דרעפט:סליחות
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
סְלִיחוֹת (איינצאל: סְלִיחָה) זענען תפילות פון תשובה און מחילה, באַזונדערס די וואס ווערן געזאָגט אין דער צייט וואס פירט צו די ימים נוראים, ווי אויך אין תענית-טעג. דער צענטראַלער טעמע אין די דאָזיגע תפילות איז די דרייצן מידות הרחמים. די סליחות דינען ווי אַן אַריינפיר צו די ימים־נוראים, אַרויסרופנדיג אַ געפיל פון תשובה און חשבון הנפש.
היסטאָריע און אַנטוויקלונג
דער מנהג פון זאָגן סליחות איז אַן אוראַלטער, און איז זיכער פאַרשפּרייט געווען שוין אין די צייטן פון די גאונים אין בבל, און אפשר נאָך פריער. די משנה דערמאנט תפילות פאַר תעניתים, וואָס האָבן געשלאָסן מיט די ווערטער "הוא יענננו"[1]. נאָך דעם חטא העגל (שמות לד, ו-ז) האָט גאָט אַנטפּלעקט די י"ג מידות הרחמים צו משה רבינו. רבי יוחנן האָט געזאָגט, אַז גאָט האָט זיך איינגעוויקלט אין אַ טלית ווי אַ שליח ציבור און געוויזן משה רבנו דעם סדר פון די תּפילות, זאָגנדיג: "כּל זמן שׁיִשְׂרָאֵל חוֹטְאִין — יַעֲשׂוּ לְפָנַי כַּסֵּדֶר הַזֶּה וַאֲנִי מוֹחֵל לָהֶם" (אַז אידן זינדיגן, זאָלן זיי טאָן פאַר מיר לויטן דעם סדר, און איך וועל זיי פאַרגעבן)[2]. דער מדרש "תנא דבי אליהו זוטא" (וואָס שטאַמט פון שפּעטסטנס דעם ניינטן יאָרהונדערט) דערציילט, אַז דוד המלך פאָראויסגעזען דעם חורבן בית המקדש און געפרעגט גאָט ווי אַזוי די אידן וועלן מכופר ווערן פאַר זייערע זינד אָן קרבנות; גאָט האָט געענטפערט אַז די אידן זאָלן זיך איינזאַמלען, מודה זיין פאַר זייערע עבירות און זאָגן סליחות, און גאָט וועט זיי מוחל זיין[3].
די סליחות ליטורגיע אַזוי ווי מיר קענען עס היינט, ערשיינט נישט אין דער קלאַסישער פּיּוט אין ארץ-ישׂראל, נאָר איז כּמעט זיכער אַ בבלישע שאַפונג פון דעם 8טן-9טן יאָרהונדערט. מען האַלט אַז די קאָמפּאָזיציע פון די דאָזיגע תּפילות האָט זיך אָנגעהויבן ביים גלות בבל, ווען קרבנות זענען מער נישט געווען דער מיטל פאַר כּפּרה[4]. נאָכדעם האָבן זיי זיך פאַרשפּרייט קיין איטאַליע, אַשכּנז און ספרד. דער ערשטער פולשטענדיגער סדר סליחות איז געשריבן געוואָרן ארום יאר ד'תר"ל (870 למס') אינעם סידור פון רב עמרם גאון פון בבל, אין ענטפֿער אויף אַ פֿראַגע פֿון די ייִדן אין באַרצעלאָנע וועגן דעם ריכטיקן סדר התפילות. במשך די צייטן זענען צוגעלייגט געוואָרן פילע פּיּוטים דורך גרויסע מחברים ווי רב סעדיה גאון, רב גרשום מאור הגולה, רש"י און בעלי תוספות. דער ענדגילטיגער אָרט פון סליחות אין דער ליטורגיע האָט זיך געטוישט מיט דער צייט, פון זיין אַריינגעלייגט נאָך דער עמידה, צו ווערן אַ באַזונדערע תפילה.
