רוי:דזשעין אסטן
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
| געבורט |
16טן דעצעמבער 1775 סטיבנטאָן, האַמפּשיר, ענגלאַנד |
|---|---|
| פטירה |
18טן יולי 1817 ווינטשעסטער |
| יצירות בולטות | "שטאָלץ און פאָראורטייל" (Pride and Prejudice), תבונה ורגישות (Sense and Sensibility), מאַנספילד פּאַרק (Mansfield Park), עמאַ (Emma), מנזר נאָרטהאַנגער (Northanger Abbey), הטיית הלב (Persuasion). |
| עיסוק | ענגלישע ראָמאַניסטקע |
דזשעין אָסטן (ענגליש: Jane Austen; 16טן דעצעמבער 1775 – 18טן יולי 1817) איז געווען אַן ענגלישע ראָמאַניסטקע, וואָס ווערט גערעכנט אַלס איינע פון די באַליבטסטע און מערסט באַרימטע שרייבער אין דער ענגלישער ליטעראַטור. זי האָט געשריבן וועגן געוויינטליכע מענטשן אין אַלגעמיינע סיטואַציעס פון טאָג־טעגליכן לעבן, און האָט פון דעם געשאַפן אויסערגעוויינטליכע קונסט־ווערק.
אירע ראָמאַנען האָבן זיך פאָקוסירט אויף דעם וועג צו חתונה פון יונגע פרויען פון דעם נידעריקן אַדעל (gentry) אין ענגלאַנד. טראָץ דעם באַגרעניצטן פאַרנעם פון אירע טעמעס און דעם פעלן פון דראַמאַטישע געשעענישן, האָט אָסטן פאַרנומען אַ חשובן פּלאַץ אין דעם מערבדיגן ליטעראַרישן קאַנאָן. זי האט געוואונען פּאָפּולאַריטעט צוליב איר טאַלאַנט אין פּלאָטירונג, אירע שאַרפע און טיפע אָבזערוואַציעס, איר וויציגער און פּאָלירטער שרייב־סטיל, און איר הומאָר.
לעבנסגעשיכטע
דזשעין אָסטן איז געבוירן געוואָרן דעם 16טן דעצעמבער 1775 אין דעם דאָרף סטיבנטאָן, אין דרום ענגלאַנד. זי איז געווען די זיבעטע פון אַכט קינדער. איר פאָטער איז געווען אַ כּומר פון דאָרף, וועלכער האָט אויך געפירט אַ שולע פאַר יונגלעך. דזשעין איז געווען אַ טיף רעליגיעזע פרוי, און זי האָט געשריבן עטליכע געבעטן.
זי האָט זיך מערסטנס געלערנט אין שטוב. אַביסל יאָרן איז זי מיט איר שוועסטער קאַסאַנדראַ געשיקט געוואָרן אין אַ מיידל־שולע, אָבער נאָכדעם ווי זיי זענען קראַנק געוואָרן, האָבן זיי זיך ווייטער געבילדעט אין הויז דורך זייערע עלטערן. איר פאָטער האָט געהאַט אַ גרויסע ביבליאָטעק, פון וועלכער זי האָט אָפט גענומען צו לייענען ביכער, און זי האָט אויך געבארגט ביכער פון עפנטליכע ביבליאָטעקן ווען זי האָט באַזוכט גרויסע שטעט ווי לאָנדאָן אָדער באַט.
איר עלטערע שוועסטער, קאַסאַנדראַ, איז געווען איר נאָענטסטע באַגלייטערין איבער איר גאַנצן לעבן, און ביידע האבן קיינמאָל נישט חתונה געהאַט. קאַסאַנדראַ האָט נאָך אָסטנ'ס טויט צענזורירט און פאַרברענט פילע פון אירע בריוו.
אין 1801 האָט איר פאָטער פּענסיאָנירט און די משפּחה האָט זיך געצויגן קיין באַט. נאָך זיין טויט אין 1805, זענען דזשעין, קאַסאַנדראַ און זייער מוטער געבליבן אין אַ שוואַכן עקאָנאָמישן מצב, און האָבן געוואוינט אין פאַרשידענע ערטער, ביז אין 1809 האָבן זיי זיך באַזעצט אין טשאַוטאָן.
אין 1816 האָט אָסטן אָנגעהויבן ליידן פון אַן אויסמאטערנדיגער און ווייטאגליכער קראַנקייט, וואָס איז דעמאָלט נישט דיאַגנאָזירט געוואָרן. היינט גלייבט מען אַז עס איז געווען אַדיסאָן קרענק (addison's disease), כאָטש עס זענען דאָ אלטערנאַטיווע מיינונגען אַז עס איז געווען האָדזשקין לימפאָמע. איר שוועסטער קאַסאַנדראַ איז געווען מיט איר ווען זי איז געשטאָרבן אין יאָר 1817, אַלט 41 יאָר. זי איז באַגראָבן געוואָרן אין דער ווינטשעסטער קאַטעדרע.
