רבי רפאל יום-טוב ליפמאן היילפרין

רבי רפאל יום־טוב ליפּמאַן היילפּערין (ה׳תקע״ו, 1816, ראָזשינאָי, ליטע – ו׳ בשבט ה׳תרל״ט, 30סטן יאנואר 1879, ביאַליסטאָק, פּוילן) [אױך באַקאַנט ווי: ר׳ ליפּעלע], איז געווען אַ ליטווישער רב, וואָס האָט געדינט אין רבנות אין פאַרשידענע שטעט אין דער ליטוויש־פּוילישער געגנט. ער איז געוואָרן באַרימט אַדאַנק זיין ספר שאלות ותשובות, דער "עונג יום־טוב".

ביאָגראַפיע

רבי רפאל יום־טוב ליפּמאַן היילפּערין איז געבוירן געוואָרן אין יאָר ה׳תקע״ו (1816) אין ראָזשינאָי. ער איז נפטר געוואָרן ו׳ בשבט ה׳תרל״ט (30סטן יאנואר 1879) אין ביאַליסטאָק.

פריע יאָרן און דערציונג

ר׳ יום־טוב ליפּמאַן איז געבוירן צו זיין פאָטער, רבי ישראל היילפּערין, וועלכער איז געווען רב אין ראָזשינאָי. רבי ישראל איז געווען אַן אייניקל פון ר׳ חיים היילפּערין, דער גליל רב אין מינסק. זיין מוטער איז געווען די טאָכטער פון הרב הצדיק ר׳ טוביה פון ראָזשינאָי, אַן אייניקל פון ראָזשינאָיער קדוש רבי טוביה, וועלכער האָט זיך מוסר־נפש געווען על קידוש השם צוזאַמען מיט ר׳ ישראל, די צוויי ראָזשינאָיער קדושים וואָס האָבן געראַטעוועט די אידישע קהילה פון אונטערגאַנג.

ווען ער איז געווען אַרום דריי יאָר אַלט (אַרום ה׳תקע״ט, 1819), האָט זיין פאַמיליע זיך געצויגן קיין מינסק, נאָכדעם ווי זיין פאָטער איז דאָרט באַשטימט געוואָרן פאַר רב. אין מינסק האָט ער געלערנט ביי די חכמי העיר, הויפּטזעכליך ביי ר׳ מענדעלע מינסקער (רבי מנחם מענדל פון פּאָלאָצק) אין זיין ישיבה. ער איז באַקאַנט געוואָרן ווי אַן עילוי (פּראָדיזשי).

ביי די 15 יאָר האָט ער חתונה געהאַט מיט רביצין מירא גאָלדא, טאָכטער פון דעם נגיד ר׳ יוסף פון מינסק. ער איז שטיצט געוואָרן פון זיין שווער ביז ער איז געווען 20 יאָר.

רבנות קאַריערע

קראָווע ביי די 20 יאָר (ה׳תקצ״ו, 1836) האָט ער אָנגענומען זיין ערשטע רבנות שטעלע אין קראָווע, אַ קליינע קהילה נאָענט צו וואָלאָזשין אָדער ווילנע, פאַר אַ קנאַפּן לוין פון 2 רובל אַ וואָך. ווען ער איז דאָרט קראַנק געוואָרן אויף טיפוס, זענען געקומען אים באַזוכן צוויי פון די גרעסטע גדולי הדור, ר׳ איצעלע וואָלאָזשינער און ר׳ ליעבעלע קאָוונער.

קיידאַן אין יאָר ה׳תר״א (1841) איז ער אויפגענומען געוואָרן ווי רב אין קיידאַן. דאָרט האָט ער שאַרף געקעמפט קעגן די "כאַפּערס", וואָס האָבן געכאַפּט קליינע קינדער פון אָרעמע עלטערן פאַר דער רוסישער אַרמיי. אַ באַקאַנטער פאַל איז געווען אויף ראָש השנה, ווען ער האָט געדראָט מיט חרם הגדול פון דער בימה, אויב מען וועט נישט צוריקגעבן די צוויי געכאַפּטע 14־יאָריקע קינדער פאַר אַ האַלבער שעה. דער חרם האָט געווירקט, און די קינדער זענען צוריקגעבראַכט געוואָרן, אָבער די רייכע און מיוחסים פון דער קהילה, וועלכע האָבן באַפרייט זייערע קינדער דורך די אָרעמע קינדער, זענען געוואָרן זיינע שונאים און רודפים, וואָס האָט אים געצוואונגען צו פאַרלאָזן קיידאַן.

