אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מאטערסדארף"

מאטערסדארף (זעט מקור)

רעוויזיע פון 12:16, 19 מערץ 2025

780 בייטן צוגעלייגט , פֿאַר 8 חדשים

קיין רעדאגירונג באמערקונג

בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן

46,362

רעדאגירונגען

@@ שורה 1: / שורה 1: @@
 {{דעסקריפציע|שטאָט אין בורגנלאנד, עסטרייך}}
-{{דרעפט}}
+{{coord|47.7333|16.3974251|display=title}}
-{{coord|47.7333|16.3974251}}
 '''מאַטערסדאָרף''', (Mattersdorf; אפיציעלער נאמען זינט 1924: '''מאטערסבורג''' דייטש: Mattersburg; אונגאריש: Nagymárton, נאדימארטאָן), איז א שטאָט אין [[בורגנלאנד]], די מערסט מזרח'דיגע פראווינץ פון [[עסטרייך]]. ביז 1920 איז די שטאט געווען א טייל פון קעניגרייך פון אונגארן אין דער עסטרייך־אונגארישער אימפעריע.
@@ שורה 12: / שורה 11: @@
 מאטערסדארף איז געווען איינע פון די [[שבע קהילות]] אין בורגנלאנד, וואס זענען געווען בארימט פאר זייער פרומקייט און די בארימטע רבנים וואס זיי האָבן פּראדוצירט. די שטאט איז טראדיציאנעל געווען צעטיילט אין צוויי דיסטריקטן: Izraelita-Nagymarton ("אידישע נאדימארטאָן") און Keresztény Nagymarton ("קריסטליכע נאדימארטאָן"). די אידישע גענגט איז געווען אַן [[אויטאנאמיע|אויטאָנאָמע]] [[פאליטישע געמיינדען|אַדמיניסטראַטיווע איינהייט]] פון 1694 ביז 1902. די קהילה האט אויך געהאט אן אייגענע פייערלעשער.
+===היסטאריע===
 אידן זענען געגלייבט זיך צו האבן באזעצט אין מאטערסדארף שוין בערך אין יאר 800 (ד'תק"ס) אדער 1222 (ד'תתקפ"ב). א פּלאטע אויף דער שיל-וואנט זאל האבן געוויזן אז זי איז געבויט געווארן אין 1354 (ה'קי"ד). לויט א טראדיציע, האבן זעקס ברידער מיטן נאמען שישא, וועלכע זענען אנטלאפן פון שפאניע אין דעם 14טן אדער 15טן יארהונדערט, געפונען א נייעם היים אין אונגארן און האבן אנגעהויבן די אידישע קהילה פון מאטערסדארף. אלנפאלס, אידן האבן שוין געוואוינט דארט איידער די טערקן האבן איבערגענומען די געגנט אין 1526 (רפ"ו), ווען מאטערסדארף האט אריינגענומען פילע פליטים פון [[שאפראן|שאָפּראָן]]. אין שכ"ט האבן געוואוינט דארט 67 אידן אין 11 הייזער.
@@ שורה 19: / שורה 19: @@
 אין 1694 (תנ"ד) האט פּאול עסטערהאַזי ארויסגעגעבן פאר די שבע קהילות א באשיצונגס-בריוו, וואס איז געווארן באנייט פיר מאל, און אין 1800 (תק"ס) איז עס פונדאסניי פארפאסט געווארן.
-אין 1744 האָבן דארט געוואוינט בערך 352 אידן אין 30 הייזער; אין 1770 זענען געווען רעגיסטרירט 179 אידישע משפחות; אין 1785 זענען געווען בערך 767 מענטשן אין 43 הייזער; אין 1818 האט מען געגעבן רשות צו בויען נאָך 12 הייזער. די אידן האבן געדארפט צאלן צינזן צו די שטעט שאפּראן און ווינער ניישטאַדט פארן רעכט צו האנדלען אין זייערע גרעניצן.
+אין 1744 (תק"ד) האבן דארט געוואוינט בערך 352 אידן אין 30 הייזער. זיי האבן זיך פארנומען מיט 45% האנדל, 23% האנטווערק, 21% סערוויסן, און 13% בילדונגס פאכן (שרייבער, לערער).