ליטעראַרישע שאַפונג
אָסטן האָט איבערגעלאָזט זעקס פולע ראָמאַנען. זי האָט אַ שרייבן קונץ געהאַט פון יוגנט אָן, אָבער איר ערשטער ראָמאַן איז פאַרעפנטליכט געוואָרן ערשט ווען זי איז אַלט געווען 36 יאָר. אַ טייל פון אירע שריפטן זענען געווען פּרעפּאַרירט אין זייער ערשטער ווערסיע איידער זי איז אַלט געווען 25 יאָר.
ראָמאַנען וואָס זענען פאַרעפנטליכט געוואָרן אין איר לעבן:
- Sense and Sensibility (1811)
- "שטאָלץ און פאָראורטייל" (Pride and Prejudice) (1813). דער אָריגינעלער נאָמען פונעם בוך איז געווען "ערשטע איינדרוקן" (First Impressions).
- מאַנספילד פּאַרק (1814)
- עמאַ (1815)
ראָמאַנען וואָס זענען פאַרעפנטליכט געוואָרן נאָכן טויט:
- Northanger Abbey (1818).
- Persuasion (1818).
אירע ערשטע ביכער זענען נישט אונטערגעשריבן געוואָרן מיט איר נאָמען, נאָר מיט דער פראַזע "By A Lady" (דורך אַ דאַמע). טראָץ דעם אַנאָנימיקייט, האָבן אירע ביכער געוואונען אַ געוויסע פּאָפּולאַריטעט אין דעם ענגלישן קעניגליכן הויז, ווייל דער פּרינץ געאָרג (שפּעטער געאָרג דער פערטער) האָט געבעטן זי זאָל אים אָפּגעבן דעם צווייטן אויסגאַבע פונעם בוך "עמאַ".
ליטעראַרישער סטיל און טעמעס
אָסטנס ראָמאַנען צייכן דעם אויפקום פון דעם סאָציאָל־רעאַליסטישן ראָמאַן אין דעם 19טן יאָרהונדערט.
סטיל
אָסטנס סטיל איז באַוואוסט פאַר זיין עקאָנאָמיק, פּינטליכקייט, און וויץ. זי האָט באַנוצט אַ טאָג־טעגליכן שפּראַך וואָס האָט איר געהאָלפן צו בלייבן רעלעוואַנט.
• Free Indirect Style: אָסטן איז באַרימט פאַר דעם אַנטוויקלונג פון דער טעכניק פונעם "free indirect style". דאָס מיינט אַז די רייד און געדאַנקען פון די כאראַקטערן ווערן פאַראייניגט מיט דעם קול פונעם דערציילער. אין דעם ראָמאַן "עמאַ", למשל, מאַכט דער סטיל אַז דער לייענער זאָל זיך פילן אַז ער טיילט מיט אין עמאַ'ס אילוזיעס און טעותים אין פאַרשטאַנד. דאָס איז געווען אַ נייער שרייב־שטייגער פאַר איר צייט.
• קאָנצענטראַציע: מען קען באַמערקן אין אירע ראָמאַנען וויפל זי האָט אויפגעטון מיט אַ וואונק און אַן אָנדייט; יעדער קליינער שטריך איז געווען קאָנצענטרירט.
• איראָניע: איראָניע איז די מערסט כאראַקטעריסטישע ליטעראַרישע טעכניק פון אָסטן. זי נוצט דאָס צו אויפדעקן סאָציאַלע צביעות, ספּעציעל אין באַציאונג צו דעם "חתונה־מאַרק". דער באַרימטסטער ביישפּיל איז דער עפענונגס־זאַץ פון "שטאָלץ און פאָראורטייל": "עס איז אַן אוניווערסאל-אָנגענומענער אמת אז א בחור מיט א גרויס פארמעגן דארף זיכער א ווייב”.
טעמעס און עטיק
די עיקרדיגע מעשׂיות פון אָסטנס ביכער זענען וועגן זעלבסט־לימוד. די פּראָטאַגאָניסטן לערנען זיך בעסער צו פאַרשטיין זיך אַליין און זייער אויפפירונג, און ווערן דורך דעם מער מאָראַליש. דאָס רוט אויף צוויי הויפּט־זיילן: זעלבסט־קענטעניש און אַ געפיל פון חובה (duty) צו טאָן דאָס ריכטיגע.
• שטאָלץ און איידלקייט: אָסטן לערנט אַז די צוויי טעמפּטאַציעס וואָס מען דאַרף באַזיגן צו ווערן אַ מעלה־רייכער מענטש זענען שטאָלץ און איידלקייט (pride and vanity).
• די פּראָבלעם פון "לייכטע זעלבסטזוכט": אין איר ראָמאַן "עמאַ" ווערט אויסגעפאָרשט די סכנות פון "לייכטע זעלבסטזוכט" (gentle selfishness), אַן אייגנשאַפט וואָס ווערט באַשריבן אַלס דאָס נישט־קענען פאָרשטעלן זיך אַז אַנדערע מענטשן קענען פילן אַנדערש ווי מען אַליין. עמאַ האָט גענומען אויף זיך אַליין צו מאַניפּולירן אירע פריינט, ספּעציעל העריעט סמיט, מיינענדיג אַז זי איז זיי זייער נוצלעך.
