אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מגילת אנטיוכוס"

דער מאכטפולער גריכישער קעניג אנטיוכוס האט געטראגן א האַס אויף די אידן וואָרום זיי בוקן זיך נישט צו זיינע געטער און וואָרום זיי וואַגן צו האבן אַן אַנדער אָרדענונג, גארנישט ווי זיינע.

האט אנטיוכוס געשיקט זיין הויפּטמאַן ניקנור (ניקאָנאָר) מיט אַ גרויסער אַרמיי איינצונעמען ירושלים און איינצופירן דאָרט זיין אייגענע אָרדענונג. ניקנור איז אריינגעקומען קיין ירושלים און זיך גענומען דורכפירן דארט די נייע אָרדנונג. אידן זענען גע'הרג'ט געוואָרן אָן רחמנות. די הייליגע שטאָט איז פארוויסט געווארן. אין בית המקדש איז אויפגעשטעלט געווארן א מזבח צום גריכישן אפּגאט, און אויפן מזבח האט מען געקוילעט א חזיר און געשפּריצט דאס חזיר'שע בלוט אויפן ארון קודש.

 

האָט יוחנן, דער זון פון מתתיהו כהן גדול, אויפגעפלאַמט מיט גרויס גרימצאָרן. ער האָט געמאַכט א קליינעם שווערד און זי באַהאַלטן אונטער זיין מאַנטל און געקומען איז ער צום הויפּטמאַן ניקנור און געזאָגט צו אים, אַז ער, דער כהן גדול פון די אידן, גיט זיך אים איבער, און וואס ער, ניקנור, וועט אים באַפוילען, וועט ער טאָן.

 

האָט ניקנור אים באַפוילן נעמען אַ חזיר און שחט'ן דאָס אויפן מזבח. האָט יוחנן געבעטן ניקנור'ן, אַז יעדער איינער זאָל אַרויסגיין, ווייל ער דאַרף אים פאַרטרויען אַ גרויסן סוד. און ווען יוחנן איז געבליבן אַליין מיט ניקנור'ן, האָט ער אריינגעשטאָכן זיין שאַרפן שווערד דעם צורר אין האַרצן אַריין און אים געטויטעט, און איז אַנטלאָפן.

 

גלייך דערנאָך האָט יוחנן אָנגעפאַנגן אַ גרויסן קאַמף קעגן די אידישע שונאים, וואָס זענען געבליבן אָן אַ פירער. און יוחנן האָט געזיגט אויף יעדן טריט, און ער האָט פאַרטריבן די פרעמדע בייזע חיילות פון הייליגן לאַנד.

ווען אנטיוכוס דערהערט, אַז זיין באליבטער גענעראַל ניקנור איז טויט, האָט ער געשיקט רופן זיין שני למלך, בגריס, און אים באַפוילן נעמען זיך צו די אידן מיט באַנייטע קרעפטן. האָט באַגריס ווידער איינגענומען ירושלים און געבראַכט אַהין טויט און פאַרוויסטונג.

מען פלעגט שטראפן מיט'ן הענגען עלטערן וואס זענען געכאפט געווארן מל'ען זייער קינד. א פרוי וואס האט גע'מל'עט איר זון איז ארויף אויף די מויערן פון ירושלים און זיך אראפגעווארפן פונעם מויער אינאיינעם מיט איר זון צו זייער טויט.

דאַן האָט געטראָפן, אַז אַ גרויסע מחנה פון טויזנטער אידן האָבן זיך באַהאַלטן אין אַ טיפער הייל און שטילערהייט האָבן זיי דאָרט אָנגעפירט זייער גאָטעס־דינסט. און ווען בגריס האָט זיך דערפון דערוואוסט, האָט ער גערופן צו די אידן אין דער טיפעניש און געזאָגט צו זיי: "קומט אַרויס צו אונז, וועלן מיר אייך געבען עסן פון אונזער ברויט און טרינקען פון אונזער וויין, און ווען איר וועט דאָס טאָן ווי מיר וועלן אייך הייסן, וועט איר לעבן בלייבן". אָבער די אידן האָבן זיך נישט אָפּגערופן. האָט באַגריס באַפוילן צו זיינע מענטשן אַרומצולייגן שטיקער האָלץ אַרום דעם הייל און דאָס אונטערצינדן. און אַזוי זענען טויזנטער אידישע מענער, פרויען און קינדער אומגעקומען פון פייער און דערשטיקט געוואָרן פון רויך.

