בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,359
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
(←הלכה'דיגער פּאלעמיק: רעדאגירונג) |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 8: | שורה 8: | ||
==היסטאריע== | ==היסטאריע== | ||
די אנטוויקלונג פון די קרובות סעריעס און די אומשטענדן וואס האבן צוגעברענגט דערצו גייען צוריק צום תקופה פון די ערשטע דור פייטנים. ס'איז פארהאן א דעה אז דאס האט זיך אנגעהויבן צוליב א גזירה וואס האט פארבאטן דאס לערנען [[תלמוד]], דעריבער האט דער שליח ציבור ביים דאווענען אריינגעריקט הלכות און מדרשים{{הערה|[[פרקוי בן באבוי]] אין נאמען פון זיין רבי'ן [[רב יהודאי גאון]], גנזי שכטר ח"ב זייט 551-552; העתים קעב-קעג; מקור חיים סימן סח}}. | די אנטוויקלונג פון די קרובות סעריעס און די אומשטענדן וואס האבן צוגעברענגט דערצו גייען צוריק צום תקופה פון די ערשטע דור פייטנים. ס'איז פארהאן א דעה אז דאס האט זיך אנגעהויבן צוליב א גזירה וואס האט פארבאטן דאס לערנען [[תלמוד]], דעריבער האט דער שליח ציבור ביים דאווענען אריינגעריקט הלכות און מדרשים{{הערה|[[פרקוי בן באבוי]] אין נאמען פון זיין רבי'ן [[רב יהודאי גאון]], גנזי שכטר ח"ב זייט 551-552; העתים קעב-קעג; מקור חיים סימן סח}}. אין ספר הפרדס שטייט אז צוליב וואס אין גלות, וואו די חכמה איז נתמעט געווארן, האט מען נישט איבעראל מקיים געווען די תקנה פון משה רבינו{{הערה|{{בבלי|מגילה|לב|א}}}} צו דרש'ענען אין יום טוב בעניינו של יום, "האבן די קדושי עליון ווי [[רבי אלעזר הקליר]] און [[רבי שלמה הבבלי]]… מייסד געווען די [[אזהרות]], קרובות און יוצרות"{{הערה|שם=פרדס|{{היברובוקס|2=ספר הפרדס|3=8962|page=252|מקום הוצאה=בודאפעסט|שנת הוצאה=תרפ"ד|עמ=רכג–רכט|4=הלכות ר"ה}}; זעט פנחס רוט, [https://cris.biu.ac.il/ws/portalfiles/portal/57473278/Sefer_ha_Pardes_The_Genesis_of_a_Medieva.pdf#page=117 ספר הפרדס: לדרכי היווצרותו של ילקוט הלכתי בימי הביניים], תשס"ח, עמ' 117–121}}. די ערשטע קרובות וואס מען זאגט ביז היינט זענען די פון רבי אלעזר הקליר, אויף וועם טייל ראשונים שרייבן אז ער איז געווען פון די תנאים. אין די [[קאהירער גניזה|גניזה פון קאהיר]] האט מען געטראפן פילע קרובה-סעריעס פון [[יניי]] און דער קליר וואס זענען נישט באקאנט געווען ביז דאן. [[רבינו גרשום מאור הגולה]] שרייבט אז יניי האט מחבר געווען קרובות אויף יעדן פון די סדרות פון קריאת התורה, לויט דעם דריי-יעריגן מחזור וואס איז געווען איינגעפירט אין ארץ ישראל, איבערבלייבענישן דערפון האט מען געפונען אין גניזה. קליר'ס קרובות זענען בעיקר אויף ספעציעלע שבתים און ימים טובים, אריינגערעכנט חנוכה, פורים, און פאר א חתן. | ||
