35,369
רעדאגירונגען
ק
דעסקריפציע: צענטער שטערן פונעם זון-סיסטעם
ק (החלפת טקסט – "״" ב־""") |
ק (דעסקריפציע: צענטער שטערן פונעם זון-סיסטעם) |
||
| (15 מיטלסטע ווערסיעס פון 5 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע|צענטער שטערן פונעם זון-סיסטעם}} | |||
[[טעקע:The Sun by the Atmospheric Imaging Assembly of NASA's Solar Dynamics Observatory - 20100801.jpg|250px|קליין|די זון]] | [[טעקע:The Sun by the Atmospheric Imaging Assembly of NASA's Solar Dynamics Observatory - 20100801.jpg|250px|קליין|די זון]] | ||
[[טעקע:India_Goa_Fort_Chapora_Chapora_River.jpg|קליין|250px|די זון איבער א טייך]] | [[טעקע:India_Goa_Fort_Chapora_Chapora_River.jpg|קליין|250px|די זון איבער א טייך]] | ||
די '''זון''' (סימבאל: [[file:Sun symbol (bold).svg|16px|☉]]) איז א שטערן ביים צענטער פון דער [[זון סיסטעם]] וואס ווארפט אימער ארויס [[ענערגיע]] וואס באשאפט שטראלן. זי איז א כמעט | די '''זון''' (סימבאל: [[file:Sun symbol (bold).svg|16px|☉]]) איז א שטערן ביים צענטער פון דער [[זון סיסטעם]] וואס ווארפט אימער ארויס [[ענערגיע]] וואס באשאפט שטראלן. זי איז א כמעט פערפעקט ספערישער באל פון הייסער [[פלאזמע]]. די זון גענערירט א [[מאגנעטיש פעלד]]. דער דיאמעטער פון דער זון איז 109 גרעסער ווי די ערד, און די מאסע פון דער זון איז 330,000 גרעסער ווי די ערד. | ||
ווען מען זעט די זון אין דעם הימעל איז עס טאג; ווען מען זעט זי נישט איז עס נאכט. | ווען מען זעט די זון אין דעם הימעל איז עס טאג; ווען מען זעט זי נישט איז עס נאכט. | ||
| שורה 13: | שורה 14: | ||
לויט ווי די וועלט האט געהאלטן ביזן 16סטן י"ה, און לויט ווי עס זעט אויס פאר דער וואס געפינט זיך אויף דער ערד, דרייט זיך די זון ארום דער [[ערד פלאנעט|ערד]], אבער דער פארשער [[ניקאליי קאפערניק|קאפערניק]] האט איבערגעוויזן מיט זיין [[אסטראנאמיע|אסטראנאמישער]] [[וויסנשאפט]], אז עס איז פארקערט, די וועלט דרייט זיך ארום די זון. | לויט ווי די וועלט האט געהאלטן ביזן 16סטן י"ה, און לויט ווי עס זעט אויס פאר דער וואס געפינט זיך אויף דער ערד, דרייט זיך די זון ארום דער [[ערד פלאנעט|ערד]], אבער דער פארשער [[ניקאליי קאפערניק|קאפערניק]] האט איבערגעוויזן מיט זיין [[אסטראנאמיע|אסטראנאמישער]] [[וויסנשאפט]], אז עס איז פארקערט, די וועלט דרייט זיך ארום די זון. | ||
מאנכמאל טוט די לבנה פארשטעלן די זון, די ערשיינונג הייסט [[ליקוי חמה]]. | |||
מאנכמאל טוט די לבנה פארשטעלן די זון, די | |||
די אמאליגע פעלקער האבן געדינט די זון ווי אן [[אפגאט]]. | די אמאליגע פעלקער האבן געדינט די זון ווי אן [[אפגאט]]. | ||
| שורה 25: | שורה 24: | ||
==אייגנקייטן== | ==אייגנקייטן== | ||