(אין טייל נוסחאות ווערט געברענגט נאך א מעשה איבער א שוועסטער פון די חשמונאים וואס האט איבערגערעדט אירע ברידער ארויסצוגיין קעגן די יוונים, ווען זיי האבן איר געוואלט נעמען צו בגריס דעם נאכט פון אירע חתונה.)

דאַן האָבן זיך דערוועקט די פינף זין פון מתתיהו (וואָס האָבן געטראָגן דעם נאָמען חשמונאים, אָדער מכבים – מאַקאַבייער). זיי האָבן זיך אָנגענומען מיט קריגערישן מוט און אויפגענומען אַ שרעקלעכן קאַמף אַנטקעגן די אידישע שונאים, זיי האָבן צוזאַמענגעשטעלט גרויסע אידישע מחנות, וואָס האָבן געקעמפט מיט לייבן־מוט, ביז וואַנען זיי האָבן פאַרטיליגט די גריכישע חיילות.

בגריס מיט זיינע אַדיוטאַנטן האָבן זיך געראַטעוועט און זיי זענען אַנטלאָפן אויף אַ שיף צו זייער קעניג אנטיוכוס. דאַן האָט אנטיוכוס גערופן צו זיך אַלע האַרן און פירער פון זיין גרויסער מלוכה. צוזאַמענגעקליבן האָבן זיך אַלע זייערע מעכטיגע האָרדעס און געבראַכט האָבן זיי צום שלאַכטפעלד אַ סך עלפאַנטן אָנגעטאָן אין פּאַנצערס. עטליכע מדינות העלפן צו די יוונים קעגן די אידן. זיי נעמען ווידער איין ירושלים. מיט פאַראייניגטע קרעפטן זענען זיי נאָך אַמאָל באַפאַלן ירושלים, צעבראָכן די טויערן פון שטאָט און זיך אַריינגעריסן אינווייניג.

און ווידער האָבן די פינף זין פון מתתיהו אָנגעגורט זייערע לענדן און זיך צוזאמענגענומען אין מצפה גלעד, און געפאסט און געדאוונט, און זייער אַלטן פאָטער מתתיהו האט זיי געוואונטשן איידער זיי גייען ארויס. און זיך אַריינגעוואָרפן אין קאַמף פאַר זייער פאָלק, זייער לאַנד און זייער גלויבן. אַ שוידערליכע שלאַכט האָט זיך אַנטוויקלט, און אנהייב שלאכט איז יהודה המכבי געפאלן טויט. זייער פאטער איז געקומען אנשטאט אים די אַנדערע דריי ברידער און געקעמפט מיט גרויס העלדישקייט און באַזיגט זייערע מעכטיגע פיינט. אלעזר וועלכע האט פראבירט אומצוברענגען אן עלעפאנט ווערט גע'הרג'עט ווען ער ווערט דערטרונקען אין די געדערים פון א שטארבענדיגער עלעפאנט.

בגריס, דער שני למלך, האט מען פאַרברענט אין פייער, און דער קעניג אנטיוכוס איז אַנטלאָפן אויף אַ שיף, און וואו נאָר ער האָט זיך באַוויזן, איז ער באַגעגנט געוואָרן מיט שאַנד און שפּאָט.

