינטערעס אין דעם פאל פון דעם משיח שקר [[דוד ראובני]], און פאר דעם שוץ וואס ער האט געגעבן [[רבי שלמה מולכו]], וועלכער, אלס א גר, האט פארלוירן זיין לעבן צו דער [[אינקוויזיציע]]. ער האט אויך ארויסגעגעבן א באפעל צו באשיצן די מאַראַנאָס אין פּארטוגאל קעגן דער אינקוויזיציע (1533 און 1534){{הערה|שם=JE}}. | ||
די רעפארמאציע און די פאלגנדע שטרענגקייט אין פארסירן די צענזור פון ספרים האבן זיך אפּגעוויזן אויף דעם צושטאנד פון די אידן אויף אזוי ווייט אז משומדים האבן גערן געוויזן זייער איבערגעגעבנקייט צו זייער נייעם גלויבן דורך דענונצירן ספרי קודש, און ספּעציעל דעם תלמוד, אלס פיינטליך צו קריסטנטום. דעריבער האט פּויפּסט יוליוס דער דריטער ארויסגעגעבן אַן עדיקט וואס האט געפאדערט דאס פארברענען פון תלמוד (1553) און האט פארבאטן דאס דרוקן עס דורך קריסטן. אין רוים זענען א גרויסע צאל קאפּיעס עפנטליך פארברענט געווארן (א' תשרי ה'שי"ד). דער ערגסטער טייל איז נאך געקומען. פּאול דער פערטער (1555–1559), אין זיין בול "Cum nimis absurdum" (12טן יולי 1555; כ"ג תמוז ה'שט"ו), האט נישט נאר איבערגענייט אלע קאַנאָנישע באגרעניצונגען קעגן די אידן — ווי די וואס האבן זיי פארבאטן צו פּראקטיצירן מעדיצין צווישן קריסטן, צו האלטן קריסטליכע דינסטן, און דאס גלייכן — נאר ער האט זיי אויך באגרעניצט אין זייער קאמערציעלע אקטיוויטעט, זיי פארבאטן צו האבן מער ווי איין שול אין א שטאָט, געצוואונגען דאס טראגן פון דעם געלן הוט, נישט ערלויבט א איד צו ווערן אדרעסירט אלס "סיניאָר", און צום סוף באפוילן אז זיי זאלן וואוינען אין א | די רעפארמאציע און די פאלגנדע שטרענגקייט אין פארסירן די צענזור פון ספרים האבן זיך אפּגעוויזן אויף דעם צושטאנד פון די אידן אויף אזוי ווייט אז משומדים האבן גערן געוויזן זייער איבערגעגעבנקייט צו זייער נייעם גלויבן דורך דענונצירן ספרי קודש, און ספּעציעל דעם תלמוד, אלס פיינטליך צו קריסטנטום. דעריבער האט פּויפּסט יוליוס דער דריטער ארויסגעגעבן אַן עדיקט וואס האט געפאדערט דאס פארברענען פון תלמוד (1553) און האט פארבאטן דאס דרוקן עס דורך קריסטן. אין רוים זענען א גרויסע צאל קאפּיעס עפנטליך פארברענט געווארן (א' תשרי ה'שי"ד). דער ערגסטער טייל איז נאך געקומען. פּאול דער פערטער (1555–1559), אין זיין בול "Cum nimis absurdum" (12טן יולי 1555; כ"ג תמוז ה'שט"ו), האט נישט נאר איבערגענייט אלע קאַנאָנישע באגרעניצונגען קעגן די אידן — ווי די וואס האבן זיי פארבאטן צו פּראקטיצירן מעדיצין צווישן קריסטן, צו האלטן קריסטליכע דינסטן, און דאס גלייכן — נאר ער האט זיי אויך באגרעניצט אין זייער קאמערציעלע אקטיוויטעט, זיי פארבאטן צו האבן מער ווי איין שול אין א שטאָט, געצוואונגען דאס טראגן פון דעם געלן הוט, נישט ערלויבט א איד צו ווערן אדרעסירט אלס "סיניאָר", און צום סוף באפוילן אז זיי זאלן וואוינען אין א [[געטא]]. די לעצטע מאסנאם איז דורכגעפירט געווארן אין רוים מיט אומדערבארעמדיגער שטרענגקייט{{הערה|שם=JE}}. | ||
===1559–1571=== | |||
פּיוס דער פערטער (1559–1565), פּאול'ס נאכפאלגער, האט געבראכט א קורצע פארלייכטערונג, און אין 1562 האָט ער מאדיפיצירט די שטרענגקייט פון די פארארדענונגען פון זיין פאָרגייער, אפילו ערלויבט דאס דרוקן פון תלמוד מיט געוויסע אויסלאזונגען אדער, אָן זיי, אונטער אַן אנדערן נאמען (1564). ער האט אויך אינדוצירט דעם הייליגן רוימישן קייסער צו צוריקציען אַן עדיקט פון גירוש קעגן די אידן פון [[בעהמען]], און האט פאַרלייכטערט די לעבנסבאדינגונגען אין דעם ניי-געגרינדעטן רוימישן געטאָ דורך פארבאטן די העכערונג פון דינגען דארט. ער איז נאכגעפאלגט געווארן דורך פּיוס דער פינפטער (1566–1572), וועלכער, ווי קארדינאַל גהיסליערי, איז פריער געווען דער הויפּט פון דער רוימישער אינקוויזיציע, אין וועלכער קאפּאציטעט ער האט געפירט דעם אנפאל אויף אידישער ליטעראטור אין דעם פריערדיגן צענדליג יאר. מיט