ביז אַרום דעם 15טן יאָרהונדערט איז נישט געווען קיין קביעות'דיגער סדר פאַר סליחות; דערנאָך האָבן זיך אַנטוויקלט רעגיאָנאַלע אַשכנזישע מנהגים.
צייטן פון זאָגן סליחות
ספרדישער מנהג
די ספרדים זאגן סליחות פון ראש חודש אלול ביז יום כּיפּור[5]. געוויסע מערבדיגע ספרדים הויבן אָן זאָגן סליחות ביי נאַכט אין אלול, און די פרימאָרגן סליחות צווישן ראש השנה און יום כּיפּור. ראש חודש אלול זעלבסט זאָגט מען נישט סליחות[6]. דער מנהג פון פערציג טעג שטימט מיט די פערציג טעג וואָס משה רבנו איז געווען אויפן הר סיני נאָכן חטא העגל צו בעטן מחילה.
אַשכנזישער מנהג
די אשכּנזים הייבן אָן סליחות מוצאי שבת פאַר ראש השנה, מיט דער באַדינגונג אַז מען זאָל קענען זאָגן סליחות לכל הפּחות פיר טעג פאַר ראש השנה. אויב ראש השנה פאַלט אויף מאנטאג אָדער דינסטאג, דאַן הייבט מען אָן די סליחות די פריערדיגע מוצאי שבת / זונטאג פארטאגס[7]. איינער פון די טעמים פאַר פיר טעג איז, וואָס אַ קרבן פלעגט מען בודק זיין פאַר פיר טעג פאַר דער שחיטה; אַזוי אויך דאַרף מען זיך בודק זיין פאַר פיר טעג פאַר ראש השנה, וואָס איז אַ טאָג פון משפּט. טראַדיציאָנעל, ווערן זיי געזאָגט ביים אויפוועקן פאַר שחרית. מען זאָגט נישט סליחות שבת, ווייל עס איז נישט קאָנסיסטענט מיט דעם שלום און שמחה פונעם טאָג. חב"ד זאָגט נישט קיין סליחות במשך די עשרת ימי תשובה, חוץ ביים צום גדליה[8]. פאַר די חב"ד חסידים איז דער נסח פון סליחות אויסגעשטעלט לויט דעם נסח פונעם מחזור כּל בּו, ענלעך צו דעם מנהג פון ליטאַ
- איטאַליענישער מנהג
- סליחות הויבן אָן מאנטאג אָדער דאָנערשטיג קורץ פאַר ראש השנה, אָפהענגיג ווי ראש השנה פאַלט[9].
צייט פונעם טאָג
דער בעסטער צייט צו זאָגן סליחות איז סוף נאַכט, גלייך פאַר דער פרי (אשמורת הבוקר), וואָס ווערט באַטראַכט ווי אַ "עת רצון", ווען גאָט איז נאָענט. אָבער, עס איז ערלויבט צו זאָגן סליחות פון חצות הלילה (הלכהדיקער האַלבער נאַכט) און ווייטער. פאַר חצות הלילה איז פאַרבאָטן צו זאָגן סליחות און די י"ג מידות, חוץ אין יום כיפור נאַכט. דאָס איז ווייל דער ערשטער העלפט פון דער נאַכט איז באַאיינפלוסט פון די מידה פון גבורה, און דאָס זאָגן די י"ג מידות אין דער צייט קען האָבן אַ פאַלשן ווירקונג. די ערשטע סליחות מוצאי שבת ווערן געוויינטלעך געזאָגט נאָך חצות הלילה.
סטרוקטור און אינהאַלט
סליחות זענען אַ זאַמלונג פון תּפילות און פּיוטים פאַר מחילה און תשובה. די צענטראַלע טעמע איז די י"ג מידות הרחמים, וואס גאָט האָט אַנטפּלעקט צו משה נאָך דעם חטא העגל. די י"ג מידות ווערן איבערגעזאָגט אַ סך מאָל במשך די סליחות. סליחות באַניצן זיך אָפט מיט פּסוקים פון תנ"ך און אַראַמישע ווערטער.