די חשמונאים מיט אַלע אידן האָבן גע'יובל'ט מיט פרייד און נצחון. זי האָבן אויסגערייניקט דעם בית המקדש און אָנגעצונדן דאָרט דעם נר תמיד, די אייביגע ליכט. זיי האָבן געפונען דאָרט בלויז איין קריגל בוימעל, וואָס איז געווען גענוג צו ברענען בלויז אויף איין טאָג. האָט אָבער אַ נס געטראָפן און דאָס קריגעלע בוימעל האָט געקלעקט אויף גאַנצע אַכט טאָג.

[[רב סעדיה גאון]] אין הקדמה צו זיין 'ספר הגלוי' שרייבט אז די פינף זון פון מתתיהו האבן עס געשריבן, און ער רופט עס "כתאב בני חשמונאי" (ספר בני חשמונאי), און ציטירט דערפון א פסוק וואס געפינט זיך אויך אין דער באקאנטער ווערסיע{{הערה|רב סעדיה גאון, '''ספר הגלוי''',  פארעפנטליכט און איבערגעזעצט דורך אברהם אליהו הרכבי, אין "זיכרון לראשונים", מחברת חמישית, חוברת ראשונה: "השריד והפליט מספר האגרון וספר הגלוי", פטרבורג תרנ"ב. "וכמו שכתבו בני חשמנאי יהודה ושמעון ויוחנן ויונתן ואלעזר בני מתתיה ספר במה שעבר עליהם, הדומה לספר דניאל בלשון הכשדים."}}. פארהאן וואס לערנען אריין אין רב סעדיה גאונ'ס ווערטער אז ער איז דער וואס האט עס דער ערשטער אראפּגעשריבן, באזירט אויף מסורות וואס ער האט מקבל געווען בעל פה פון די צייטן פון די חשמונאים{{הערה|[[#זייבלד|זייבלד]]}}.

אין די דרוקן פון ספר הלכות גדולות (בה"ג) שטייט אז "זקני בית שמאי ובית הלל הן כתבו מגילת בית חשמונאי, ועד עכשו לא עלה לדורות עד שיעמוד כהן לאורים ותומים", אבער אין די כתבי יד אז דער נוסח "מגילת תענית", און נישט מגילת חשמונאי{{הערה|זע {{אוצר החכמה|רבי שמעון קיירא|הלכות גדולות|155623|page=627|באנד=א|מקום הוצאה=בערלין|שנת הוצאה=תרמ"ח|מהדורה=רעד' ר"ע הילדעסהיימער|עמ=615|על פי כתב יד רומי|אבאנענטן=ניין}}, אין די הערות}}. אויך אין די געדרוקטע נוסח זענען פארהאן וואס לערנען אריין אז עס באציט זיך צו מגילת תענית, וואס איז די אינהאלט פון יענע קאפיטל אין די בה"ג{{הערה|זע: ורד נעם, '''מגילת תענית''', יד בן צבי: ירושלים תשס"ד, זייט 383 הערות 8}}.

מנחם צבי קדרי האט אנאליזירט דעם אראביש פון דער מגילה און געקומען צום מסקנה אז עס איז געשריבן געווארן ארום דער צווייטער יארהונדערט{{הערה|מנחם צבי קדרי, "באיזו ארמית נכתבה מגילת אנטיוכס", '''לשוננו''' כג, באנד ג' (תשי"ט), זייט 145-129}}. אנדערע שלאגן אפ דעם דאטום, בעיקר באזירט אויף היסטארישע פאקטארן. אריה כשר לייגט צו צו דערצו אז עס איז קענטיג אין דער מגילה'ס שפראך איינפלוס פון אראביש, און דאטירט די מגילה צווישן דער 8'טער יארהונדערט אול דער 10'טער{{הערה| אריה כשר, "הרקע ההיסטורי לחיבורה של 'מגילת אנטיוכוס'", '''התקופה הסלווקית בארץ־ישראל''', תל אביב תש"ם, זייטן 85—10}}. איתי קגן מערקט אן אז די נוסח פון די מגילה אויף וועלכן די חוקרים האבן אלץ געקוקט איז געווען דער תימנ'ער, ווידעראום דער אייראפעאישן נוסח, וועלכער מ'טרעפט אויך אין דער קאירא גניזה, האט קלארע סימנים פון סירישער אראמיש, און קיין שום אראבישער איינפלוס{{הערה|איתי קגן, "מגילת אנטיוכוס הארמית: בירורים לשוניים ראשוניים", לשוננו פו (תשפ"ד), זייט 119-145.}}.