די טעמפעראטור אויפן אייבערפלאך פון דער זון איז 5,785 גראד [[קעלווין]] (אומגעפער 5,512 גראד [[צעלזיוס]]); אין צענטער פון דער זון דערגרייכט די טעמפעראטור ביז 15.7 מיליאן גראד. צוליב דער הויכער היץ אין צענטער פון דער זון פאסירן דארט טערמא-יאדערישע פראצעסן, ספעציעל [[קערן-שמעלצונג]], וואס איז דער קוואל פון דער | די טעמפעראטור אויפן אייבערפלאך פון דער זון איז 5,785 גראד [[קעלווין]] (אומגעפער 5,512 גראד [[צעלזיוס]]); אין צענטער פון דער זון דערגרייכט די טעמפעראטור ביז 15.7 מיליאן גראד. צוליב דער הויכער היץ אין צענטער פון דער זון פאסירן דארט טערמא-יאדערישע פראצעסן, ספעציעל [[קערן-שמעלצונג]], וואס איז דער קוואל פון דער זונ'ס [[ענערגיע]]. דער דיאמעטער פון דער זון איז 1,392,00 קילאמעטער און איר פארנעם איז מער ווי א מיליאן מאל אזוי גרויס ווי דער פארנעם פון דער [[ערד-פלאנעט|ערד]]. די מאסע איז אומעגעפער 300,000 מאל אזוי גרויס ווי די מאסע פון דער ערד, און זי באשטייט בעיקר פון [[וואסערשטאף]] (74%) און [[העליום]] (24%). אויך אנטהאלט די זון [[זויערשטאף]], [[קוילנשטאף]], [[אזאט]], [[נעאן]], [[אייזן]], [[סיליציום]], [[מאגנעזיום]], [[שוועבל]] און נאך עלעמענטן אין א קליינעם מאס. | ||
די זון דרייט זיך אויף איר אַקס אבער זי איז נישט קיין פעסטער קערפער. דאס קען מען דערקענען פון די זונפלעקן. | די זון דרייט זיך אויף איר אַקס אבער זי איז נישט קיין פעסטער קערפער. דאס קען מען דערקענען פון די זונפלעקן. | ||
| שורה 54: | שורה 53: | ||
|bibcode=2003M&PSA..38.5272L | |bibcode=2003M&PSA..38.5272L | ||
|ref=harv | |ref=harv | ||
}}</ref> אלע שווערערע עלעמענטן, גערופן אין אסטראנאמיע ''[[מעטאליציטעט|מעטאלן]]'', שטעלן צו ווייניגער ווי 2% פון דער מאסע, בעיקר זויערשטאף (אומגעפער 1% פון דער | }}</ref> אלע שווערערע עלעמענטן, גערופן אין אסטראנאמיע ''[[מעטאליציטעט|מעטאלן]]'', שטעלן צו ווייניגער ווי 2% פון דער מאסע, בעיקר זויערשטאף (אומגעפער 1% פון דער זונ'ס מאסע), קוילנשטאף (0.3%), אזאט (0.2%), און אייזן (0.2%).<ref name=hkt2004> | ||
{{Cite book | {{Cite book | ||
|last=Hansen |first=C.J. |last2=Kawaler |first2=S.A. |last3=Trimble |first3=V. | |last=Hansen |first=C.J. |last2=Kawaler |first2=S.A. |last3=Trimble |first3=V. | ||
| שורה 69: | שורה 68: | ||
==סטרוקטור== | ==סטרוקטור== | ||
===הארץ=== | ===הארץ=== | ||
דאס הארץ פון דער זון ציט פונעם צענטער פון דער זון ביז אומגעפער 20–25% פונעם זון־ראדיוס. עס האט א געדעכטיקייט ביז 150 גראם א צ"מ<sup>3</sup> {{ר}}(150 מאל אזוי געדעכט ווי וואסער) און א טעמפעראטור פון 15.7 מיליאן גראד קעלווין. די טעמפעראטור פון דער | דאס הארץ פון דער זון ציט פונעם צענטער פון דער זון ביז אומגעפער 20–25% פונעם זון־ראדיוס. עס האט א געדעכטיקייט ביז 150 גראם א צ"מ<sup>3</sup> {{ר}}(150 מאל אזוי געדעכט ווי וואסער) און א טעמפעראטור פון 15.7 מיליאן גראד קעלווין. די טעמפעראטור פון דער זונ'ס אייבערפלאך איז אבער 5,800 גראד קעלווין. דורך א קערן־רעאקציע אינעם הארץ ווערט וואסערשטאף פארוואנדלט אין העליום. | ||
