דרעפט:איטאליענישע מגיפה פון ה'שצ"א

די גרויסע איטאַליענישע פּלאַגע פון 1630–31, איינער פון די ערגסטע אויסברוכן פון פּלאַגע זינט דער שוואַרצער טויט פונעם 14טן יאָרהונדערט, האָט שטאַרק געשעדיקט קריסטליכע און יידישע קהילות איבער צפון איטאַליע. אין עטליכע געגנטן, ווי אין מאַנטוע און פּאַדוע, איז אומגעקומען בערך העלפט פון דער יידישער באַפעלקערונג.

היסטאָרישער קאָנטעקסט

די פּלאַגע האָט געהערשט אין צפון איטאַליע פון 1630 ביז 1631. אין פּאַדוע האָט די פּלאַגע זיך אָנגעהויבן דעם 15טן סעפּטעמבער 1630, אָבער זי איז אָנגעקומען צום געטאָ עטליכע חדשים שפּעטער. פון 721 איינוואוינער אינעם פּאַדואַנער געטאָ ביים אָנהייב פונעם אויסברוך, זענען 421 געשטאָרבן. קהילות, סיי אין געטאָס ווי אין פּאַדוע און מאַנטוע, סיי אין נישט־אָנגעשלאָסענע שטאָטן ווי כייערי און טורין, זענען באַווירקט געוואָרן. ס'איז באַמערקט געוואָרן אַז די טויטראַטעס זענען נישט געווען באַזונדערס אַנדערש צווישן איינגעשלאָסענע און נישט־איינגעשלאָסענע קהילות. יידישע מחברים פון יענער צייט האָבן אָפּגעשפּיגלט די השפּעה פון זייערע קריסטליכע שכנים און זייערע גלויבנס.

יידישע טעקסטן

די העברעישע טעקסטן וועגן דער פּלאַגע פון 1630–31 זענען פאַרשיידן אין זשאַנער און צוגאַנג, אָבער זיי האָבן געוויסע געמיינזאַמע צילן. זיי זוכן צו פאָרמירן דעם זכּרון און באַדייט פון היסטאָרישער איבערלעבונג פאַר צוקונפטיקע לייענער. די אויטאָרן זענען געווען באַקאַנט איינער מיטן אַנדערן, אַמאָל פּערזענלעך, און מיט זייערע ליטעראַרישע אָנשטרענגונגען.

אברהם קאַטאַלאַנאָ (Abraham Catalano)

◦ ראָלע און ווערק: קאַטאַלאַנאָ, אַ דאָקטער, קהילה־פירער און מחבר אין פּאַדוע, האָט איבערגעלעבט די פּלאַגע און אָפּגעשריבן איר שרעקלעכן חשבון אין זיין ווערק "'עולם הפוך" (וועלט אויפן קאָפּ). דער העברעישער נאַראַטיוו איז מיסטאָמע פאָרויסגעגאַנגען פון אַן איטאַליענישער פאַרנאַקולאַר ווערסיע, וואָס ער האָט געהאַלטן ווי אַ טאָגבוך.

◦ אינהאַלט און סטיל: זיין נאַראַטיוו איז אַן אויסערגעוויינטלעך שטיק שרייבן פון אַ געבילדעטן און טיפענבאַדאַכטן מאַן. עס גיט אַ רייכן חשבון פון אינסטיטוציאָנעלע יידישע רעאַקציעס אויף דער פּלאַגע און ווי געטאָ־באַאַמטע האָבן זיך דורכגעשלאָגן מיט די קאָמפּליצירטע רעגולאַציעס און פּאָליטיק פונעם קריסטלעכן שטאָט. קאַטאַלאַנאָ'ס מאָטיוון פאַר שרייבן זענען געווען: צו באַטאָנען די געטליכע שטראָף פון דער פּלאַגע, צו געבן עצות פאַר צוקונפטיקע דורות, און צו פאַרשטיין די געוויינטליכע הייזלמענטשן ווי צו באַשיצן זייערע פאַמיליעס. זיין נאַראַטיוו איז פול מיט רעפערענצן צו קינדער, מוטערס, נאַניעס און איינגעשוואָגערטע.

◦ זעלבסט־פּרעזענטאַציע: קאַטאַלאַנאָ האָט גענוצט נאַראַטיווע טעכניקן צו הויכפּונקטירן זיין ראָלע ווי אַן עפנטלעכער מענטש, פאַרבונדן מיט זיין פּריוואַטן לעבן. די שפּאַנונג צווישן פּריוואַטע און עפנטליכע פליכטן איז צענטראַל אין זיין חשבון.