די סליחות-דינסט איז אָפט ענליך צו דער מנחה-תפילה: זי הויבט אָן מיט אַשרי (תהילים קמ"ה) און חצי קדיש, אַנטהאַלט בקשות, אַ וידוי (אשמנו), און ענדיגט זיך מיט אַ גאַנצן קדיש און יגדל (אין אַשכנזישן מנהג). די הויפּט-תפילות אין סליחות שליסן איין:
- סליחה: די געוויינטליכע מחילה-פּיּוט, וואָס מאַכט אויס דעם גרעסטן טייל פונעם סליחות-דינסט.
- פזמון: אַ הויפּט-פּיּוט, וואָס בייט זיך לויטן טאָג און ענטהאַלט אַ רעפרען, וואָס ווערט איבערגעחזרט נאָך יעדער סטאַנזע.
- עקידה: אַ פּיּוט מיט דער טעמע פון עקדת יצחק, ווי אַ זכות פאַר גאָט צו ענטפערן אונזערע תּפילות.
- חטאנו, געזאָגט פון ערב ראש השנה ביז יום כּיפּור. עס ענטהאַלט דעם רעפרען "חטאנו צורנו סלח לנו יוצרנו" (מיר האָבן געזינדיגט, אונזער פעלז, פאַרגעב אונז, אונזער באַשעפער).
- תחינה: אַ תּפילה פון בקשה, וואָס ווערט געזאָגט סוף סליחות דינסט.
- אראַמישע טיילן
- געוויסע טיילן פון די סליחות, ווי "רחמנא דעני לעניי ענינן" און "מחי ומסי" זענען אויף אראַמיש.
הלכות און מנהגים
מנין: די סליחות ווערן געזאָגט מיט אַ מנין, ווייל די י"ג מידות פון רחמים זענען "דברים שבקדושה" וואָס מען קען נאָר זאָגן מיט מנין. ווען מען זאָגט סליחות אַליין אָן אַ מנין זאל מען נישט זאָגן די י"ג מידות הרחמים, אָדער זיי זאָגן מיט די טראָפּן פון קריאת התורה. די חב"ד מנהג איז נישט צו זאָגן די י"ג מידות אַליין. מען זאָל אויך אויסלאָזן די אראַמישע טיילן פון די סליחות, ווי "רחמנא דעני לעניי", "מחי ומסי" און "מרן דבשמיא". דער טעם איז, ווייל מלאכי השרת פאַרשטייען נישט אראַמיש און קענען נישט אַרויפהייבן די תּפילות, אָבער ווען עס איז אַ מנין, איז די שכינה מיט זיי און זיי ברויכן נישט די הילף פון מלאכים. פּזמונים און "שמע קולנו" קען מען זאָגן. די קדישים דארפן אויך א מנין.
אויב מען ווארט אויף אַ מנין, קען מען אנהייבן סליחות און אויסלאָזן די אויבנדערמאנטע טיילן ביז דער מנין קומט אָן. ווען דער צענטער מאַן קומט, זאָל מען זאָגן קדיש און זיך צוריקקערן צו די אויסגעלאָזטע טיילן.
פרויען: די זאָגן פון סליחות איז נישט קיין חיוב פאַר פרויען, נאָר אַ מנהג. אויב זיי ווילן זאָגן, קענען זיי טאָן אין שול אָדער אין שטוב, אָבער דאַרפן אויסלאָזן די י"ג מידות און די אראַמישע פּסוקים אויב זיי זענען אָן אַ מנין.
