רוי:ספארטא

ספּאַרטאַ (דאריש: Σπάρτα, Spártā; אַטיש: Σπάρτη, Spártē) איז געווען אַ באַקאַנטע שטאָט-שטאַט אין לאַקאָניע (Laconia), אַ טייל פון דעם פּעלאָפּאָנעז (Peloponnese) אין אוראלט גריכנלאנד. אין אוראלטע צייטן, איז די שטאַט געווען באַקאַנט ווי לאַקעדאַמאָן (Λακεδαίμων, Lakedaímōn), און "ספּאַרטאַ" האָט זיך געצויגן צו איר הויפּטשטאָט, וואָס איז געווען אַ גרופּע פון דערפער אין דעם טאָל פונעם עוראָטאַס טייך. ספּאַרטאַ איז געווען איינער פון די גרעסטע מיליטערישע כוחות אין גריכנלאַנד אַרום 650 פאַר דער ציווילער רעכנונג, און האָט געהאַלטן דעם סטאַטוס ביז 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג.

די שפּאָרישקייט פון די חורבות אַרום דער מאָדערנער שטאָט אילוסטרירט דעם שטרענגן לעבנסשטייגער פון דער מיליטאַרישער אָליגאַרכיע, וועלכע האָט געקעניגט אין דער ספּאַרטאַנער שטאָט-שטאַט פונעם 6טן ביזן 2טן יארהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג.

נאָמען און טערמינאָלאָגיע

דער אַלטער ספּאַרטאַנישער שטאַט איז אָפט גערופן געוואָרן לאַקעדאַיִמאָן אין אַנטיקע מקורים, אַ טערמין וואָס האָט אָפט אַריינגענומען סיי די פולע בירגער (ספּאַרטיאַטן) סיי די פרייע נישט־בירגער (פּעריאָיקאָי). דער טערמין לאַקעדאַיִמאָניאַן איז געווען די קוועל פונעם באַרימטן לאַמבדאַ (Λ), דער בוכשטאַב וואָס איז געווען עמבלעמאַטיש אויף די ספּאַרטאַנישע האָפּליט שילדן. די שפּראַך פונעם ראַיאָן, לאַקאָניאַ, האָט געגעבן דעם נאָמען דעם באַקאַנטן וואָרט "לאַקאָניש" (Laconian), וואָס מיינט קורץ, קנאַפּ רעדן, אַ רעפערענץ צו דער סטעראָטיפּ פון די ספּאַרטאַנער ווי מענטשן פון ווייניג ווערטער.

די שטאָט ספּאַרטאַ גופא איז געווען מער אַן אַמאַלגאַמאַציע פון פינף דערפער, אָן קיין הויפט צענטראַלן שטאָטישן קערן אַרומגערינגלט מיט ווענט, אַנדערש ווי אַנדערע גריכישע פּאָליס (שטאָט־שטאַטן).

אויפקום

ספּאַרטאַ איז אַרויסגעקומען פון דאָרישע זידלונגען אַרום דעם 9טן יאָרהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג.

רעגירונג און אינסטיטוציעס

די פּאָליטישע סיסטעם איז באַשטאַנען פון אַ דואַלע מאָנאַרכיע ("צוויימאַכט/דיאַרכיע") מיט צוויי ירושה-מלכים פון די אַגיאַד (Agiad) און עוריפּאָנטיד (Eurypontid) ליניעס. די מלוכה איז אויך געווען געהערשט דורך אַ ראַט פון עלטערע (די גערוזיאַ, Gerousia) און אַ יערליך עלעקטירטע גרופּע פון פינף אויפזעער (די עפאָרן, Ephors), וואָס האָבן געהאַט עקזעקוטיווע מאַכט. די אייגנארטיגע קאָנסטיטוציע און געזעלשאַפטליכע סיסטעם ווערן טראַדיציאָנעל צוגעשריבן צו דעם האַלב-מיטישן געזעצגעבער ליקורגוס (Lycurgus).