+אין 1770 (תק"ל) זענען געווען רעגיסטרירט 179 אידישע משפחות; אין 1785 זענען געווען בערך 767 מענטשן אין 43 הייזער; אין 1818 האט מען געגעבן רשות צו בויען נאָך 12 הייזער. די אידן האבן געדארפט צאלן צינזן צו די שטעט שאפּראן און [[וויענער ניישטאדט|וויענער ניישטאַדט]] פארן רעכט צו האנדלען אין זייערע גרעניצן.
 אום י"ח אדר ב' תקס"ב האט א פייער פארניכטעט דעם אידישן פערטל אין מאטערסדארף, און פיל מענטשן פארלוירן זייערע הייזער, און טייל פון זייער פארמעגן. מענטשן פון די דערנעבנד שטעט האבן געשיקט נדבות צו שטיצן זייערע ברידער אין מאטערסדארף. דער רב פון מאַטערסדארף אין יענער צייט, דער חתם סופר, האט אין א תשובה פרובירט אויסצורעכענען א גלייכן וועג צו צעטיילן די נדבות צווישן די מענטשן{{הערה|{{ספריא|2=שו"ת חתם סופר, חלק ב' יורה דעה, סי' רלט|3=Responsa_Chatam_Sofer%2C_Yoreh_De'ah.239}}}}.
 א [[כאלערע|כאָלערע]] עפּידעמיע אין 1830–1832 (תקצ"א–תקצ"ב) האט אויך געהאט א שווערן אפעקט אויף דער אידישער קהילה, וואס האט געפירט צו א רעדוקציע אין דער צאל איינוואוינער{{הערה|Vogel, C. G. (2020). Mattersdorf, [https://carolegvogel.com/wp-content/uploads/2020/09/Mattersdorf-Article-With-Edits-2.pdf Hungary During Cholera, 1831–1832, And the 1836 Jewish Census Created in Its Wake]. ''Avotaynu, XXXVI''(2)|כיוון=שמאל}}. אין תר"ח האבן געוואוינט אין דער שטאט 1,500 אידן (א דריטל פון דער גאנצער באפעלקערונג).
-די זעלבסטשטענדיגע אידישע קהילה איז ערשט אין מערץ 1902 (תרמ"ב) צוזאמענגעשטעלט געווארן מיט דער גוי'אישע מאַרק געמיינדע. אבער, די אידישע פייערלעשער האט געהאלטן איר אויטאנאמיע און איז געווען מער עפעקטיוו ווי די קריסטליכע פייערלעשער פון דער שטאט.
-פון דאן איז די צאל אידן געשרינקען צוליב עמיגראציע צו גרעסערע שטעט; אין 1902 זענען זיי געפאלן צו 752, און ביי די צייט פונעם אַנשלוס פון עסטרייך דורך דייטשלאנד (1938) צו 511.
 די הונדערטער-יאריגע אויטאנאמיע האט געשאפן א שטארקע קהל'ישע רעגירונג, וואס האט רעגולירט נישט נאר רעליגיעזע ענינים, נאר אויך עקאנאמישע און געזעלשאפטליכע ענינים. צווישן די בארימטערבנים וואס האָבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען [[רבי גרשון חיות|רבי גרשון ב"ר אברהם חיות]], [[רבי ירמיה מאטערסדארף]], [[רבי יששכר בער בלאך|רבי יששכר בער ב"ר שמשון בלאך]], [[רבי משה סופר]] (חתם סופר) און [[רבי שמעון סופר]]. די מאטערסדארפער ישיבה איז געווען בארימט און געצויגן תלמידים פון גאנץ אייראפּע.
@@ שורה 34: / שורה 32: @@
 די שפראך וואס די אידן פון מאטערסדארף האבן גערעדט איז געווען אידיש, און זיי האבן גענוצט אידישע נעמען. מיט דער צייט האבן די מאטערסדארפער אידן אנגעהויבן רעדן דייטש אין שטוב אבער האבן געהאלטן די באנוץ פון אידישע נעמען ווייט אין דעם 19טן יארהונדערט אריין{{הערה|1=זעט: ד. סטאלעק, "מאַטעריאַלן צום בורגנלענדער יידיש" אין [https://dn720203.ca.archive.org/0/items/nybc213656/nybc213656.pdf#page=149 פילאָלאָגישע שריפטן, באַנד 2], ווילנער פאַרלאַג פון ב. קלעצקין, 1928 זז' 265–279}}.