אים האט די פּאליטיק פון אונטערדריקונג ווידער טריומפירט; די רעגולאציעס פון 1555 זענען באנייט געווארן און די קאנצעסיעס וואס זענען געמאכט געווארן דורך זיין פאָרגייער זענען צוריקגענומען געווארן. אין 1567/68 האט ער פארבאטן אידן פון די פּאפּסטליכע שטאַטן צו לייען געלט אויף ריבית, און זיין בול Hebraeorum gens פון 1569 האט ארויסגעטריבן אידן פון די קלענערע ערטער אין די פּאפּסטליכע דאָמיניאָנען, מיט די אויסנאם פון רוים און אַנקאָנאַ אין איטאליע, און [[אוויניאן|אַוויניאָן]], קאַרפּענטראַס, און צוויי אנדערע ערטער אין פראנקרייך. זיין פּערזענליכע פאנאטישקייט, מער פון דעם, איז געווען פאראנטווארטליך פאר די איינפיר פון דער געטאָ סיסטעם אין די הערצאָגטומען פון אורבינאָ און טוסקאַניע (1570–1571){{הערה|שם=יודאיקע}}. | פּיוס דער פערטער (1559–1565), פּאול'ס נאכפאלגער, האט געבראכט א קורצע פארלייכטערונג, און אין 1562 האָט ער מאדיפיצירט די שטרענגקייט פון די פארארדענונגען פון זיין פאָרגייער, אפילו ערלויבט דאס דרוקן פון תלמוד מיט געוויסע אויסלאזונגען אדער, אָן זיי, אונטער אַן אנדערן נאמען (1564). ער האט אויך אינדוצירט דעם הייליגן רוימישן קייסער צו צוריקציען אַן עדיקט פון גירוש קעגן די אידן פון [[בעהמען]], און האט פאַרלייכטערט די לעבנסבאדינגונגען אין דעם ניי-געגרינדעטן רוימישן געטאָ דורך פארבאטן די העכערונג פון דינגען דארט. ער איז נאכגעפאלגט געווארן דורך פּיוס דער פינפטער (1566–1572), וועלכער, ווי קארדינאַל גהיסליערי, איז פריער געווען דער הויפּט פון דער רוימישער אינקוויזיציע, אין וועלכער קאפּאציטעט ער האט געפירט דעם אנפאל אויף אידישער ליטעראטור אין דעם פריערדיגן צענדליג יאר. מיט אים האט די פּאליטיק פון אונטערדריקונג ווידער טריומפירט; די רעגולאציעס פון 1555 זענען באנייט געווארן און די קאנצעסיעס וואס זענען געמאכט געווארן דורך זיין פאָרגייער זענען צוריקגענומען געווארן. אין 1567/68 האט ער פארבאטן אידן פון די פּאפּסטליכע שטאַטן צו לייען געלט אויף ריבית, און זיין בול Hebraeorum gens פון 1569 האט ארויסגעטריבן אידן פון די קלענערע ערטער אין די פּאפּסטליכע דאָמיניאָנען, מיט די אויסנאם פון רוים און אַנקאָנאַ אין איטאליע, און [[אוויניאן|אַוויניאָן]], קאַרפּענטראַס, און צוויי אנדערע ערטער אין פראנקרייך. זיין פּערזענליכע פאנאטישקייט, מער פון דעם, איז געווען פאראנטווארטליך פאר די איינפיר פון דער געטאָ סיסטעם אין די הערצאָגטומען פון אורבינאָ און טוסקאַניע (1570–1571){{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
===גרעגארי דער דרייצנטער=== | |||
עס זענען געווען עטליכע קליינע פארבעסערונגען אונטער [[גרעגארי דער דרייצנטער]] (1572–1585), אבער ער איז געווען פאראנטווארטליך פאר דער ווידער-איינפירונג פון די פּרעדיגטען (דרשות) אין וואס אידן זענען געצוואונגען געווארן זיך צו באטייליגן, און פאר דעם שטרענגן פארבאט פון דעם פּראקטיצירן מעדיצין דורך די אידן צווישן קריסטן. די לעצטע האט באצייכנט דעם סוף פון דער טראדיציע פון אידישע מעדיצינישע פּראקטיקער אין דינסט פון וואטיקאן, וואס איז געווען געווענליך זינט דעם 13טן יארהונדערט{{הערה|שם=יודאיקע}}. | עס זענען געווען עטליכע קליינע פארבעסערונגען אונטער [[גרעגארי דער דרייצנטער]] (1572–1585), אבער ער איז געווען פאראנטווארטליך פאר דער ווידער-איינפירונג פון די פּרעדיגטען (דרשות) אין וואס אידן זענען געצוואונגען געווארן זיך צו באטייליגן, און פאר דעם שטרענגן פארבאט פון דעם פּראקטיצירן מעדיצין דורך די אידן צווישן קריסטן. די לעצטע האט באצייכנט דעם סוף פון דער טראדיציע פון אידישע מעדיצינישע פּראקטיקער אין דינסט פון וואטיקאן, וואס איז געווען געווענליך זינט דעם 13טן יארהונדערט{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
===1585–1605=== | |||