קנעכט און פרידליכע באפעלקערונג

די ספרטאַנער עליט קלאַס איז געווען געשטיצט דורך אַ גרויסער קלאַס פון אומפרייע אַרבעטער גערופן העלאָטן (Helots), וועלכע זענען געווען סטאַט-אָונד באַפעלקערונג, בפרט די אונטערדרוקטע איינוואוינער פון מעסעניע (Messenia). העלאָטן האָבן פאַרמאָגט אייגענע פאַמיליעס און פאַרמעגן, אָבער זייער סטאַטוס איז געווען ירושה-דיק און זיי האָבן געמוזט איבערגעבן אַ פיקסירטן טייל פון זייער פּראָדוקציע צו זייערע ספרטאַנער הארן. די העלאָטן זענען געווען אַזוי פיל אַזוי ווי זיבן מאָל די צאָל פון די ספּאַרטיאַטן, און דער מורא פון אַ העלאָט אויפשטאַנד האָט געפירט צו מיטלען ווי די קריפּטעיאַ (Krypteia), אַ סודע פּאַטראָל פון יונגע ספּאַרטיאַטן וועלכע פלעגן מערדן העלאָטן צו האַלטן טעראָר.

אויך זענען געווען די פּעריאָיקאָי (Perioikoi, "איינוואוינער ארום"), פרייע ניט-בירגערס פון לאַקאָניע, וואָס האָבן געהאַט זייערע אייגענע שטעט (מוניציפּאַליטעטן) און פאַרנומען זיך מיט האַנדל און מלאָכות.

געזעלשאַפטליכע סטרוקטור

די קלאַסישע ספּאַרטאַנישע געזעלשאַפט איז געווען סטראַטיפיצירט אין דריי הויפּט שיכטן:

1. ספּאַרטיאַטן (Spartiates / האָמאָיאָי – "ענליכע"): די פולע בירגער, אַ מינאָריטעט פון דער באַפעלקערונג. זיי האָבן כּסדר זיך געהאַלטן אין טרעינינג פאַר מלחמה און געלעבט ווי אויף קאַמפּיין, עסנדיג צוזאַמען יעדן טאָג אין קאָמונאַלע מעסן (סיסיטיאַ). זיי זענען געווען לעגאַל באַפרייט פון פּראָדוקטיווע עקאָנאָמישע טעטיגקייטן, כדי צו פאָקוסירן אויסשליסלעך אויף קריגספירונג.
2. פּעריאָיקאָי (Perioikoi – "אַרום־וואוינער"): פרייע נישט־בירגער וואָס האָבן געוואוינט אין לאַקאָניאַ, אָפט אין זייערע אייגענע דערפער. זיי האָבן איבערגעשטיגן די ספּאַרטיאַטן אין צאָל. די פּעריאָיקאָי האָבן געזאָרגט פאַר די נויטיגע עקאָנאָמישע אַרבעטן פונעם שטאַט, בשעת די ספּאַרטיאַטן האָבן זיך געטרעינט. זיי זענען אויך געווען פאַראַנטוואָרטלעך צו דינען אין דעם ספּאַרטאַנישן אַרמיי.
3. העלאָטן (Helots): די שטאַטס־אייגענע קנעכט (סערפן), וועלכע זענען געווען בעיקר די באַזיגטע מעסעניער און אַנדערע לאַקאָניער. זיי האָבן געאַרבעט די לאַנד־פּלאָץ (קלעראָי) פאַר די ספּאַרטיאַטן, און האָבן געמוזט אָפּגעבן אַ פיקסירטן טייל פון זייער שניט (בדרך־כּלל העלפט) צו זייערע בעלי־בתּים. די העלאָטן האָבן פילפאַכיק איבערגעשטיגן די בירגער, אפשר מיט אַ פאַרהעלטעניש פון 7 צו 1 אין דער קלאַסישער פּעריאָד, און האָבן געפּאָזשעט אַ שטענדיקע געפאַר פון אויפשטאַנד. דער ספּאַרטאַנישער שטאַט האָט דעריבער כּסדר געמוזט טרעפן פאָרזיכטיקייטן אַקעגן זיי. די קריפּטייאַ (Krypteia), אַ סודע פּאָליציי אָדער ריטואַל פון יונגע ספּאַרטיאַטן, האָט געצילט צו טעראָריזירן די העלאָטן דורך זיי טייטן.