די ענערגיע פון דער זון ווערט גענערירט אין הארץ פון דער זון. דאס טוט אנווארעמען די דרויסנדיקע שיכטעס פון דער זון און דערנאך גייט ענערגיע ארויס פון דער זון אלס ליכט אדער [[קינעטישע ענערגיע]] פון טיילכלעך. | די ענערגיע פון דער זון ווערט גענערירט אין הארץ פון דער זון. דאס טוט אנווארעמען די דרויסנדיקע שיכטעס פון דער זון און דערנאך גייט ענערגיע ארויס פון דער זון אלס ליכט אדער [[קינעטישע ענערגיע]] פון טיילכלעך. | ||
| שורה 75: | שורה 74: | ||
==מאגנעטיזם== | ==מאגנעטיזם== | ||
די זון האט א [[מאגנעטיש פעלד]] וואס ענדערט זיך אריבער דעם אייבערפלאך פון דער זון. לעבן די פאלוסן איז דאס פעלד שטארק 1–2 גויס (0.0001–0.0002 T), אבער נארמאל איז דאס פעלד 3,000 גויס (0.3 T) אין די אייגנשאפטן פון דער זון וואס ווערן גערופן זונפלעקן און 10–100 גויס (0.001–0.01 T) אין זון-פראמינענצן. אויך ענדערט זיך דאס מאגנעטישע פעלד מיט צייט. נאך 11 יאר | די זון האט א [[מאגנעטיש פעלד]] וואס ענדערט זיך אריבער דעם אייבערפלאך פון דער זון. לעבן די פאלוסן איז דאס פעלד שטארק 1–2 גויס (0.0001–0.0002 T), אבער נארמאל איז דאס פעלד 3,000 גויס (0.3 T) אין די אייגנשאפטן פון דער זון וואס ווערן גערופן זונפלעקן און 10–100 גויס (0.001–0.01 T) אין זון-פראמינענצן. אויך ענדערט זיך דאס מאגנעטישע פעלד מיט צייט. נאך 11 יאר חזר'ט איבער דער סדר פון די ענדערונגען. | ||
דאס מאגענטישע פעלד איז פארשפרייט א סך ווייטער ווי די זון אליין. | דאס מאגענטישע פעלד איז פארשפרייט א סך ווייטער ווי די זון אליין. | ||
| שורה 82: | שורה 81: | ||
אז מען קוקט אויף דער זון מיט א זון־טעלעסקאפ זעט מען טונקעלע טיילן וואס מען רופט [[זונפלעק]]ן. די זונפלעקן נעמען זיך פון שטארקע מאגנעטישע אקטיוויטעט אויפן אייבערפלאך פון דער זון. אזוי ווי די טעמפעראטור דארט איז נישט אזוי הויך ווי אין אנדערע פלעצער אין דער זון זען אויס די שטחים טונקלער. נאך 11 יאר הייבט אן נאכאמאל דער זעלבער סדר פון זונפלעקן. | אז מען קוקט אויף דער זון מיט א זון־טעלעסקאפ זעט מען טונקעלע טיילן וואס מען רופט [[זונפלעק]]ן. די זונפלעקן נעמען זיך פון שטארקע מאגנעטישע אקטיוויטעט אויפן אייבערפלאך פון דער זון. אזוי ווי די טעמפעראטור דארט איז נישט אזוי הויך ווי אין אנדערע פלעצער אין דער זון זען אויס די שטחים טונקלער. נאך 11 יאר הייבט אן נאכאמאל דער זעלבער סדר פון זונפלעקן. | ||
==מקור פון דער | ==מקור פון דער זונ'ס ענערגיע== | ||
שוין פון די אור-אלטע צייטן האט מען פארשטאנען אז די שטראלונג פון דער זון איז | שוין פון די אור-אלטע צייטן האט מען פארשטאנען אז די שטראלונג פון דער זון איז לעבנסנויטיג פאר לעבן אויף דער ערד, אבער מ'האט נישט געהאט קיין וועג אויסצופארשן וואס שאפט די זון צו ברענען. | ||
די ערשטע פראבע אין דער ריכטונג האט געמאכט דער דייטשער דאקטער יוליאוס מייער אין 1848, וואס האט אויסגערעכנט (וויסנדיק ווי גרויס איז די זון) אז טאמער די זון איז געמאכט נאר פון קוילנשטאף וואלט געווען מעגלעך פאר דער זון צו פארזארגן ענערגיע בלויז אויף 5,000 יאר. ער האט געקלערט אז אפשר קומט די ענערגיע פון מעטעאריטן וואס פאלן אריין אין זון, אבער ווען יא דארף די מאסע פון דער זון וואקסן כסדר, א זאך וואס מען זעט איז