עס איז ווידער געווען א קורצע גינסטיגע אינטערלודיע אונטער סיקסטוס דער פינפטער (1585–1590), וועלכער האט געמאכט אַן אנטשלאסענעם פּרואוו צו צוריקשטעלן די עקאנאמישע בלי פון די פּויפּסטליכע שטאַטן און האט דערפאר צוריקגעדרייט די אנטי-אידישע פּאליטיק פון פריערדיגע פּויפּסטן, כאטש וואס פאר זיין ערוועלט ווערן האט ער געוויזן גרויסע שטרענגקייט קעגן די מאַראַנאָס ווען ער איז געווען אינקוויזיטאר אין ווענעציע. ער האט געהאט אין זיין דינסט אלס זיין הויז-פארוואלטער יאָאַו לאָפּעז, אַ מאראנא וואס האט זיך אומגעקערט צו אידנטום. ער האט אויך געגעבן [[מאיר מאגינא|מאיר מאַגינאָ]] א מאָנאָפּאָל פאר א פארבעסערטן מעטאד פון זיידן פּראדוקציע, האט אנגענומען די דעדיקאציע צו זיך אין [[רבי דוד דע פאמיס|רבי דוד דע פּאָמיס]]'נס {{העב|רבי דוד דה פומיס}} ווערטערבוך, צמח דוד, און האט די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאַטן פיזיש באשיצט מער ווי איין מאל. זיין בול Christiana pietas פון 1586 האט צוריקגעדרייט די פארפאלגונגס־עדיקטן פון זיינע פאָרגייער און האט די אידן ערלויבט צוריקצוקערן צו די פּויפּסטליכע שטאַטן, צו האלטן קריסטליכע דינסטן ווי פריער, און צו פּראקטיצירן מעדיצין. מער פון דעם, האט ער צוריקגעדרייט די פּאליטיק פון פריערדיגע פּויפּסטן וועגן דעם פּראַקטיצירן פון ריבית, ערלויבט דאס עפענען פון קרעדיט באַנקען אין די פּויפּסטליכע שטאַטן און ארויסגעגעבן לייסענצן אדער "אַבסאָלוציעס" פאַר אידישע געלט־לייער אין פארשידענע טיילן פון איטאליע, וואס האט פאר די קומענדיגע 100 יאר געברענגט א באדייטנדן איינקונפט צום פּויפּסטליכן אוצר{{הערה|שם=יודאיקע}}. | עס איז ווידער געווען א קורצע גינסטיגע אינטערלודיע אונטער סיקסטוס דער פינפטער (1585–1590), וועלכער האט געמאכט אַן אנטשלאסענעם פּרואוו צו צוריקשטעלן די עקאנאמישע בלי פון די פּויפּסטליכע שטאַטן און האט דערפאר צוריקגעדרייט די אנטי-אידישע פּאליטיק פון פריערדיגע פּויפּסטן, כאטש וואס פאר זיין ערוועלט ווערן האט ער געוויזן גרויסע שטרענגקייט קעגן די מאַראַנאָס ווען ער איז געווען אינקוויזיטאר אין ווענעציע. ער האט געהאט אין זיין דינסט אלס זיין הויז-פארוואלטער יאָאַו לאָפּעז, אַ מאראנא וואס האט זיך אומגעקערט צו אידנטום. ער האט אויך געגעבן [[מאיר מאגינא|מאיר מאַגינאָ]] א מאָנאָפּאָל פאר א פארבעסערטן מעטאד פון זיידן פּראדוקציע, האט אנגענומען די דעדיקאציע צו זיך אין [[רבי דוד דע פאמיס|רבי דוד דע פּאָמיס]]'נס {{העב|רבי דוד דה פומיס}} ווערטערבוך, צמח דוד, און האט די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאַטן פיזיש באשיצט מער ווי איין מאל. זיין בול Christiana pietas פון 1586 האט צוריקגעדרייט די פארפאלגונגס־עדיקטן פון זיינע פאָרגייער און האט די אידן ערלויבט צוריקצוקערן צו די פּויפּסטליכע שטאַטן, צו האלטן קריסטליכע דינסטן ווי פריער, און צו פּראקטיצירן מעדיצין. מער פון דעם, האט ער צוריקגעדרייט די פּאליטיק פון פריערדיגע פּויפּסטן וועגן דעם פּראַקטיצירן פון ריבית, ערלויבט דאס עפענען פון קרעדיט באַנקען אין די פּויפּסטליכע שטאַטן און ארויסגעגעבן לייסענצן אדער "אַבסאָלוציעס" פאַר אידישע געלט־לייער אין פארשידענע טיילן פון איטאליע, וואס האט פאר די קומענדיגע 100 יאר געברענגט א באדייטנדן איינקונפט צום פּויפּסטליכן אוצר{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
די דאזיגע גינסטיגע אינטערלודיע איז געווען קורצלעביג, און האט זיך געענדיגט באלד נאך דעם טויט פון סיקסטוס דעם פינפטן. [[קלעמענט דער אכטער]] (1592–1605) מוז האבן געווען אמאל אין פריינדליכע באציאונגען מיט אידן, ווייל א חנוכה מנורה וואס טראגט זיין [[הערב|וואַפּן]] אלס קארדינאל ווערט אויפגעהיטן אין דעם וויקטאָריע און אַלבערט מוזעאום, לאנדאן. אבער אין יאר נאך זיין טראָן־איבערנאַמע האט ער ארויסגעגעבן די בול Caeca et obdurata (1593), וואס האט ווידער-באפעסטיגט די פארפאלגונגס־פּאליטיק פון פּאָול דעם פערטן און פּיוס דעם