+די זעלבסטשטענדיגע אידישע קהילה איז ערשט אין מערץ 1902 (תרמ"ב) צוזאמענגעשטעלט געווארן מיט דער גוי'אישע מאַרק געמיינדע. אבער, די אידישע פייערלעשער האט געהאלטן איר אויטאנאמיע און איז געווען מער עפעקטיוו ווי די קריסטליכע פייערלעשער פון דער שטאט.
+פון דאן איז די צאל אידן געשרינקען צוליב עמיגראציע צו גרעסערע שטעט; אין 1902 זענען זיי געפאלן צו 752, און ביי די צייט פונעם אַנשלוס פון עסטרייך דורך דייטשלאנד (1938) צו 511.
+===חורבן===
+[[טעקע:Datei:Mattersburg - Jüdischer Friedhof (01).jpg|קליין|בית החיים אין מאטערסדארף]]
+[[טעקע:Gedenkstätte zur Erinnerung an die ehemalige jüdische Gemeinde Mattersburg Gesamtansicht 03.jpg|קליין|דענקמאל אויף דעם פּלאץ פון די שול]]
 אין 1938 האבן די נאַציס חרוב געמאכט די שול און אנדערע קהל'ישע אינסטיטוציעס און געשעדיגט דעם אידישן קווארטל. אַ טייל פון די קהילה האט עמיגרירט, און די איבריגע, בערך 100, זענען געווארן דעפּארטירט צו די פארניכטונגס־לאגערן.
 די איבערבלייבענישן פון די אידישע געגנט איז שפּעטער חרוב געווארן דורכאויס מאדערניזירונג-פּראיעקטן, און ביז 1970 איז בלויז אַן אלטער בית-עולם איבערגעבליבן אלס זכר פון דער אלטער קהילה. בערך 7,000 דאקומענטן פון די קהילה-ארכיוון זענען פּרעזערווירט געווארן אין די צענטראלע שטאַט-אַרכיוון אין אייזענשטאַדט.
-נאך דער גרינדונג פון מדינת ישראל האט [[רבי שמואל עהרנפעלד]], אַן אייניקל פונעם חתם סופר, געגרינדעט אין ירושלים דעם קוואַרטאַל [[קרית מאטערסדארף|קרית מאַטערסדאָרף]] צום אָנדענק פון זיין בורגנלאַנדער שטאַם. די אנגעזעענע ישיבה פון מאטערסדארף ווערט דארטן ווייטערגעפירט ביזן היינטיגן טאג.
+נאך דער גרינדונג פון מדינת ישראל האט [[רבי שמואל עהרנפעלד]], אַן אייניקל פונעם חתם סופר, געגרינדעט אין ירושלים דעם קווארטאל [[קרית מאטערסדארף]] צום אנדענק פון זיין בורגנלאַנדער שטאַם. די אנגעזעענע ישיבה פון מאטערסדארף ווערט דארטן ווייטערגעפירט ביזן היינטיגן טאג.
+א דענקמאל צום אנדענק פון דער געוועזענע אידישער קהילה פון מאטערסבורג איז געבויט געווארן אויפן ארט פון דער צעשטערטער שול און איז געעפנט געווארן אין 2017. א גאס אין מאטערסבורג איז גערופן געווארן נאך דעם לעצטן רב, רבי שמואל עהרנפעלד.
 == געאָגראַפיע ==
@@ שורה 48: / שורה 54: @@
 *רבי שמואל עהרנפעלד, לעצטער רב פון מאַטערסדאָרף און גרינדער פון קרית מאַטערסדאָרף אין ירושלים.
 *ד"ר ריכאַרד בערשעלער (Richard Berczeller), אידישער דאקטער אין מאטערסדארף פאר דער צווייטער וועלט־מלחמה. א גאס אין מאטערסבורג איז גערופן געווארן נאך אים.
-== אָנדענק ==
-אין 2017 איז געעפנט געווארן א דענקמאל אין מאטערסבורג צום אנדענק פון דער פריערדיגער אידישער קהילה.
 ==ביבליאגראפיע==
@@ שורה 61: / שורה 64: @@
 ==דרויסנדיגע לינקס==
 *{{מרחב|Mattersburg (Austria)}}
-*http://www.forschungsgesellschaft.at/routes/mattersburg.html#video1
+*[http://www.forschungsgesellschaft.at/routes/mattersburg.html Die jüdische Gemeinde Mattersburg[
 *{{קהילה לינקס|mattersburg}}