דער נאמען קרובות שטאמט ווארשיינליך אויפ'ן נאמען פונעם [[שליח ציבור]], וואס מ'האט גערופן אין ארץ ישראל שפראך "'''קרוב'''"{{הערה|{{ירושלמי|ברכות|א|ה}}; {{רבה|ויקרא|יט}}; זעט אויך כל בו, סימן יא}}, ווייל ער איז ווי א כהן וואס האט מקריב געווען קרבנות{{הערה|אבודרהם נאך 'אין כאלוקינו'; [https://shulchanarukh.alhatorah.org/Parshan/Peri_Megadim_Mishbetzot_Zahav/Orach_Chayyim/53.19 פרי מגדים, משבצות זהב נג, י]}}{{הערה|זעט {{ירושלמי|ברכות|ד|ד}}: "''זה שעובר לפני התיבה אין אומר לו בוא והתפלל, אלא '''בוא וקרב''', עשה קרבנינו, עשה צרכינו, עשה מלחמותינו, פייס בעדינו''"}}. אן אנדער טעם איז אז עס גייט ארויף אויף די פיוט, וויבאלד מען דערנענטערט זיך צו השי"ת דורך אים לויבן{{הערה|[[רבי יום-טוב ליפמאן העלער]], [https://www.sefaria.org/Maadaney_Yom_Tov_on_Berakhot.827 מעדני יום טוב אויפ'ן רא"ש ברכות פרק ה, סי' כא]}}, אדער פון לשון "קרב" - אינעווייניג, ווייל דאס ווערט אריינגעשטעלט אינערהאלב דעם נוסח התפילה{{הערה|אבודרהם; זעט אליה רבה נג, כג}}. די בעלי ה[[תוספות]]{{הערה|תוספות {{בבלי|חגיגה|יג|א}} ד"ה ורגלי; [https://www.sefaria.org/Rosh_on_Berakhot.5.21 רא"ש ברכות פ"ה סימן כא]}} און נאך זיי דער [[טור]]{{הערה|שם=טורסח|{{טור|אורח חיים|סח}}}} באצייכענען דאס אלס "'''קרובץ'''", און אזוי געפינט מען אויך אין די ספרים פון מנהגי אשכנז, וואס געבן אן דערויף אז דאס איז ראשי תיבות "'''ק'''ול '''ר'''נה '''ו'''ישועה '''ב'''אהלי '''צ'''דיקים" ({{תנ"ך|תהלים|קיח|טו}}){{הערה|ספר המנהגים קלויזנער, טו ח; {{טור|אורח חיים|סח|מפרש=בית יוסף}}; [[רבי צבי הירש קאידינאווער]], [[שית:Kav_HaYashar.86|קב הישר פרק פו]]}}. דער לינגוויסט [[רבי אליהו בחור]] (ה'ש"א) מאכט אוועק דעם ראשי תיבות, און זאגט אז דער נאמען שטאמט פון דעם וואס די דייטשע אידן האבן פארמישט די פראנצויזישער אקצענט פונעם ווארט 'קרוּבוֹת' (ר' אליהו פּינטלט דעם ערשטן ו' מיט א מלאפּום){{הערה|רבי אליהו בחור, [https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10988900?page=73 ספר התשבי, איזנא, ש"א], עמ' 215, ערך קרבץ. זעט פרי מגדים, משבצות זהב נג י; מעדני יום טוב; [[רבי יעקב עמדין]], [https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=7920#p=100 מור וקציעה, סי' קיב]}}. | דער נאמען קרובות שטאמט ווארשיינליך אויפ'ן נאמען פונעם [[שליח ציבור]], וואס מ'האט גערופן אין ארץ ישראל שפראך "'''קרוב'''"{{הערה|{{ירושלמי|ברכות|א|ה}}; {{רבה|ויקרא|יט}}; זעט אויך כל בו, סימן יא}}, ווייל ער איז ווי א כהן וואס האט מקריב געווען קרבנות{{הערה|אבודרהם נאך 'אין כאלוקינו'; [https://shulchanarukh.alhatorah.org/Parshan/Peri_Megadim_Mishbetzot_Zahav/Orach_Chayyim/53.19 פרי