פינפטן, אויסער דעם פארבאט אויף געלט־לייען, וואס איז געבליבן ערלויבט פאר נאך א געוויסע צייט{{הערה|שם=יודאיקע}}. | די דאזיגע גינסטיגע אינטערלודיע איז געווען קורצלעביג, און האט זיך געענדיגט באלד נאך דעם טויט פון סיקסטוס דעם פינפטן. [[קלעמענט דער אכטער]] (1592–1605) מוז האבן געווען אמאל אין פריינדליכע באציאונגען מיט אידן, ווייל א חנוכה מנורה וואס טראגט זיין [[הערב|וואַפּן]] אלס קארדינאל ווערט אויפגעהיטן אין דעם וויקטאָריע און אַלבערט מוזעאום, לאנדאן. אבער אין יאר נאך זיין טראָן־איבערנאַמע האט ער ארויסגעגעבן די בול Caeca et obdurata (1593), וואס האט ווידער-באפעסטיגט די פארפאלגונגס־פּאליטיק פון פּאָול דעם פערטן און פּיוס דעם פינפטן, אויסער דעם פארבאט אויף געלט־לייען, וואס איז געבליבן ערלויבט פאר נאך א געוויסע צייט{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
===18טן יארהונדערט=== | |||
אין 18טן יארהונדערט האבן זיך די באדינגונגען ווייטער פארערגערט. באנייטע שטרענגקייט האט זיך אנגעהויבן אונטער בענעדיקט דער דרייצנטער (1724–1730) און קלעמענט דער צוועלפטער (1730–1740). דער לעצטער האט אין 1733 באאויפטראגט קארדינאל פּעטראַ צו צונויפשטעלן א נייעם אנטי-אידישן קאָד, וואס האט איינגעפירט פארשידענע נייע דערנידערונגען, למשל, אז דער אידישער אפּצייכן זאל ווערן געטראגן אפילו בשעת'ן רייזן און אז רבנים זאלן נישט ערלויבט ווערן צו האבן קיין אונטערשיידנדע מלבוש. אין 1766 איז דער דאזיגער קאָד געווארן באנייט און שטרענג דורכגעפירט דורך בענעדיקט דער פערצנטער (1740–1758) און דער צושטאנד פון די אידן פון די פּויפּסטליכע דאָמיניאָנען האט דערגרייכט זיין נידריגסטן פּונקט. דער פּויפּסט האט ווידער איינגעשטעלט שטרענגע מאָסנאַמען קעגן העברעאישער ליטעראטור, און אין 1747 האט ער געאורטיילט אז א אידיש קינד וואס איז אמאל געטויפט געווארן, אפילו קעגן קירכע געזעץ, מוז אויפגעצויגן ווערן ווי א קריסט. די דאזיגע פסק האט געגעבן א שטופּ צו דעם סקאנדאל פון געצוואונגענע טויפונגען, וואס האט פון דעמאלט אָן דערלאנגט א טראגישע באדייטונג אין דער געשיכטע פון רוימישן אידנטום{{הערה|שם=יודאיקע}}. | אין 18טן יארהונדערט האבן זיך די באדינגונגען ווייטער פארערגערט. באנייטע שטרענגקייט האט זיך אנגעהויבן אונטער בענעדיקט דער דרייצנטער (1724–1730) און קלעמענט דער צוועלפטער (1730–1740). דער לעצטער האט אין 1733 באאויפטראגט קארדינאל פּעטראַ צו צונויפשטעלן א נייעם אנטי-אידישן קאָד, וואס האט איינגעפירט פארשידענע נייע דערנידערונגען, למשל, אז דער אידישער אפּצייכן זאל ווערן געטראגן אפילו בשעת'ן רייזן און אז רבנים זאלן נישט ערלויבט ווערן צו האבן קיין אונטערשיידנדע מלבוש. אין 1766 איז דער דאזיגער קאָד געווארן באנייט און שטרענג דורכגעפירט דורך בענעדיקט דער פערצנטער (1740–1758) און דער צושטאנד פון די אידן פון די פּויפּסטליכע דאָמיניאָנען האט דערגרייכט זיין נידריגסטן פּונקט. דער פּויפּסט האט ווידער איינגעשטעלט שטרענגע מאָסנאַמען קעגן העברעאישער ליטעראטור, און אין 1747 האט ער געאורטיילט אז א אידיש קינד וואס איז אמאל געטויפט געווארן, אפילו קעגן קירכע געזעץ, מוז אויפגעצויגן ווערן ווי א קריסט. די דאזיגע פסק האט געגעבן א שטופּ צו דעם סקאנדאל פון געצוואונגענע טויפונגען, וואס האט פון דעמאלט אָן דערלאנגט א טראגישע באדייטונג אין דער געשיכטע פון רוימישן אידנטום{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
| שורה 48: | שורה 63: | ||