שופר בלאָזן: ביי די ספרדים איז דער מנהג צו בלאָזן שופר ביים סוף פון די סליחות דינסט, נאך קדיש. פיל ספרדים בלאָזן אויך שופר ביים זאָגן די י"ג מידות פון רחמים. ביי די אשכּנזים, בלאָזט מען שופר נאָך שחרית במשך חודש אלול. מען בלאָזט נישט שופר ערב ראש השנה, כּדי צו אונטערשיידן דעם מנהגדיקן בלאָזן אין אלול פון דעם חיובדיקן בלאָזן אויף ראש השנה.
ברכות התורה: מען דארף זאָגן ברכות התורה פאר סליחות, ווייל עס זענען דאָ פילע פסוקים אין סליחות.
חזן און טלית: דער חזן פאַר סליחות זאָל זיין אַן ערליכער מענטש מיט תּורה וויסן. ביי די אשכּנזים, טראָגט דער חזן אַ טלית לשם כבוד התפילה והציבור. ביי די ספרדים טראָגט דער חזן געוויינטלעך נישט קיין טלית, סיידן ער איז נישט בכבודיג געקליידט. אויב ס'איז נאך פאר עלות השחר, און מען קען נישט מאַכן אַ ברכה אויף א טלית, זאָל דער חזן לויפן פון אַן אַנדערן מענטש אַ טלית און אָנטאָן אָן אַ ברכה. אַן אבל אין שבעה טאָר נישט פירן די סליחות.
שטיין אָדער זיצן: דער מנהג איז צו שטיין ביים זאָגן סליחות. מען זאָל זיך באַמיען צו שטיין ביים ווידוי און די י"ג מידות, און אויך ווען דער ארון קודש איז אָפן.
בעל ברית אדער חתן: אויב עס איז פאָרשטעלן אַ חתן אָדער אַ בעל ברית (מוהל, סנדק, טאטע) ביים מנין, ווערן געוויסע טיילן, ווי "אשמנו" אדער "נפילת אפיים", אויסגעלאָזט. אין חב"ד איז דער מנהג צו בעטן דעם חתן ארויסצוגיין פון שול בשעת מען זאָגט אשמנו.
תלמידי חכמים: אפילו תלמידי חכמים דארפן אוועקלייגן צייט פאר סליחות, כאָטש עס נעמט אוועק פון תורה לימוד. אבער אויב דאָס פריע אויפשטיין שטערט זייער קאָנצענטראַציע שפּעטער אין לערנען, איז בעסער נישט אויפצושטיין.
צדקה: עס איז אַ מנהג צו געבן צדקה פאר סליחות. מוצאי שבת, די ערשטע נאַכט, זאָל דאָס געטאָן ווערן נאָך חצות.
כוונות און קאָנצענטראַציע: סליחות דארף מען זאָגן לאַנגזאַם און מיט כוונות. בעסער צו זאָגן ווייניגער תפילות מיט כוונה, ווי פילע אָן כוונה. עס איז אסור צו זאָגן די דרייצן מידות אָן כוונה.
טבילה: עס איז אַ מנהג צו טונקען זיך אין אַ מקווה פאר סליחות.
פארשידענע נוסחאות: עס זענען פאראן פילע פאַרשידענע נוסחאות פון סליחות, לויט די פארשידענע קהילות (ווי פוילן, ליטע, אונגארן, פראנקפורט, אא"וו). חב"ד נוצט דעם נוסח פון ליטע.
ניגונים: פילע סליחות ווערן געזונגען מיט באַזונדערע, אָפט טרויעריגע, ניגונים, וואָס שאפן אַן עמאָציאָנעלע אַטמאָספער.
אַנדערע געלעגנהייטן פאַר סליחות
- תענית טעג
- סליחות זענען אויך געזאָגט אויף קליינע תענית טעג, ווי צום גדליה, עשרה בטבת, תענית אסתר, און י"ז בתמוז.