◦ אינטערפּאָלירטע פּאָעזיע: זיין העברעישער נאַראַטיוו ענטהאַלט אַ קורץ אַראַמייש קלאָגליד פאַר זיין ווייב און אַ סעריע דידאַקטישע לידער פון זיין זון, משה קאַטאַלאַנאָ, וואָס גיבן עצות וועגן פּלאַגע. די דאָזיקע פּאָעטישע איינסערונגען פעלן אין דער פריערדיקער פאַרנאַקולאַר ווערסיע.

יוסף קאָנציאָ (Joseph Concio)

◦ ראָלע און ווערק: יוסף קאָנציאָ פון כייערי האָט געשריבן דאָס צווייטעליקע קלאָגליד "זוכר הנשמות" (אין זכר פון נשמות), וואָס איז איינס פון די מערסטע אומגעוויינטליכע העברעישע עדות פון דער פּלאַגע.

◦ אינהאַלט און סטיל: זיין ווערק האָט קאָמעמאָרירט פּלאַגע־קרבנות אין זיין אייגענער קהילה אין כייערי און אין דער נאָענטער קהילה אין טורין. ער האָט געמישט ביאָגראַפישע וויניעטן מיט תשובה־אַפּעלן פאַר גאָטלעכער רחמנות. פיל פון די וויניעטן לייענען זיך ווי פּאָעטישע עפּיטאַפן. קאָנציאָ האָט עקספּערימענטירט מיט אַ צונויפשמעלצונג פון אַלט און ניי, פאַרנאַקולאַר און העברעיש, און האָט באַמערקט געוויילט צו קאָמפּאָזירן די לידער אין דעם הענדעקאַסילאַבישן טערצאַ רימאַ וואָס ווערט פאַרבונדן מיט דאַנטע.

◦ טראַנספאָרמאַציע פון טראַוומאַ: זיין האַרצרייסנדיקע באַשרייבונג פון זיין אייגענעם זון'ס טויט האָט אים דערלויבט צו אויפהייבן פראַגן פון אויטאָריטעט און דעם באַציונג צווישן פּריוואַטן און עפנטלעכן טרויער. זיין שרייבן האָט צוריקגעגעבן אינדיווידואַליטעט צו ליב געהאַטע מענטשן וואָס זענען געוואָרפן געוואָרן אין מאַסן־קברים. כייערי, זיין קהילה, איז נישט געווען איינגעשלאָסן אין אַ געטאָ ביז לאַנג נאָך דער פּאַנדעמיע.

אברהם מאַסאַראַני (Abraham Massarani)

◦ ראָלע און ווערק: מאַסאַראַני פון מאַנטוע איז נישט געווען אַן עדות צו דער ברוטאַלער מלחמה פון ירושה און פּלאַגע וואָס האָט זיך געענדיקט מיט דער פאַרטרייבונג פון די מאַנטואַנער יידן. ער האָט צונויפגעשטעלט זיין חשבון, "ספר הגלות והפדות" (ספר פון גלות און אויסלייזונג), פון איבערלעבער נאָך זיין צוריקקער צום געטאָ.

◦ אינהאַלט און סטיל: די פּלאַגע איז אַ פּעריפערישער אָבער באַדייטנדיקער שפּילער אין זיין נאַראַטיוו. זיין כראָניק דינט ווי אַ קאָנטראַסט צו קאַטאַלאַנאָ'ס, ווייזנדיג אַז די נאַראַטיווע טעכניקן פון קאַטאַלאַנאָ זענען נישט געווען אייגנאַרטיק. מאַסאַראַני'ס ווערק איז מער אַ היסטאָרישע כראָניק וואָס לייגט דעם טראָפּ אויף פּאָליטישע און קאָלעקטיווע געשעענישן איבער אינדיווידועלע מעשׂיות.

◦ אינטערפּאָלירטע פּאָעזיע: ער האָט איינגעפירט אַ לאַנג קלאָגליד פאַר דער יידישער קהילה פון מאַנטוע צווישן זיין חשבון פון זייערע צרות אין גלות און זייער צוריקקער צום געטאָ. זיין קלאָגליד טוישט דעם טענאָר פון זיין פּראָזע־חשבון פון "אָביעקטיווער" היסטאָרישער באַריכטונג צו באַטראַכטונג און צוזאָג פון צוריקקער.

שלמה מאַריני (Solomon Marini)

◦ ראָלע און ווערק: מאַריני איז געווען אַ פּאַדואַנער רב און קהילה־פירער. זיין אומבאַקאַנטע פּרעדיקטן־אויסצייכענונגען און הספּדים זענען ווערטפולע מקורים פאַר פאַרשטיין רעליגיעזע אויטאָריטעט אין קריזיס־צייטן.

◦ טראָפּ: זיינע פּרעדיקטן האָבן באַטאָנט יידישע פאַרבינדונגען און געגענזייטיקע פליכטן. ער האָט געשריבן אַ הספּד פאַר אברהם קאַטאַלאַנאָ.