מגדים, משבצות זהב נג, י]}}{{הערה|זעט {{ירושלמי|ברכות|ד|ד}}: "''זה שעובר לפני התיבה אין אומר לו בוא והתפלל, אלא '''בוא וקרב''', עשה קרבנינו, עשה צרכינו, עשה מלחמותינו, פייס בעדינו''"}}. אן אנדער טעם איז אז עס גייט ארויף אויף די פיוט, וויבאלד מען דערנענטערט זיך צו השי"ת דורך אים לויבן{{הערה|[[רבי יום-טוב ליפמאן העלער]], [https://www.sefaria.org/Maadaney_Yom_Tov_on_Berakhot.827 מעדני יום טוב אויפ'ן רא"ש ברכות פרק ה, סי' כא]}}, אדער פון לשון "קרב" - אינעווייניג, ווייל דאס ווערט אריינגעשטעלט אינערהאלב דעם נוסח התפילה{{הערה|אבודרהם; זעט אליה רבה נג, כג}}. די בעלי ה[[תוספות]]{{הערה|תוספות {{בבלי|חגיגה|יג|א}} ד"ה ורגלי; [https://www.sefaria.org/Rosh_on_Berakhot.5.21 רא"ש ברכות פ"ה סימן כא]}} און נאך זיי דער [[טור]]{{הערה|שם=טורסח|{{טור|אורח חיים|סח}}}} באצייכענען דאס אלס "'''קרובץ'''", און אזוי געפינט מען אויך אין די ספרים פון מנהגי אשכנז, וואס געבן אן דערויף אז דאס איז ראשי תיבות "'''ק'''ול '''ר'''נה '''ו'''ישועה '''ב'''אהלי '''צ'''דיקים" ({{תנ"ך|תהלים|קיח|טו}}){{הערה|ספר המנהגים קלויזנער, טו ח; {{טור|אורח חיים|סח|מפרש=בית יוסף}}; [[רבי צבי הירש קאידינאווער]], [[שית:Kav_HaYashar.86|קב הישר פרק פו]]}}. דער לינגוויסט [[רבי אליהו בחור]] (ה'ש"א) מאכט אוועק דעם ראשי תיבות, און זאגט אז דער נאמען שטאמט פון דעם וואס די דייטשע אידן האבן פארמישט די פראנצויזישער אקצענט פונעם ווארט 'קרוּבוֹת' (ר' אליהו פּינטלט דעם ערשטן ו' מיט א מלאפּום){{הערה|רבי אליהו בחור, [https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10988900?page=73 ספר התשבי, איזנא, ש"א], עמ' 215, ערך קרבץ. זעט פרי מגדים, משבצות זהב נג י; מעדני יום טוב; [[רבי יעקב עמדין]], [https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=7920#p=100 מור וקציעה, סי' קיב]}}. | ||
| שורה 35: | שורה 35: | ||
:::<li> דער פינפטער פיוט איז א גרעסערע פיוט וואס רעדט ארום איבער ענינים פון אגדה, אלס אויספיר צו דעם פיוט זאגט מען דעם פארצייטישן תפילה פון "א-ל נא לעולם תוערץ". דאס געבוי פון דעם פיוט קען זיין פארשידנארטיג, יניי פלעגט אריינשטעלן אן '''עשיריה''', א פיוט וואס דער אקראסטיך לויפט פון אות א' ביז י'{{הערה|זעט עזרא פליישר, שירת הקודש העברית בימי הביניים, ירושלים 1975, זייט 146}}. ווידעראום רבי אלעזר הקליר פלעגט געווענליך לייגן א שיר פון פיר סטאנצן אין יעדן סטראף, מיט זיין נאמען אלס די אקראסטיך.</li> | :::<li> דער פינפטער פיוט איז א גרעסערע פיוט וואס רעדט ארום איבער ענינים פון אגדה, אלס אויספיר צו דעם פיוט זאגט מען דעם פארצייטישן תפילה פון "א-ל נא לעולם תוערץ". דאס געבוי פון דעם פיוט קען זיין פארשידנארטיג, יניי פלעגט אריינשטעלן אן '''עשיריה''', א פיוט וואס דער אקראסטיך לויפט פון אות א' ביז י'{{הערה|זעט עזרא פליישר, שירת הקודש העברית בימי הביניים, ירושלים 1975, זייט 146}}. ווידעראום רבי אלעזר הקליר פלעגט געווענליך לייגן א שיר פון פיר סטאנצן אין יעדן סטראף, מיט זיין נאמען אלס די אקראסטיך.</li> | ||