טשעכאַנאָווצע דערנאָך איז ער אָנגעקומען פאַר אַ רב אין טשעכאַנאָווצע, פּוילן (אין יאָר ה׳תר״ז, 1847), וואו די גזירה פון כאַפּעניש איז נישט געווען. דאָרט האָט ער אויך געוויזן זיין שטאַרקייט און געפירט זיין רבנות מיט אַן אויבערהאַנט, שטייענדיג אויף דער זייט פון די אָרעמע, און געקעמפט קעגן די גבאים און ראשי הקהל, דערפאַר האָט ער זוכה געווען צו גרויס אַכטונג פון די אידישע המון אין טשעכאַנאָווצע, וואָס האָבן אים געזען ניט נאָר ווי אַ רב, נאָר ווי אַ שוץ־געבער און פאָטער פון יתומים און אַלמנות.

מעזריטש אין יאָר ה׳תר״ט (1849) אָדער ה׳תר״י (1850) איז ער געוואָרן רב אין מעזריטש, פּוילן. דאָרט האָט ער געטראָפן אַ גרויסע מחלוקת צווישן מתנגדים און חסידים. זייענדיג אַ גרויסער מתנגד, האָט ער זיך געשטעלט אויף דער זייט פון די מתנגדים. די מחלוקת האָט זיך נאָך מער צעפלאַקערט, אַריינציענדיג די רעגירונג און מיט געוואַלטטאַטן. זיינע פּרואוון צו מאַכן שלום מיט ר׳ מענדל קאָצקער, דער רבי פון די מעזריטשער חסידים, זענען געווען אומזיסט.

ער האָט באַשלאָסן צו מחרים זיין אַלע וואָס האָבן אַ האַנט אין דער מחלוקת. דעם דאָנערשטיק ווען דער חרם איז אויסגערופן געוואָרן, האָט די גאַנצע קהילה פון מתנגדים געפאַסט, די שול איז געווען איינגעהילט אין שוואַרצן, און שוואַרצע ליכט האָבן געברענט. נאָכן בלאָזן שופר, איז דער גרויסער חרם אויסגערופן געוואָרן. דרייסיג טעג נאָכן חרם איז ר׳ מענדל קאָצקער פּלוצלונג נפטר געוואָרן, וואָס די מתנגדים האָבן געגלויבט איז געווען מחמת דעם חרם. מעזריטש איז געווען די איינציקע שטאָט וואו מען האָט מחרים געווען דעם קאָצקער רבין, און דאָס איז געווען דער לעצטער חרם אויף חסידים. דער קאָצקער הויף האָט זיך דערשראָקן און געשיקט פאָרשטייערס צו שלאָסן שלום. דער ערשטער גערער רבי, ר׳ איטשע־מאיר אַלטער ("חידושי הרי״ם"), און דער וואַרשעווער רב ר׳ בעריש מייזל, האָבן זיך אַריינגעמישט צו מאַכן שלום, וועלכע האָבן באַשולדיקט ר׳ ליפּעלען אין פאַרשטאַרקן די מחלוקת. צוליב דער מחלוקת האָט ר׳ ליפּעלע געמוזט פאַרלאָזן מעזריטש.

ביאַליסטאָק אין יאָר ה׳תרי״ט (1859) איז ער אויפגענומען געוואָרן מיט גרויס כבוד אין ביאַליסטאָק, וועלכע איז געווען אָן אַ רב 9 יאָר. ער האָט געדינט דאָרט 20 יאָר ביז זיין פּטירה. ביאַליסטאָק איז דעמאָלט געווען אַ רייכע פאַבריק־שטאָט מיט אַן אַנטוויקלטן האַנדל. קיין זאַך איז נישט געטון געוואָרן אין דער קהילה אָן אים, און אַלע האָבן זיך געבויגן פאַר זיין אויטאָריטעט. מען האָט אים אָפּגעשאַצט פאַר זיין שאַרפן קאָפּ צו אַנאַליזירן פאַרוויקלטע ענינים און פאַר זיין גרויסער מאָראַלישער קראַפט. דאָרט האָט מען אים גערופן: ר׳ ליפּעלע.

אין ביאַליסטאָק האָט ער געפונען מער מעגלעכקייט אויפצוקלייבן די נויטיקע 300 רובל צו באַפרייען אָרעמע יונגע־לייט פון סאָלדאַטן־דינסט לויט דעם דעמאָלטיקן נייעם רוסישן געזעץ. ער האָט געקעמפט קעגן די "סבאָרשטשיקעס" (זאַמלערס), וואָס האָבן געלויערט אויף אָרעמע יונגע־לייט צו דערפילן די צאָל סאָלדאַטן פון די רייכע קינדער.