==די שפּראַך פון די מגילה==

די מגילה איז אריגינעל געשריבן געווארן אין אראמיש. חוקרים זאגן אז דער סיבה דערצו איז וויבאלד דער שטייגער איז געווען צו שרייבן היסטאריע ביכער אין אראמיש. נתן פריד שרייבט אן אנדערע געדאנק, אז דער מגילה האט געדינט ווי א תוספתא צו די תרגום אויף די הפטרה. ער ווייזט אן אויף א כתב יד פון דעם תרגום פון די הפטורה "רני ושמחי" פון שבת חנוכה, וועלכע איז באגלייט מיט א תוספתא אין פארם פון א מגילה איבער נס חנוכה{{הערה|[[#פריד|פריד]], זייט קי}}.

רב סעדיה גאון האט איבערגעזעצט די מגילה אויף אראביש און געשריבן דערצו צוויי הקדמות, ווי זיין שטייגער אין אנדערע ספרים, א לענגערע און א קירצערע{{הערה|זע [[#זייבלד|זייבלד]]}}. אין קאירא גניזה זענען געפונען געווארן נאך פארשידענע איבערזעצונגען צום מגילה אויסער רב סעדיה'ס; ווי אויף אנדערע נוסחאות פון דעם אראמישן אריגינאל{{הערה|מבוא צו '''מגילת בני חשמונאי''', אין '''הליווי בגלות''' לרב סעדיה גאון, הוצאות האוצר, ירושלים, תשע"ט}}. דער מגילה איז אויך איבערגעזעצט געווארן אויף לשון קודש עטליכע מאל, און ערשיינט אין פארשידענע נוסחאות אין כתב יד; נישטא כמעט קיין צוויי כתבי יד מיט דעם זעלבן נוסח{{הערה|[[#פריד3|פריד]], תשנ"ג}}. מיט דער צייט איז דער מגילה געדרוקט ווערן, און איין באקאנטע נוסח איז פארשרייט געווארן, מיט לייכטע שינויים פון דרוק צו דרוק{{הערה|[[#פריד|פריד]] זייט קיז}}. דער מגילה איז אנטהאלטן אין עטליכע כתבי יד פון דעם תנ"ך, און אין סידורים פון פארשידענע קהילות{{הערה|ווי: סידור "בית עובד", ליוורנו, תרכ"ב; סידור "עבודת ישראל", רעדלהיים, תרכ"ח; סידור "אוצר התפילות", ווילנא, תרפ"ח}}.

אין [[תימן]] איז געווען דער מנהג עס ליינען שבת חנוכה פאר מנחה. מ'האט עס געליינט אזוי ווי א קריאה, ווען זיי פלעגן ליינען א פסוק פון דער מגילה אין אראמיש, און דערנאך דער תפסיר פון רב סעדיה גאון אויפ'ן פסוק. אין שפעטערע כתבי יד פון דעם תימנ'ער תכלאל האבן זיי אריינגעשטעלט אויך די איבערזעצונג אויף לשון הקודש, ווען זיי האבן געליינט א פסוק לשון קודש, אראמיש, און דערנאך דער תספיר. רבי יצחק רצאבי שרייבט אז דאס איז געקומען פון א טעות פון די וואס זיי האבן פארשטאנען אז די מגילה איז א תרגום פאר די לשון, און נישט פארקערט{{הערה|[[#רצאבי|רצאבי]] זייט מט}}.