:::אין די קדושתאות פון ימים נוראים פעלט דער פערטער און פיפטער פיוט{{הערה|זעט רוקח, הל' ראש השנה, סימן ר, און נאך}}, לויט געוויסע מנהגים זאגט מען אנשטאט דעם דער פיוט "אתה הוא אלקינו", מיט'ן אויספיר פון "חי וקיים נורא ומרום וקדוש"{{הערה|גולדשמיט זייט לד}}.</li> | :::אין די קדושתאות פון ימים נוראים פעלט דער פערטער און פיפטער פיוט{{הערה|זעט רוקח, הל' ראש השנה, סימן ר, און נאך}}, לויט געוויסע מנהגים זאגט מען אנשטאט דעם דער פיוט "אתה הוא אלקינו", מיט'ן אויספיר פון "חי וקיים נורא ומרום וקדוש"{{הערה|גולדשמיט זייט לד}}.</li> | ||
:::<li> דינט אלס אריינפיר צום סילוק, און פלעגט ביי רוב פארצייטישע פיוטים זיין מיט א צאמגענומענער און מסודר'דיגער פיוט. ביים קליר איז דאס על פי רוב געווען מיט א '''קיקלר''' געבוי, בתים פון דריי פערזן איטליכער, און נאך יעדע דריי בתים קומט א '''פזמון''' וואס פירט אויס מיט'ן ווארט "קדוש", דער סדר פלעגט ווארשיינליך זיין אז דער חזן האט געזאגט דעם פיוט, און דער קהל אדער א כאר האט געענטפערט מיט'ן פזמון{{הערה|אזוי זעט מען פון תלמידי רש"י}} (דאס איז בעצם די שטיקלעך וואס ווערט היינט געזאגט "חזן וקהל" בעפאר דעם פיוט, וויבאלד מיט די צייט האט מען אויפגעהערט צו זאגן דעם פזמון אינצווישן די בתים, און מען זאגט עס נאר אנהייב און סוף{{הערה|תלמידי רש"י; זעט אויך תוספות ראש השנה ג. ד"ה וישמע וואס רופט דאס אן א "פזמון לפרשת זכור"}}), אדער אן '''עסתריוטא''' - בתים פון צוויי שורות גראמען, און דערנאך א דריטער גראם וואס ענדיגט זיך מיט "קדוש".</li> | :::<li> דינט אלס אריינפיר צום סילוק, און פלעגט ביי רוב פארצייטישע פיוטים זיין מיט א צאמגענומענער און מסודר'דיגער פיוט. ביים קליר איז דאס על פי רוב געווען מיט א '''קיקלר''' געבוי, בתים פון דריי פערזן איטליכער, און נאך יעדע דריי בתים קומט א '''פזמון''' וואס פירט אויס מיט'ן ווארט "קדוש", דער סדר פלעגט ווארשיינליך זיין אז דער חזן האט געזאגט דעם פיוט, און דער קהל אדער א כאר האט געענטפערט מיט'ן פזמון{{הערה|אזוי זעט מען פון תלמידי רש"י{{מקור}}}} (דאס איז בעצם די שטיקלעך וואס ווערט היינט געזאגט "חזן וקהל" בעפאר דעם פיוט, וויבאלד מיט די צייט האט מען אויפגעהערט צו זאגן דעם פזמון אינצווישן די בתים, און מען זאגט עס נאר אנהייב און סוף{{הערה|תלמידי רש"י; זעט אויך תוספות ראש השנה ג. ד"ה וישמע וואס רופט דאס אן א "פזמון לפרשת זכור"}}), אדער אן '''עסתריוטא''' - בתים פון צוויי שורות גראמען, און דערנאך א דריטער גראם וואס ענדיגט זיך מיט "קדוש".</li> | ||