מיליטערישע און קולטורעלע אַספּעקטן

דער יונגער ספּאַרטיאַטער מאַן איז געווען טרענירט פון 7 יאָר אין דער אַגאָגע (Agoge) סיסטעם, וואָס האָט אים געלערנט דיסציפּלין און האַרטקייט, און אים געצוואונגען צו לעבן אין קאָמונאַלע קעשענעס (syssitia). ליקורגוס האָט אַנגעבליך פאַרבאָטן גאָלדענע און זילבערנע מטבעות און האָט איינגעפירט אייזערנע שפּיזן (iron bars) אַלס געלט, בכדי צו פאַרמיידן האַנדל און לוקסוס.

ספּאַרטאַ איז געווען באַרימט פאַר אירע האָפּליט פאַלאַנקסן. ביישפּילן פון אירע מיליטערישע דערגרייכונגען זענען:

1. מלחמות פון מעסעניע (Messenian Wars): האָבן געזיכערט ספרטה'ס לאַנדווירטשאַפטליכע באַזע דורך קנעכטשאַפט.
2. טערמאָפּילאַי (Thermopylae) (480 פאַר דער ציווילער רעכנונג): קעניג לעאָנידאַס I האָט געלייט אַ קליינע גריכישע קראַפט, אַרייַנגערעכנט 300 ספּאַרטיאַטן, קעגן די פּערסישע אינוואַזיע.
3. פּעלאָפּאָנעזישע מלחמה (Peloponnesian War) (431–404 פאַר דער ציווילער רעכנונג): ספרטה איז אַרויסגעקומען ווי דער זיגער איבער אַטהענס.

ספרטה'ס דאָמינאַנץ איז פאַרטיק געוואָרן נאָך דער מפלה ביי דער שלאַכט פון לעוקטראַ (Leuctra) אין 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג, וואָס האָט באַפרייט מעסעניע.

ספּאַרטאַ און די אידן

אַן אייגנאַרטיגער טעמע פֿונעם העלעניסטישן פּעריאָד איז דער באַהויפּטונג פֿון אַ בלוט־באַציִונג צווישן די ספּאַרטאַנער און די אידן.

דער הויפּט־באַווײז קומט פון דרײ בריוו רעקאָרדירט אין ספר מכּבים א' (און אויך בײַ יוסף פלאַוויוס). דער ערשטער בריוו (פונעם קעניג אַרעוס I פון ספּאַרטאַ צו דעם ייִדישן כּהן־גדול חוניו I, אַרום 309–265 פאַר דער ציווילער רעכנונג) באַהויפּט אַז די ספּאַרטאַנער און די אידן זענען "ברידער" און שפּראָצן פונעם "שטאַם פון אַברהם". דער בריוו האָט אַפילו געפֿאָדערט אַ געמיינשאַפט פון סחורות: "אײער פי און אײערע סחורות זענען אונזערע, און אונדזערע זענען אייערע".

שפּעטערע קאָרעספּאָנדענץ האָט פּאַסירט צווישן יהונתן החשמונאי און דער שפּעטערדיקער כהן גדול, שמעון החשמונאי, און די ספרטאַנער. דער פריערדיגער כהן גדול, יאסון, האָט געזוכט מקלט אין ספרטה צוליב דער געמיינטער קרובה-שאַפט.

די מערהייט פון היינטיגע געלערנטע האַלטן אַז די בריוו זענען פיקטיוו אָדער פאַבריצירט, כאָטש עס איז אַ וואקסנדע מינאָריטעט וואָס גלייבט אין זייער אויטענטישקייט.

• קעגן אויטענטישקייט: עס איז ווילד אוממעגלעך אַז די אידן וואָלטן געקענט ערוואַרטן מיליטערישע אָדער דיפּלאָמאַטישע הילף פון דער שוואכער ספּאַרטאַ אין דעם צווייטן יאָרהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג. דערצו, וואָלט עס געווען אומבאַשיינליך אַז ספּאַרטיאַטן זאָלן באַשטעטיגן אָפּשטאַם פון אַ "באַרבאַרישן" פאָטער ווי אַברהם.