משה קאַטאַלאַנאָ (Moses Catalano)

◦ ראָלע און ווערק: משה, דער זון פון אברהם קאַטאַלאַנאָ, האָט געשריבן 16 קורצע דידאַקטישע לידער מיט עצות וועגן פּלאַגע.

◦ טאָן: די לידער טראַנספּאָזירן דעם מידן פּעסימיזם פון זיין פאָטערס נאַראַטיוו צו אַ העלערן טאָן, באַטאָנענדיג פּראַגמאַטישע אַגענטור מיט פּראַקטישע עצות פאַר צוקונפטיקע אויסברוכן.

טעמעס און ליטעראַרישע סטראַטעגיען

• זשאַנער־מישונג: יידישע מחברים האָבן גענוצט אַ פאַרשיידנקייט פון זשאַנערס – פּאָעטישע, ליטורגישע, הויז־דרשות, און נאַראַטיווע – צו באַשרייבן די קאָלעקטיווע קאַטאַסטראָפע. די איינסערונג פון פּאָעזיע אין פּראָזע־חשבונות איז נישט קיין שטריך פון קריסטליכע פּלאַגע־נאַראַטיוון און ווערט באַטראַכט ווי אַ זשאַנער־אַדאַפּטאַציע אייגנאַרטיק צו העברעיש. פּאָעזיע קען דערמעגלעכן אויסשטעלונג פון פּריוואַטן טרויער אָדער פאַרשויבן דעם טענאָר צו צוזאָגן אַ געטלעכן פּלאַן.

• אויטאָרס זעלבסט־פּרעזענטאַציע (Authorial Self-Representation): אַ הויפּט־טעמע פון דער פאָרשונג איז די באַדייט פון נאַראַטיווער שטימע און ווי אויטאָרן האָבן זיך פאָרגעשטעלט. די מחברים האָבן זיך באַמיט צו שילדערן ווי אידעאַליזירטע עפנטליכע מענטשן מיט פאַראַנטוואָרטלעכקייטן פאַר זייערע קהילות, וואָס זיי האָבן נישט אויסגעמיטן אין צייטן פון גרויסן קריזיס. די אינטעראַקציע צווישן פּריוואַטער טראַוומאַ און עפנטלעכער פליכט איז אַ וויכטיקער אַספּעקט פון זייערע שרייבונגען.

• זכּרון און קאָמעמאָראַציע (Memory and Commemoration): די טעקסטן באַהאַנדלען פראַגן פון זכּרון און קאָמעמאָראַציע, און ווי אינדיווידועלע ברירות פון די מחברים האָבן באַווירקט דעם איבערלעבן אָדער פאַרשווינדן פון דער קאַטאַסטראָפישער עפּידעמיע אין יידישן זכּרון. דאָס פאַרוואַנדלען פון אַזעלכע דאָקומענטירטע געשעענישן אין שטילקייט אין יידישן זכּרון איז אַ באַזונדערע פראַגע.

• יידיש־איטאַליענישע סינטעז (Judeo-Italian Synthesis): די יידישע מחברים זענען געווען טיף איינגעטונקען אין פאַרנאַקולאַר איטאַליענישער ליטעראַטור און קולטור, און זייערע שרייבונגען פאָרשלאָגן אַ באַוווּסטן סינטעז פון איטאַליענישער פאָרם און עסטעטיק מיט העברעישער שפּראַך און אירע ליטעראַרישע טראַדיציעס.

• ליטורגישע ענטפערס (Liturgical Responses): פּלאַגע־ליטורגיעס, אַריינגערעכנט יחידִישע פיוטים און קבלהדיקע ליטורגיעס ווי "פּיטום הקטורת", האָבן געשפּילט אַ ראָלע אין יידישע ענטפערס אויף דער פּלאַגע. די דאָזיקע ליטורגיעס האָבן אָפט געמישט מעדיצינישע, הייליקע און עזאָטערישע קאָנצעפּטן.

ביבליאגראפיע

דער בוך "שרייבן פּלאַגע: יידישע ענטפערס אויף דער גרויסער איטאַליענישער פּלאַגע" (Writing Plague: Jewish Responses to the Great Italian Plague) פון סוזאַן ל. איינבינדער פאָרשט די העברעישע טעקסטן וואָס באַווייזן דעם יידישן ענטפער אויף דער פּלאַגע. די דאָזיקע יידישע מקורים זענען פריער נישט באַהאַנדלט געוואָרן ווי אַ גרופּע, און זיי ביישטייערן צו אַ ברייטערן בילד פון ווי די פּלאַגע האָט באַווירקט מענטשן, אינסטיטוציעס און גלויבנס.