דאס האט זיך אבער ארויסגעוויזן אלס בלויז א קורצע אינטערלודיע, ווייל מיט זיין נאכפאלגער, פּיוס דער זעקסטער (1775–1798), איז א פולשטענדיגע רעאקציע אנגעקומען. דער Editto sopra gli ebrei (1775) פון פּיוס האט קאָדיפיצירט, ווידער-פארסירט און פארשטארקט די גאנצע פריערדיגע, דערנידערנדע אנטי-אידישע געזעצגעבונג, ווי בארבאריש עס זאל נאר האבן געווען, און איז אפילו אזוי ווייט געגאנגען אז ער האט פארבאטן אידן צו פארברענגען די נאכט ארויס פון געטאָ, אונטער טויט שטראף. דאס זענען געווען די באדינגונגען אונטער וועלכע די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאטן האבן ווייטער עקזיסטירט ביז די ארמייען פון דער [[פראנצויזישע רעוואלוציע|פראנצויזישער רעוואלוציע]] האבן איבערגעקערט די וועלטליכע מאכט פון די פּויפּסטן אין 1797–1798 און אינאיינוועגס האבן אפּגעשטעלט אלע דיסקרימינאטארישע געזעצגעבונג{{הערה|שם=יודאיקע}}. | דאס האט זיך אבער ארויסגעוויזן אלס בלויז א קורצע אינטערלודיע, ווייל מיט זיין נאכפאלגער, פּיוס דער זעקסטער (1775–1798), איז א פולשטענדיגע רעאקציע אנגעקומען. דער Editto sopra gli ebrei (1775) פון פּיוס האט קאָדיפיצירט, ווידער-פארסירט און פארשטארקט די גאנצע פריערדיגע, דערנידערנדע אנטי-אידישע געזעצגעבונג, ווי בארבאריש עס זאל נאר האבן געווען, און איז אפילו אזוי ווייט געגאנגען אז ער האט פארבאטן אידן צו פארברענגען די נאכט ארויס פון געטאָ, אונטער טויט שטראף. דאס זענען געווען די באדינגונגען אונטער וועלכע די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאטן האבן ווייטער עקזיסטירט ביז די ארמייען פון דער [[פראנצויזישע רעוואלוציע|פראנצויזישער רעוואלוציע]] האבן איבערגעקערט די וועלטליכע מאכט פון די פּויפּסטן אין 1797–1798 און אינאיינוועגס האבן אפּגעשטעלט אלע דיסקרימינאטארישע געזעצגעבונג{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
===19טן יארהונדער=== | |||
נאך דעם אומווארפונג פון נאפּאלעאן האט פּיוס דער זיבעטער (1800–1823) געפירט דעם וועג אין דער רעאקציע וואס האט נאכגעפאלגט איבער גאנץ איטאליע. (די פּויפּסטליכע פארמעגן אין דרום פראנקרייך, מיט קאנטראל איבער די אידישע קהילות פון יענער געגנט, זענען אינצווישן פארלוירן געגאנגען). צו א פארעלטערטן רעליגיעזן אָבסקוראַנטיזם איז איצט צוגעקומען די מער איבערצייגנדע באטראכטונג אז אידן זענען ריכטיג פארדעכטיגט געווארן אין סימפּאטיע צו דער ליבעראלער באוועגונג אין איטאליענישער פּאליטיק. פון יענע צייט אָן ביזן אומווארף פון דער וועלטליכער מאכט פון פּויפּסטום איז די אלטע פּאליטיק פון אונטערדריקונג ווידער באנייט געווארן, און פון דעם שטאנדפונקט זענען די פּויפּסטליכע שטאַטן געווען די רעאַקציאָנערסטע געגנט אין אייראפּע. פּויפּסט פּיוס דער זיבעטער האט זיך אומגעקערט פון זיין לאנגן גלות אנטשלאסן ווידער איינצושטעלן די פאַר-רעוואלוציאנערע קירכליכע רעזשים ביזן לעצטן דעטאל, אריינגערעכנט דעם געטאָ, פּרעדיגטען, און אזוי ווייטער. נאר דאס טראגן דעם אידישן אפּצייכן, כאטש נאמינעל באשטימט, איז נישט פאקטיש דורכגעפירט געווארן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | נאך דעם אומווארפונג פון נאפּאלעאן האט פּיוס דער זיבעטער (1800–1823) געפירט דעם וועג אין דער רעאקציע וואס האט נאכגעפאלגט איבער גאנץ איטאליע. (די פּויפּסטליכע פארמעגן אין דרום פראנקרייך, מיט קאנטראל איבער די אידישע קהילות פון יענער געגנט, זענען אינצווישן פארלוירן געגאנגען). צו א פארעלטערטן רעליגיעזן אָבסקוראַנטיזם איז איצט צוגעקומען די מער איבערצייגנדע באטראכטונג אז אידן זענען ריכטיג פארדעכטיגט געווארן אין סימפּאטיע צו דער ליבעראלער באוועגונג אין איטאליענישער פּאליטיק. פון יענע צייט אָן ביזן אומווארף פון דער וועלטליכער מאכט פון פּויפּסטום איז די אלטע פּאליטיק פון אונטערדריקונג ווידער באנייט געווארן, און פון דעם שטאנדפונקט זענען די פּויפּסטליכע שטאַטן געווען די רעאַקציאָנערסטע געגנט אין אייראפּע. פּויפּסט פּיוס דער זיבעטער האט זיך אומגעקערט פון זיין לאנגן גלות אנטשלאסן ווידער איינצושטעלן די פאַר-רעוואלוציאנערע קירכליכע רעזשים ביזן לעצטן דעטאל, אריינגערעכנט דעם געטאָ, פּרעדיגטען, און אזוי ווייטער. נאר דאס טראגן דעם אידישן אפּצייכן, כאטש נאמינעל באשטימט, איז נישט פאקטיש דורכגעפירט געווארן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