- יום כּיפּור
- סליחות זענען אַ צענטראַלער טייל פון דער ליטורגיע, געזאָגט אין אַלע תפילות פון טאָג אין ספרדישע און מערבדיקע אַשכנזישע קהילות. טייל מזרח-אייראָפּעישע קהילות האָבן אויפגעהערט צו זאָגן סליחות אויסער ביי מעריב און נעילה.
- הושענא רבה
- עס זענען געווען קהילות וואָס האָבן געזאָגט סליחות אויף הושענא רבה.
און אין דער פריער מאָדערנער צייט האָבן "שומרים לַבּוקר געזעלשאַפטן" געזאָגט סליחות יעדן טאָג וואס מען זאָגט תחנון.
אונטערשיידן צווישן אַשכנזישע און ספרדישע מנהגים
סליחות זענען אַ ביישפּיל פון די קולטורעלע און ליטורגישע אונטערשיידן צווישן אַשכנזישע און ספרדישע אידן:
- צייט
- ווי דערמאָנט אויבן, הייבן ספרדים אָן פונעם אָנהייב אלול, בשעת אַשכנזים הויבן אָן אַ קירצערע צייט פאַר ראש השנה.
- אינהאַלט / פּיּוטים
- ספרדישע סליחות זענען געוויינטלעך אידענטיש יעדן טאָג (אָדער מיט קליינע ענדערונגען אין די עשרת ימי תשובה), מיט צוטריטליכע, געטאָנדלטע העברעישע טעקסטן און כאַפּעוודיקע, ריטמישע מעלאָדיעס. אַשכנזישע סליחות בייטן זיך אין טעקסט און לענג יעדן טאָג, זענען אָפט קאָמפּליצירט און ריידלעך, און באַשרייבן גלות, פאַרפאָלגונג און קידוש השם.
- אויפפירונג / מעלאָדיעס
- ספרדישע סליחות ווערן אָפט געזונגען צוזאַמען, מיט אַן אַקטיווע השתתפות פון דער עדה, און מאל מיט ווירטואָזע געזאַנג סאָלאָס (מאַוואַלים) דורך דעם חזן אָדער פּיּטן. אַשכנזישע סליחות ווערן אָפט געזאָגט שטילערהייט, מאל געמורמלט, מיט דעם חזן אין צענטער און ווייניקער עדה-זונגען אָדער השתתפות, צוליב דער קאָמפּליקאַציע און לענג.
- אַטמאָספער
- דער אַשכנזישער מנהג איז באַשריבן מיט מורא, פאָרכט און ציטערניש; דער ספרדישער מנהג מיט ליבשאַפט, ווי אַ קינד וואָס רעדט צו זיין פאָטער.
- לענג
- ספרדישע דינסטן קענען דויערן איבער אַ שעה; אַשכנזישע זענען אָפט קירצער (אונטער אַ האַלבער שעה) אין געוויינטליכע טעג, אָבער לענגער ערב ראש השנה און אין עשרת ימי תשובה.
מאָדערנע אַדאַפּטאַציעס און ווידעראויפלעבונג
אין ישׂראל האָבן ספרדישע סליחות לעצטנס באַקומען אַ באַדייטנדן אָרט אין דער ישׂראלדיקער עפנטליכער קולטור, זינט די 1990ער יאָרן. דאָס אַנטהאַלט גרויסע קאָנצערטן, מעדיע-באַשטרייכונגען און פּאָפּולערע אַלבומס. דאָס שטימט מיט דער פאַרגרעסערטער וויזואַליטעט און דער אָנגעזעענער "קילקייט" פון מזרח-קולטור און דער העכערונג פון רעליגיעזן אידישקייט אין דער עפנטלעכקייט. די "סליחות ירושלים" קאָנצערטן פון דוד ד'אור ביים סולטאַן'ס פּול ציען טויזנטער מענטשן[10].