• זעלבסט־בלינדקייט: דער לייענער איז דורכגעפירט דורך דעם פּראָצעס ווען עמאַ אַנטפּלעקט איר אייגענע בלינדקייט און הוּבּריס. זי אַנערקענט איר אומבאַשיידליכע איידלקייט און אַראָגאַנץ וואָס האָט איר געפירט צו פּרובירן צו אַראַנזשירן יעדן איינעמס גורל. איר ערשטע השתדלות איז געווען "דורכדרינגליך צו פאַרשטיין איר אייגענעם האַרצן".
אָסטן און דער אידישער געדאַנק
די עטישע אָבזערוואַציעס פון דזשעין אָסטן אין אירע ראָמאַנען קענען זיך טיף פאַרבינדן מיט דעם אידישן מוסר.
דער ראָמאַן "עמאַ" ווערט אויסגעפאָרשט אין אַ ליכט פון הלכהדיגער מאָראַל, בפרט דער איסור פון "לִפְנֵי עִוֵּר לֹא תִתֵּן מִכְשֹׁל" (פאַר אַ בלינדן זאלסטו נישט לייגן אַ שטרויכלונג).
• די מעטאַפאָרישע בלינדקייט: חז"ל טייטשן אויס דעם פסוק מעטאַפאָריש: "לפני עור – לפני מי שהוא עיוור באותו דבר" (פאר ווער עס איז בלינד אין אַ געוויסער זאַך). דאָס פאַרבאָט צו געבן אומפּאַסיגע עצה צו אַ נאַאיווער מענטש.
• עמאַ'ס עצה: עמאַ'ס אויפפירונג צו העריעט סמיט, ווען זי האָט איר געגעבן שלעכטע עצה אָפּצוזאָגן דעם פאָרשלאָג פון מר. מאַרטין און געצילט צו מר. עלטאָן, איז אַ ביישפּיל פון דעם איסור לִפְנֵי עִוֵּר.
• מאָטיוון פאַר דעם איסור: די מקורות רעדן וועגן די מאָטיוון פאַר דעם, וואָס מען פאַלשע עצה געבן. לויט דעם ספרא, זענען די שורשים פון לִפְנֵי עִוֵּר: דער דראַנג צו זען זיך אַליין אַלס אַ מקור פון חכמה און אַ באַדערפעניש צו הערשן איבער אַנדערע. עמאַ האָט געפילט "הנאה און טריומף" ווען אַנדערע האָבן געטון לויט אירע וואונטשן און פּרעדיקציעס, און האָט נישט געזען העריעט אַלס אַן אומאָפּהענגיגע פּערזאָן.
• תשובה און זעלבסט־קענטעניש: אַלס רפואה פאַר דער אויפפירונג, זאָגט דער ספרא, דאַרף מען געדענקען: "אַחֲרֵי כֵן הַדָּבָר מָסוּר לַלֵּב, נֶאֱמַר בּוֹ וְיָרֵאתָ מֵאֱלֹ-הֶיךָ" (דער ענין איז איבערגעגעבן דעם האַרצן… דו דאַרפסט פאָרכטן דיין גאָט)[1]. דאָס פאָדערט אינערליכע ערלעכקייט און זעלבסט־קענטעניש, וואָס פּאַראַלעלט זיך מיט דעם, וואָס עמאַ האָט געדאַרפט דערגרייכן. רב יונתן סאַקס האָט גענוצט דעם ראָמאַן "עמאַ" אין זיין יום כיפּור מעסעדזש, טענהנדיג אַז דאָס בוך האָט פאַרקלערט דעם באַגריף פון תשובה אַלס אַ שינוי אין כאראַקטער איבער דער צייט.
ירושה
דזשעין אָסטן ווערט גערעכנט צווישן די ענגלישע קלאַסיקער. אירע ביכער זענען ביז היינט זייער פּאָפּולער. דער 16טן דעצעמבער וועט צייכענען דעם 250טן געבוירן־טאָג פון דזשעין אָסטן, און אירע פענס ("דזשעיניטס") פלאַטערן איבער דער וועלט. אירע ווערק זענען פיל מאָל אַדאפּטירט געוואָרן פאַר פילם און טעלעוויזיע. אַדאפּטאַציעס פונעם ראָמאַן "עמאַ" נעמען אַריין דעם פילם Clueless (קלולעס) פון 1995 און דעם פילם Emma מיט גווינעט פּאַלטראָו פון 1996. עס זענען אויך פאַראַן אידישע שרייבער וואָס האָבן אַדאַפּטירט אירע ראָמאַנען מיט אידישע טעמעס. צום ביישפּיל, מיאַרטאַ אינעס טרופּס The Jews of Donwell Abbey (אידן פון דאָנוועל אַבי) וואָס פאָקוסירט אויף העריעט סמיטס ירושה[2].
רעפערענצן
- ↑ ספרא אויף ויקרא יט, יד.
- ↑ The Secret Jewish History Of Jane Austen - The Forward.