| שורה 54: | שורה 70: | ||
פּיוס דער ניינטער (1846–1878) האט אנגעהויבן זיין פּאָנטיפיקאַט ווי די האפענונג פון דער ליבעראלער באוועגונג, איינפירנדיג עטליכע מאסנאמען פאר דער פארבעסערונג פון דער לאגע פון די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאַטן. שפּעטער אבער איז אויך ער געווארן רעאקציאנער, און כאטש זיין פּערזענליכע צוגאנג איז געבליבן נישט אומפריינטליך האט ער זיך געהאלטן צו אלע זיינע פאָרגייערס' באגרעניצונגען מיט אַן אומפארמינערטער קראפט. אונטער אים האט אפילו געוועלטיגט דער זידליכער געצוואונגענער טויפונג פון קינדער, דער בארימטסטער (אבער נישט דער איינציגער אדער דער לעצטער) פאל איז געווען דער בארימטער [[עדגארדא מארטארא|מאָרטאַראַ]] פאל פון 1858, אין וועלכן דער פּויפּסט האט אנגעהאלטן אַן אבסאלוט אומבויגזאמע שטעלונג{{הערה|שם=יודאיקע}}. | פּיוס דער ניינטער (1846–1878) האט אנגעהויבן זיין פּאָנטיפיקאַט ווי די האפענונג פון דער ליבעראלער באוועגונג, איינפירנדיג עטליכע מאסנאמען פאר דער פארבעסערונג פון דער לאגע פון די אידן פון די פּויפּסטליכע שטאַטן. שפּעטער אבער איז אויך ער געווארן רעאקציאנער, און כאטש זיין פּערזענליכע צוגאנג איז געבליבן נישט אומפריינטליך האט ער זיך געהאלטן צו אלע זיינע פאָרגייערס' באגרעניצונגען מיט אַן אומפארמינערטער קראפט. אונטער אים האט אפילו געוועלטיגט דער זידליכער געצוואונגענער טויפונג פון קינדער, דער בארימטסטער (אבער נישט דער איינציגער אדער דער לעצטער) פאל איז געווען דער בארימטער [[עדגארדא מארטארא|מאָרטאַראַ]] פאל פון 1858, אין וועלכן דער פּויפּסט האט אנגעהאלטן אַן אבסאלוט אומבויגזאמע שטעלונג{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
<!-- וועגן פּיוס דעם צענטן (אויסגעוויילט 1903) איז נישט גענוג באַקאַנט צו דערלויבן אַן אורטייל וועגן זיין שטעלונג צו די אידן. ער האָט אויפגענומען הערצל און עטלעכע אַנדערע אידן אין אַן אוידיענץ, אָבער אין זיין דיאָצעס פון מאַנטואַ, איידער ער איז געוואָרן פּויפּסט, האָט ער פאַרבאָטן די צערעמאָניע פון אַ סאָלעמנער מאַסע אויף דעם קעניגס געבורטסטאָג ווייל דער שטאטראט וואָס האָט דאָס געבעטן האָט באַזוכט אַ צערעמאָניע אין דער שול{{הערה|שם=JE}}. | ===20סטן יארהונדערט=== | ||
אין דעם 20סטן יאָרהונדערט האט די שטעלונג פון די פּויפּסטן צו אידן זיך באדייטנד פארבעסערט. <!-- וועגן פּיוס דעם צענטן (אויסגעוויילט 1903) איז נישט גענוג באַקאַנט צו דערלויבן אַן אורטייל וועגן זיין שטעלונג צו די אידן. ער האָט אויפגענומען הערצל און עטלעכע אַנדערע אידן אין אַן אוידיענץ, אָבער אין זיין דיאָצעס פון מאַנטואַ, איידער ער איז געוואָרן פּויפּסט, האָט ער פאַרבאָטן די צערעמאָניע פון אַ סאָלעמנער מאַסע אויף דעם קעניגס געבורטסטאָג ווייל דער שטאטראט וואָס האָט דאָס געבעטן האָט באַזוכט אַ צערעמאָניע אין דער שול{{הערה|שם=JE}}. | |||
--> | --> | ||
דער צווייטער וואַטיקאַן קאונסיל (1962–1965) האט אנגענומען א דעקלאראציע וואָס האָט פארדאמט אנטיסעמיטיזם און געזאגט אז אידן ווי א פאלק זענען נישט פאראנטווארטליך פארן טויט פון ישו. יאן פאולוס דער צווייטער (1978–2005) האט געארבעט קאנסיסטענט צו פארבעסערן די אידיש-קאַטוילישע באציאונגען און איז געווען דער ערשטער פּויפּסט זייט פּעטער צו באזוכן א שול אין רוים אין 1986. | |||