קולטור-פאַרמיטלער און מוזיקער שפּילן אַ ראָלע אין איבערפאָרמולירן סליחות ווי אַ קונסט-אויפפירונג. דער יסודותדיקער רעפּערטואַר פון פּאָפּולערע מעלאָדיעס שליסט איין "בן אדם", "אדון הסליחות" און "יָא שׁמע אֶבְיוֹנֶךָ". סליחות-אַלבומס גייען טיילמאָל אַרויס פון די טראַדיציאָנעלע סליחות-טעקסטן, אַרייננעמענדיג פּיּוטים פון די ימים נוראים און אַפילו אַשכנזישע מעלאָדיעס (למשל, דעם צונויפזאַץ פון דער צה"ל-רבנות)[10].
עס זענען דאָ זאָרגן וועגן דעם פאַרשווינדן פון אַשכנזישע סליחות, און עס ווערן געמאַכט השתדלות זיי צו פאַרהיטן דורך פאָרשונג, ביכער, אַלבומס און עפנטליכע אויפפירונגען[11]. עס זענען אויך פאָרשלאָגן פאַר "ערקלערונגס-סליחות" דינסטן, ענליך צו די קינות-דינסטן, מיט ווייניגער פּיּוטים און קורצע ערקלערונגען, כּדי צו פאַרבעסערן דעם באַדייט און די באַטייליגונג[12].
אין ישראל זענען געווען פּרואוון צו געבן א מאָדערן אויסזען צו די סליחות, ווי למשל די ספר "סליחות ארץ ישראל", וואָס ניצט מאָדערן העברעאיש און האָט אוועקגענומען פיל פון די אלטע פּאָעטישע סטילן[14]. די באַוועגונג פאָקוסירט אויף רעלעוואַנטקייט און פאַרשטענדליכקייט אין דער היינטיגער געזעלשאַפט, אָבער אָפטמאל פעלט עס די עמאָציע און די טראַדיציאָנעלע געפילן, וואָס די אַלטע נוסחאות האָבןBerel Wein, Selichot, RabbiWein.com, September 7, 2015.
רעפערענצן
- ↑ משנה, תענית ב, ד.
- ↑ ראש השנה יז, ב.
- ↑ תנא דבי אליהו זוטא, נספחים לסדר אליהו זוטא, פרקי דרבי אליעזר, ה.
- ↑ Rodney Werline. Penitential Prayer in Second Temple Judaism: the Development of a Religious Institution. Society of Biblical Literature: Early Judaism and its Literature 13. Atlanta: Scholars Press, 1998.
- ↑ שולחן ערוך, אורח חיים, תקפא, סעיף א.
- ↑ תשובות הרמ"ע מפאנו סי' עט; כנסת הגדולה תקפא; מגן אברהם תקפא,ב; כף החיים תקפא,א; תרחם ציון, עמ' ו.
- ↑ רמ"א, אורח חיים, תקפא, סעיף א.
- ↑ ספר המנהגים, עמ' קכב. זעט ספר השיחות תש"נ חלק א עמ' שנ"ז הערה קלב.
- ↑ Machzor Shadal, Livorno 1856, Volume 2, Folio 1a.
- ↑ 10.0 10.1 Wood, A., & Zentner, N. C. (2024). "Resonating repentance: selichot and the performance of Mizrahi identity in the Israeli public sphere". Journal of Modern Jewish Studies, 23(3–4), 739–761.
- ↑ Yaniv Pohoryles, Will Ashkenazi selichot vanish? Preserving a nearly-millennium-old Jewish tradition, ynetglobal, September 9, 2025.
- ↑ Yosef Lindell, Why Can't Selihot Be More Like Kinot?, The Lehrhaus, October 8, 2024.
- ↑ https://docs.google.com/viewer?url=https://forum.otzar.org/download/file.php?id=28523.
- ↑ MORDECHAI BECK, 'Selichot Journey': Giving a modern look to High Holy Day prayers - review, The Jerusalem Post, September 16, 2023[13].