• פאַר אויטענטישקייט: אַ טייל געלערנטע (למשל, עמיטיי) טענה'ן פאַר דער אויטענטישקייט, טיילווייז ווייל אַרעוס I איז געווען אַ ווייניקער באַרימטער מלך; אַ פאַלשמאַכער וואָלט משמעות אויסגעקליבן אַ מער אַלעמען-באַקאַנטע פיגור.

• אידישע מאָטיוואַציע (פאַבריקאַציע): די קרובה-שאַפט איז כּמעט זיכער אַ אידישע ערפינדונג. די חשמונאים האָבן געוואָלט פאַרבעסערן זייער אייגענע אידענטיטעט אין דער העלעניסטישער וועלט, ווייל ספרטה איז געווען אַ סימבאָל פאַר גריכישער אויסצייכענונג, דיסציפּלין, און סטאַביליטעט. דורך מאַכן אַברהם דעם שלאָס, האָבן די אידן אַרויסגעוויזן זייער אייגענע איבערהייט, אינטעגרירנדיג גריכן אין זייער אייגענער טראַדיציע.

• פּאָליטישער מאָטיוו: איין טעאָריע טענה'ט אַז די אידן האָבן געוואָלט געווינען רחמים מיט רוים, ווייל ספרטה האָט געקראָגן ספּעציעלע באַהאַנדלונג פון רוים נאָך 146 פאַר דער ציווילער רעכנונג.

• סאַמאַריטאַנער טאַכט: עטליכע געלערנטע לייגן פאָר אַז די גאַנצע קאָרעספּאָנדענץ איז אַ טאַכט קעגן די אידישע עכטע עטנישע "ברידער" – די סאַמאַריטאַנער.

שפּעטערע און מאָדערנע עראַ

נאָך דער רוימישער קאָנקוועסט פון גריכנלאַנד אין 146 פאַר דער ציווילער רעכנונג, איז ספרטה געוואָרן אַ "פרייע שטאָט" אונטער רוימישער הערשאַפט און אַ טוריסטן-דעסטינאַציע, וואו מען האָט אָבסערווירט אירע עקזאָטישע מנהגים.

אין דער צייט פונעם צענטן יאָרהונדערט זענען געווען אידן אין ספרטה, וועלכע האָבן זיך פאַרנומען מיט האַנדל און שפּעטער אין דער זיידן אינדוסטריע. דער אידישער קוואַרטאַל אין ספרטה איז אויך דערמאָנט געוואָרן דורך דעם פראַנצויזישן אויטאָר שאטאָבריאַנד אין 1806. די אידישע קהילה אין ספרטה איז שפּעטער חרוב געוואָרן ביי דער גריכישער רעוואָלוציע אין 1821–1829.

לאַקאָנאָפיליאַ

די באַוואונדערונג פון ספּאַרטאַ און אירע מנהגים, באַקאַנט ווי לאַקאָנאָפיליאַ (Laconophilia), האָט עקזיסטירט שוין אין דער אַנטיקער גריכנלאַנד, אַפילו אין אַטען. פילאָזאָפן ווי קסענאָפאָן (אַן אַטענישער גלות) און פּלאַטאָ האָבן אידעאַליזירט ספּאַרטאַ'ס סיסטעם ווי אַ מאָדעל פון אָרדענונג און דיסציפּלין. דער פראַנצויזישער קלאַסיקער פראַנסואַ אָליער (François Ollier) האָט געשאַפן דעם טערמין "ספּאַרטאַנישער מיראַזש" (Le Mirage spartiate) צו באַשרייבן די אידעאַליזירטע און פאַרדרייטע בילד פון ספּאַרטאַ אין די נישט־ספּאַרטאַנישע מקורים. דער מיראַזש האָט אָפט איבערגעטריבן ספּאַרטאַ'ס אייגנאַרטיקייט און מיליטערישע אומבאַזיגקייט, פאַרדעקנדיג די דעמאָגראַפישע שוועריקייטן, די אָליגאַרכישע נאַטור, און די שטענדיגע אָפּהענגיקייט פון דער קנעכטישער העלאָט־באַפעלקערונג.