יאָן פּאָול דער צווייטער איז געווען באקאנט אלס א פארטיידיגער פון דעם אידישן פאלק. זיין לאנגער פּאָנטיפיקאַט האט געשאפן א סטאבילע פּלאטפארמע פאר וואוקס אין די אידיש־קאטוילישע באציאונגען. אין 2000 האט ער געמאכט א היסטארישן באזוך אין מדינת ישראל, באזוכט [[יד ושם]], און אריינגעלייגט א געשריבענע אנטשולדיגונג צום אידישן פאלק פאר אנטיסעמיטישע זינד פון קאטאליקן אין א שפּאלט אין דער [[כותל המערבי]]. ער האט באשטעטיגט די ספּעציעלע באציאונגען צווישן קריסטנטום און דעם אידישן פאלק און די אייביגע גילטיגקייט פון גאט'ס אנגייענדן בונד מיט די אידן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | יאָן פּאָול דער צווייטער איז געווען באקאנט אלס א פארטיידיגער פון דעם אידישן פאלק. זיין לאנגער פּאָנטיפיקאַט האט געשאפן א סטאבילע פּלאטפארמע פאר וואוקס אין די אידיש־קאטוילישע באציאונגען. אין 2000 האט ער געמאכט א היסטארישן באזוך אין מדינת ישראל, באזוכט [[יד ושם]], און אריינגעלייגט א געשריבענע אנטשולדיגונג צום אידישן פאלק פאר אנטיסעמיטישע זינד פון קאטאליקן אין א שפּאלט אין דער [[כותל המערבי]]. ער האט באשטעטיגט די ספּעציעלע באציאונגען צווישן קריסטנטום און דעם אידישן פאלק און די אייביגע גילטיגקייט פון גאט'ס אנגייענדן בונד מיט די אידן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
בענעדיקט דער זעכצנטער (2005–2013) האט זיין פּאָנטיפיקאַט אנגעהויבן מיט א באזוך אין דער רונשטראסע שול אין [[קעלן]], דער עלטסטער שול אין צפון אייראפּע. בשעת דעם באזוך האט ער | ===21סטן יארהונדערט=== | ||
בענעדיקט דער זעכצנטער (2005–2013) האט זיין פּאָנטיפיקאַט אנגעהויבן מיט א באזוך אין דער רונשטראסע שול אין [[קעלן]], דער עלטסטער שול אין צפון אייראפּע. בשעת דעם באזוך האט ער אויסגעשפּראכן גערעדט קעגן "נייע צייכנס פון אנטיסעמיטיזם". אין 2006 האט ער באזוכט אוישוויץ{{הערה|שם=יודאיקע}}. | |||
פראַנציסקוס דער ערשטער (2013–2025) האט טעלעגראפירט דעם הויפט־רב פון רוים, ריקאַרדאָ שמועל די סעני, וועגן זיין ערוועלט ווערן אלס פּויפּסט, וואס איז געווען די ערשטע מאל אז א נייער פּויפּסט האט גלייך קאמוניקירט מיט א אידישן רעליגיעזן פירער. כאטש דער רב האט נישט געקענט אנטיילנעמען אין דער פּויפּסטליכער איינשווערונג צוליב פסח, איז די טעלעגראם באטראכט געווארן ווי אַן איינלאדונג צו דיאַלאָג. שפּעטער איז פארגעקומען א דירעקטער באַגעגעניש צווישן דעם נייעם פּויפּסט און פארשטייער פון פארשידענע גלויבנס, ביי וועלכער דער פּויפּסט האט אויסגעדריקט זיין אינטערעס אין דעם רב און די רוימישע אידן{{הערה|שם=טאבלעט}}. | פראַנציסקוס דער ערשטער (2013–2025) האט טעלעגראפירט דעם הויפט־רב פון רוים, ריקאַרדאָ שמועל די סעני, וועגן זיין ערוועלט ווערן אלס פּויפּסט, וואס איז געווען די ערשטע מאל אז א נייער פּויפּסט האט גלייך קאמוניקירט מיט א אידישן רעליגיעזן פירער. כאטש דער רב האט נישט געקענט אנטיילנעמען אין דער פּויפּסטליכער איינשווערונג צוליב פסח, איז די טעלעגראם באטראכט געווארן ווי אַן איינלאדונג צו דיאַלאָג. שפּעטער איז פארגעקומען א דירעקטער באַגעגעניש צווישן דעם נייעם פּויפּסט און פארשטייער פון פארשידענע גלויבנס, ביי וועלכער דער פּויפּסט האט אויסגעדריקט זיין אינטערעס אין דעם רב און די רוימישע אידן{{הערה|שם=טאבלעט}}. | ||
| שורה 68: | שורה 86: | ||
דער פּויפּסט ווערט ערוועלט אויף לעבנסצייט דורך א פּראצעדור וואס ווערט גערופן 'קאנקלעיוו', אין וועלכן די קארדינאל עלעקטארן קומען זיך צוזאַמען אין וואַטיקאַן שטאָט און פארשליסן זיך צו שטימען פאר דעם נעקסטן פּויפּסט. נאר קאַרדינאַלן אונטער 80 יאָר זענען ערלויבט צו שטימען. עס ווערן געוויינליך דורכגעפירט עטליכע שטימען ביז די קאַרדינאַלן דערגרייכן די נויטיגע צוויי-דריטל מערהייט צו וויילן א פּויפּסט. נאכדעם ווי ער איז אויסגעוועלט געווארן, נעמט דער נייער פּויפּסט א פּויפּסטליכן נאמען. דער לעצטער פּויפּסט איז געווען פראנציסקוס, דער 266סטער אין צאָל, וועלכער איז ערוועלט געווארן דעם 13טן מערץ 2013. | דער פּויפּסט ווערט ערוועלט אויף לעבנסצייט דורך א פּראצעדור וואס ווערט גערופן 'קאנקלעיוו', אין וועלכן די קארדינאל עלעקטארן קומען זיך צוזאַמען אין וואַטיקאַן שטאָט און פארשליסן זיך צו שטימען פאר דעם נעקסטן פּויפּסט. נאר קאַרדינאַלן אונטער 80 יאָר זענען ערלויבט צו שטימען. עס ווערן געוויינליך דורכגעפירט עטליכע שטימען ביז די קאַרדינאַלן דערגרייכן די נויטיגע צוויי-דריטל מערהייט צו וויילן א פּויפּסט. נאכדעם ווי ער איז אויסגעוועלט געווארן, נעמט דער נייער פּויפּסט א פּויפּסטליכן נאמען. דער לעצטער פּויפּסט איז געווען פראנציסקוס, דער 266סטער אין צאָל, וועלכער איז ערוועלט געווארן דעם 13טן מערץ 2013. | ||