:::<li> '''רהיט''' - אן אריינפיר צו קדושה, און רעדט געווענליך איבער די מעלה פון די מלאכים און די גרויסקייט פון די אידן איבער זיי. זיי הייבן זיך מיטן ווארט "ובכן". אפטמאל ווערט דער רהיט אנגעהויבן מיט א פסוק (צום ביישפיל; "ובכן ויהי בשלם סוכו") און דער פייטן וועט דרש'ענען דעם גאנצן פסוק אין די רייע. אין געוויסע קדושתאות זענען די רהיטים אויסגעלאזט געווארן מיט די יארן, אבער אין די [[קאיר גניזה]] זעט מען אז זיי האבן עקזיסטירט. עס קען אויך זיין מערערע רהיטים (אדער רהוטות) און איין סעריע.</li> | :::<li> '''רהיט''' - אן אריינפיר צו קדושה, און רעדט געווענליך איבער די מעלה פון די מלאכים און די גרויסקייט פון די אידן איבער זיי. זיי הייבן זיך מיטן ווארט "ובכן". אפטמאל ווערט דער רהיט אנגעהויבן מיט א פסוק (צום ביישפיל; "ובכן ויהי בשלם סוכו") און דער פייטן וועט דרש'ענען דעם גאנצן פסוק אין די רייע. אין געוויסע קדושתאות זענען די רהיטים אויסגעלאזט געווארן מיט די יארן, אבער אין די [[קאיר גניזה]] זעט מען אז זיי האבן עקזיסטירט. עס קען אויך זיין מערערע רהיטים (אדער רהוטות) און איין סעריע.</li> | ||
:::<li>'''סילוק''' - דער אויספיר פירט אריין צו די פסוקים פון "קדושה", ביי קליר און זיינע נאכפאלגער איז דאס דער לענגסטער פיוט פון אלע, און איז בכלל נישט געבויט מיט קיין ריטם פון א ליד. דער סילוק פלעגט דינען אלס אריינפיר צו די פסוקים פון "קדוש" און "ברוך", אנשטאט די באשטימטע נוסח פון "כתר יתנו לך" אדער "נעריצך". דער חזן האט געזאגט דעם אריינפיר און אויסגעפירט "ככתוב וקרא זה אל זה ואמר", און דער גאנצער קהל האט געענפערט צו אים מיט דעם פסוק פון "קדוש".</li> | :::<li>'''סילוק''' - דער אויספיר פירט אריין צו די פסוקים פון "קדושה", ביי קליר און זיינע נאכפאלגער איז דאס דער לענגסטער פיוט פון אלע, און איז בכלל נישט געבויט מיט קיין ריטם פון א ליד. דער סילוק פלעגט דינען אלס אריינפיר צו די פסוקים פון "קדוש" און "ברוך", אנשטאט די באשטימטע נוסח פון "כתר יתנו לך" אדער "נעריצך". דער חזן האט געזאגט דעם אריינפיר און אויסגעפירט "ככתוב וקרא זה אל זה ואמר", און דער גאנצער קהל האט געענפערט צו אים מיט דעם פסוק פון "קדוש".</li> | ||
| שורה 66: | שורה 66: | ||
[[רבינו חננאל]] שרייבט אז די חזנים וואס לאזן איבער דעם נוסח הברכה און זאגן קרובות ביי די ערשטע דריי ברכות טוען נישט ריכטיג. | [[רבינו חננאל]] שרייבט אז די חזנים וואס לאזן איבער דעם נוסח הברכה און זאגן קרובות ביי די ערשטע דריי ברכות טוען נישט ריכטיג. | ||