נישט וואר. | די ערשטע פראבע אין דער ריכטונג האט געמאכט דער דייטשער דאקטער יוליאוס מייער אין 1848, וואס האט אויסגערעכנט (וויסנדיק ווי גרויס איז די זון) אז טאמער די זון איז געמאכט נאר פון קוילנשטאף וואלט געווען מעגלעך פאר דער זון צו פארזארגן ענערגיע בלויז אויף 5,000 יאר. ער האט געקלערט אז אפשר קומט די ענערגיע פון מעטעאריטן וואס פאלן אריין אין זון, אבער ווען יא דארף די מאסע פון דער זון וואקסן כסדר, א זאך וואס מען זעט איז נישט וואר. | ||
| שורה 89: | שורה 88: | ||
אין 1854 האבן פארגעשטעלט [[הערמאן פאן העלמהאלץ]] און [[לארד קעלווין]] אז די ענערגיע פון דער זון קומט פון איינציען פון דער גאז פון וואס די זון איז צוזאמענגשטעלט. זיי האבן אויסגערעכנט אז דאס וואלט געשאפן ענערגיע גענוג פאר דרייסיג מיליאן יאר. אין אנהייב פונעם 20סטן יארהונדערט האט [[ארטור עדינגטאן]] אפגעשאצט אז די זון ניצט אויס קערן־רעאקציעס. עדינגטאן האט נישט געקענט אויסרעכענען וויאזוי זאל דאס ארבעטן אזוי ווי די [[קוואנטן-מעכאניק]] האט מען נאך נישט אויפגעוויזן. | אין 1854 האבן פארגעשטעלט [[הערמאן פאן העלמהאלץ]] און [[לארד קעלווין]] אז די ענערגיע פון דער זון קומט פון איינציען פון דער גאז פון וואס די זון איז צוזאמענגשטעלט. זיי האבן אויסגערעכנט אז דאס וואלט געשאפן ענערגיע גענוג פאר דרייסיג מיליאן יאר. אין אנהייב פונעם 20סטן יארהונדערט האט [[ארטור עדינגטאן]] אפגעשאצט אז די זון ניצט אויס קערן־רעאקציעס. עדינגטאן האט נישט געקענט אויסרעכענען וויאזוי זאל דאס ארבעטן אזוי ווי די [[קוואנטן-מעכאניק]] האט מען נאך נישט אויפגעוויזן. | ||
אין 1925 איז די בריטישע אסטראנאם [[סעסיליע פיין-גאפאשקין]] געווען דער ערשטער מענטש וואס האט באקומען א דאקטאראט אין אסטראנאמיע פון [[הארווארד אוניווערסיטעט]]. אין פארלויף פון איר פארשונג איז זי געווען די ערשטע צו ווייזן דעם [[ספעקטרום]] פון דער | אין 1925 איז די בריטישע אסטראנאם [[סעסיליע פיין-גאפאשקין]] געווען דער ערשטער מענטש וואס האט באקומען א דאקטאראט אין אסטראנאמיע פון [[הארווארד אוניווערסיטעט]]. אין פארלויף פון איר פארשונג איז זי געווען די ערשטע צו ווייזן דעם [[ספעקטרום]] פון דער זונ'ס ליכט, און זי האט געוויזן אז די זון אנטהאלט מערסטנס [[וואסערשטאף]] און אויך [[העליום]]. אין יענע יארן האבן אסטראנאמער אלע געהאלטן אז די זון איז בעיקר צוזאמענגעשטעלט פון [[אייזן]], און פיין-גאפאשקין האט געדארפט צוריקציען אירע ווערטער, אבער יארן שפעטער האט מען אויסגעוויזן אז זי איז געווען גערעכט. | ||
אין 1938 האט [[האנס בעטע]] פארגעשטעלט א קאמפליצירטע סעריע פון קערן־רעאקציעס וואס זענען צוגעפאסט צו די שטראלונגען וואס ווערן ארויסגעשאסן פון דער זון. די רעאקציעס זענען דער באזיס פאר וואס ווערט גערופן היינט דער "סטאנדארט מאדעל פון דער זון". לויט בעטע, אין א קערן־שמעלץ קייט־רעאקציע, וואס הייסט די [[פראטאן-פראטאן קייט-רעאקציע]], פארוואנדלען זיך פיר וואסערשטאף אטאמען אין איין העליום אטאם (פראקטיש שאפן זעקט וואסערשטאף אטאמען איין העליום אטאם און שיסן ארויס צוויי וואסערשטאף אטאמען). 