==לעגענדעס וועגן אידישע פּויפּסטן== | |||
עס זענען פארהאן לעגענדעס אין דער אידישער וועלט וועגן אידן וואס זענען געווארן פּויפּסטן, אבער קיינע פון די לעגענדעס זענען נישט באשטעטיגט געווארן. איין באליבטע לעגענדע דערציילט וועגן דעם זון פון א רב און געלערנטן פון דעם 10טן יארהונדערט, וועלכער איז געווארן געקידנאפּט, געטויפט און עווענטועל געווארן א פּויפּסט. זיין פאטער האט אים אנגעבליך געטראפן און אפילו באזוכט. די אָריגין פון דער לעגענדע וועגן א אידישן פּויפּסט שטאמט פון דער געשיכטע פון [[רבי שמעון הגדול|רבי שמעון בן יצחק הגדול]] פון [[מיינץ]], וועמענס זון אלחנן איז געקידנאפּט געווארן און געטויפט געווארן{{הערה|[https://www.rabbiwein.com/blog/jewish-popes-652.html JEWISH POPES : Rabbi Wein : Jewish Destiny]|כיוון=שמאל}}. | עס זענען פארהאן לעגענדעס אין דער אידישער וועלט וועגן אידן וואס זענען געווארן פּויפּסטן, אבער קיינע פון די לעגענדעס זענען נישט באשטעטיגט געווארן. איין באליבטע לעגענדע דערציילט וועגן דעם זון פון א רב און געלערנטן פון דעם 10טן יארהונדערט, וועלכער איז געווארן געקידנאפּט, געטויפט און עווענטועל געווארן א פּויפּסט. זיין פאטער האט אים אנגעבליך געטראפן און אפילו באזוכט. די אָריגין פון דער לעגענדע וועגן א אידישן פּויפּסט שטאמט פון דער געשיכטע פון [[רבי שמעון הגדול|רבי שמעון בן יצחק הגדול]] פון [[מיינץ]], וועמענס זון אלחנן איז געקידנאפּט געווארן און געטויפט געווארן{{הערה|[https://www.rabbiwein.com/blog/jewish-popes-652.html JEWISH POPES : Rabbi Wein : Jewish Destiny]|כיוון=שמאל}}. | ||
די טראַדיציע פון אידישע מתנות פאר די פּויפּסטן, ווי א ספר-תורה ביי דער קאָראַנאַציע פון אַ נייעם פּויפּסט, האט געדינט ווי אַ סימבאָל פון די קאָמפּלעקסע באַציאונגען. דער פּויפּסט האט געווענליך אָפּגעוואָרפן די מתנה מיט באגרעניצטע ווערטער, וואס האבן אפּגעשפּיגלט די טעאלאגישע דיפערענצן. אבער די טראדיציע האט אויך געוויזן די אנערקענונג פון דער ספּעציפישער ראלע וואס אידן האבן געשפּילט אין דער געזעלשאפט און רעליגיע פון רוים{{הערה|שם=טאבלעט|[https://www.tabletmag.com/sections/history/articles/jews-and-pope The Jews and the Pope], Tablet Magazine.|כיוון=שמאל}}. | די טראַדיציע פון אידישע מתנות פאר די פּויפּסטן, ווי א ספר-תורה ביי דער קאָראַנאַציע פון אַ נייעם פּויפּסט, האט געדינט ווי אַ סימבאָל פון די קאָמפּלעקסע באַציאונגען. דער פּויפּסט האט געווענליך אָפּגעוואָרפן די מתנה מיט באגרעניצטע ווערטער, וואס האבן אפּגעשפּיגלט די טעאלאגישע דיפערענצן. אבער די טראדיציע האט אויך געוויזן די אנערקענונג פון דער ספּעציפישער ראלע וואס אידן האבן געשפּילט אין דער געזעלשאפט און רעליגיע פון רוים{{הערה|שם=טאבלעט|[https://www.tabletmag.com/sections/history/articles/jews-and-pope The Jews and the Pope], Tablet Magazine.|כיוון=שמאל}}. | ||
== | ==אנדערע וויכטיגע פּויפּסטן אין באצוג צו אידן== | ||
*אינאָסענט דער דריטער (1198–1216): האט איינגעפירט באגרעניצונגען קעגן אידן און די פאדערונג צו טראגן א ספּעציעלער צייכן. | *אינאָסענט דער דריטער (1198–1216): האט איינגעפירט באגרעניצונגען קעגן אידן און די פאדערונג צו טראגן א ספּעציעלער צייכן. | ||
*פיאוס דער צוועלפטער (1939–1958): זיין ראלע בשעת דעם חורבן איז א טעמע פון דעבאטע. | *פיאוס דער צוועלפטער (1939–1958): זיין ראלע בשעת דעם חורבן איז א טעמע פון דעבאטע. | ||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||