[[רבינו גרשום]] מאכט דאס אבער אוועק אין א תשובה לגבי א חבר וואס האט אנגעוויזן נישט צו זאגן קיין קרובות אין ימים נוראים און ימים טובים, ציטירנדיג דעם לשון פון די גאונים אז פאר צרכי רבים מעג מען בעטן אויך אין די ערשטע ברכות, און אז אזוי לאנג ווי מען האלט זיך צום ענין פון די ברכה און מען פירט אויס "מעין החתימה סמוך לחתימה"{{הערה|{{בבלי|פסחים|קד|א}}}} איז עס נישט קיין פראבלעם{{הערה|ציטירט אין [[שית:Shibbolei_HaLeket.28|שבלי הלקט סימן כח]]}}. דאס זעלבע | [[רבינו גרשום]] מאכט דאס אבער אוועק אין א תשובה לגבי א חבר וואס האט אנגעוויזן נישט צו זאגן קיין קרובות אין ימים נוראים און ימים טובים, ציטירנדיג דעם לשון פון די גאונים אז פאר צרכי רבים מעג מען בעטן אויך אין די ערשטע ברכות, און אז אזוי לאנג ווי מען האלט זיך צום ענין פון די ברכה און מען פירט אויס "מעין החתימה סמוך לחתימה"{{הערה|{{בבלי|פסחים|קד|א}}}} איז עס נישט קיין פראבלעם{{הערה|ציטירט אין [[שית:Shibbolei_HaLeket.28|שבלי הלקט סימן כח]]}}. דאס זעלבע שטייט אויך אין תוספות{{הערה|תוספות {{בבלי|ברכות|לד|א}} ד"ה אל ישאל; געברענגט אין רא"ש}}, און אין א תשובה אין ספר הפרדס{{הערה|שם=פרדס}}. | ||
אויך דער טור, טראץ וואס פון די יוצרות אינערהאלב ברכות קריאת שמע איז ער נישט אזוי צופרידן{{הערה|שם=טורסח}}, אבער לגבי די קרובות פון שמונה עשרה ברענגט ער אראפ גלייכגילטיג די שיטת המתירים אָן דערמאנען א חולק{{הערה|{{טור|אורח חיים|קיב}}}}. דער [[בית יוסף]] פסק'עט אין [[שולחן ערוך]] אז מען זאל נישט זאגן קיין פיוטים אדער קרובץ אינמיטן דאווענען. דער [[רמ"א]] רעאגירט דערויף אז פארהאן וואס זענען דאס מתיר, וויבאלד עס איז צרכי רבים, און אז איבעראל פירט מען זיך טאקע דאס יא צו זאגן. אסאך אחרונים זענען מכריע אז ביי ברכות קריאת שמע זאל מען נישט זאגן קיין יוצרות, אבער ביי חזרת הש"ץ זאל מען יא זאגן{{הערה|שו"ת שער אפרים סימן יג; {{שולחן ערוך הרב|אורח חיים|סח}}; {{ערוך השולחן|אורח חיים|סח}}; און נאך}}. | אויך דער טור, טראץ וואס פון די יוצרות אינערהאלב ברכות קריאת שמע איז ער נישט אזוי צופרידן{{הערה|שם=טורסח}}, אבער לגבי די קרובות פון שמונה עשרה ברענגט ער אראפ גלייכגילטיג די שיטת המתירים אָן דערמאנען א חולק{{הערה|{{טור|אורח חיים|קיב}}}}. דער [[בית יוסף]] פסק'עט אין [[שולחן ערוך]] אז מען זאל נישט זאגן קיין פיוטים אדער קרובץ אינמיטן דאווענען. דער [[רמ"א]] רעאגירט דערויף אז פארהאן וואס זענען דאס מתיר, וויבאלד עס איז צרכי רבים, און אז איבעראל פירט מען זיך טאקע דאס יא צו זאגן. אסאך אחרונים זענען מכריע אז ביי ברכות קריאת שמע זאל מען נישט זאגן קיין יוצרות, אבער ביי חזרת הש"ץ זאל מען יא זאגן{{הערה|שו"ת שער אפרים סימן יג; {{שולחן ערוך הרב|אורח חיים|סח}}; {{ערוך השולחן|אורח חיים|סח}}; און נאך}}. | ||