0.71% פון דער מאסע ווערט פארלוירן און קומט ארויס ווי היץ־ענערגיע, וואס שטראלט פונעם [[פאטאספער]]. די זון האט גענוג ענערגיע צו דויערן 10 מיליארד יאר. | אין 1938 האט [[האנס בעטע]] פארגעשטעלט א קאמפליצירטע סעריע פון קערן־רעאקציעס וואס זענען צוגעפאסט צו די שטראלונגען וואס ווערן ארויסגעשאסן פון דער זון. די רעאקציעס זענען דער באזיס פאר וואס ווערט גערופן היינט דער "סטאנדארט מאדעל פון דער זון". לויט בעטע, אין א קערן־שמעלץ קייט־רעאקציע, וואס הייסט די [[פראטאן-פראטאן קייט-רעאקציע]], פארוואנדלען זיך פיר וואסערשטאף אטאמען אין איין העליום אטאם (פראקטיש שאפן זעקט וואסערשטאף אטאמען איין העליום אטאם און שיסן ארויס צוויי וואסערשטאף אטאמען). 0.71% פון דער מאסע ווערט פארלוירן און קומט ארויס ווי היץ־ענערגיע, וואס שטראלט פונעם [[פאטאספער]]. די זון האט גענוג ענערגיע צו דויערן 10 מיליארד יאר. | ||
| שורה 100: | שורה 99: | ||
==די זון אין קולטור== | ==די זון אין קולטור== | ||
דורכאויס דער | דורכאויס דער מענטשליכע היסטאריע האבן פארשידענע קולטורן געזען עפעס ספעציעל אין דער זון. אין זייער א סך קולטורן ווערט די זון געדינט ווי אן אפגאט. למשל, אין [[הינדואיזם]] איז דער זון אפגאט דער שטערקסטער אפגאט, און אזוי אויך אין כנענישער קולטור. ביי די מצריים איז דער הויפט אפגאט געווען ראַ, דער זון אפגאט. אין די [[פיראמיד]]ן האט מען געטראפן שיפן צו פירן די נשמות צו אן אייביג לעבן קעגן איבער דער זון. | ||
דער ערשטער טאג פון דער וואך רופט מען [[ | דער ערשטער טאג פון דער וואך רופט מען [[זונטאג]], "טאג פון דער זון"; אזוי אויך אויף ענגליש: ''Sunday'', אויף דייטש: ''Sonntag'' און אויף דעניש: ''Søndag''. | ||
===אין | ===אין אידישקייט=== | ||
אין דער תורה שטייט אז די זון איז באשאפן געווארן אין פערטן טאג פון די [[מעשה בראשית|ששת ימי בראשית]]. יעדע 28 יאר זאגן | אין דער תורה שטייט אז די זון איז באשאפן געווארן אין פערטן טאג פון די [[מעשה בראשית|ששת ימי בראשית]]. יעדע 28 יאר זאגן אידן לויטן דין פון דער גמרא [[ברכת החמה]] אויף א טאג וואס געפאלט [[מיטוואך]] און באצייכענט ווי די זון איז צוריקגעקומען צום ארט וואו זי איז געווען ווען דער אייבישטער האט זי באשאפן. | ||
דער | דער אידישער קאלענדאר איז באזירט אויף די חדשים פון דער לבנה, אבער יעדע צוויי אדער דריי יאר לייגט מען צו נאך א חודש (דאס ווערט גערופן אן עיבור־יאר) כדי פסח זאל געפאלן שטענדיק אין פרילינג. מיט זיבן עיבור־יארן אין 19 יאר האט מען צוזאמען 247 חדשים פון דער לבנה וואס איז כמעט פונקלעך די לענג פון 19 זון יארן. | ||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
| שורה 116: | שורה 115: | ||
[[קאַטעגאָריע:אסטראנאמיע]] | [[קאַטעגאָריע:אסטראנאמיע]] | ||
[[קאַטעגאָריע:עלעמענטארע ארטיקלען צו פארברייטערן]] | |||
[[קאטעגאריע:אויף יידיש]] | |||
[[HE:השמש]] | |||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | |||
[[קאַטעגאָריע:וויקידאטא דעסקריפציע]] | |||