אין יאָר ה׳תרל״ה (1875) האָבן די סבאָרשטשיקעס אים געמסרט פאַר דער מלוכה, אַז ער איז אַ פאַררעטער וואָס באַאיינפלוסט די אידישע יוגנט זיך אָפּצומיידן פון סאָלדאַטן־דינסט. אַן אויספאָרשונגס־קאָמיסיע, בראָש פון דעם גראָדנער גובערנאַטאָר, איז אַראָפּגעקומען קיין ביאַליסטאָק. אַלע זיינע כתבים זענען פאַרחתמעט געוואָרן, און ער האָט געזאָלט איינגעזעצט ווערן אין גראָדנער תּפיסה. דורך גרויס השתדלות (הויפּטזעכליך פון דאָדיע זאַבלודאָווסקי) האָט ער באַקומען הויז־אַרעסט אין גראָדנע, און נאָך אַ האַלב יאָר איז ער אין גאַנצן באַפרייט געוואָרן דורך השתדלות אין פּעטערבורג.

אין זיין צייט האָט ער איינגעשטעלט אַ גרויסע כּשרע קיך אויפן וואָקזאַל צו געבן עסן פאַר די אידישע סאָלדאַטן וואָס זענען דורכגעפאָרן אויפן וועג קיין בריסק, בעתן רוסיש־טערקישן קריג. ער איז געווען אַ גרויסער קעגנער פון השכּלה. ווען די ערשטע בעלי־בתישע אידישע קינדער האָבן אָנגעהויבן צו לערנען אין דער רעגירונג־רעאַל־שול, האָט ער קעגן דעם געדרשנט אין שול, וויינענדיג, אַז ער זעט דערין אַן אָנהייב פון אַסימילאַציע און שמד. זיינע ווערטער, וועלכע זענען געקומען פון האַרצן, האָבן געווירקט און די לערנערס האָבן צוריקגעצויגן זייערע אַפּליקאַציעס. פון דער אַנדערער זייט, איז ער געווען דער ערשטער רב אין ביאַליסטאָק, וואָס האָט מסדר קידושין געווען אין בית־מדרש אויף דער בימה. אָבער קעגן דער גרינדונג פון דער כאָר־שול איז ער שטאַרק אַרויסגעטראָטן. ווען ער האָט געפרעגט לייבל גרונטשעס (לעאָן זאַבלודאָווסקי), איינער פון די גרינדער פון דער כאָר־שול, צו וואָס מען דאַרף אַזאַ שול, האָט יענער געענטפערט, אַז אַזוי ווי מיט עסן — אַזוי איז מיט דאַוונען: פאַר אינטעליגענטן וואָס האָבן פאַרלוירן דעם אַפּעטיט צום דאַוונען "אין רויען צושטאַנד", מוז מען "צופּראַווען" דאָס דאַוונען עס זאָל זיין אָנגענעמער.

ער האָט נישט מסכים געווען צו אַ נייער תּקנה פון אַ "קאָמיטעט" צו צענטראַליזירן צדקה, טענהנדיג אַז צדקה ביי אידן האָט צוויי צוועקן: פאַרן מקבל, ער זאָל נישט הונגערן, און פאַרן נותן, צו אַנטוויקלען אין אים די מדה פון רחמנות, וואָס קען נאָר דערגרייכט ווערן דורך דירעקטע הילף, נישט דורך אַ קאָמיטעט. דער ערשטער "קאָמיטעט" האָט עקסיסטירט נאָר פיר יאָר, מעגלעך צוליב זיין התנגדות.

פּטירה און קבורה

ר׳ רפאל יום־טוב ליפּמאַן איז נפטר געוואָרן ה׳ שבט ה׳תרל״ט (30סטן יאנואר 1879). די קהילה האָט געוואָלט אים באַגראָבן אין דעם אַלטן בית־עולם פון דער שטאָט, וואו די גרויסע רבנים זענען געלעגן, אָבער עס איז נישט געווען קיין פּלאַץ לויט דער מאַפּע. דאָך איז די לויה געגאַנגען צום חלקה פון די רבנים, און דורך אַ נס האָט זיך געפונען אַ איינציקער פּלאַץ. מען האָט אים טאַקע דאָרט מקבר געווען צווישן די צוויי פריערדיקע רבנים, הרב ר׳ אליקום־געצל און הרב ר׳ קלונימוס היין פון אָרלע, וואָס אַ לעגענדע דערציילט אז זייערע קברים האָבן זיך אָפּגערוקט צו מאַכן אָרט פאַר אים.

דער נוסח פון זיין מצבה אויפן אַלטן בית־עולם אין ביאַליסטאָק איז אַזאַ:

אדמו״ר רבן של כל ישראל פּאר הדור ותפארתו איש חי רב פּעלים לאור תורתו רבים הלכו, יראתו קודמת לחכמתו ורבים השיב מעון בחכמתו ובצדקתו מאיר עיני חכמים בהלכה, טהור וקדוש וחסיד ועניו פּעל ועשה הרבה חדושים באורייתא טובים ונכונים בישראל גדול שמו לזכר עולם יהיה צדיק, פּה מפּיק נחמדות הגאון האמתי המאור הגדול נר ישראל פּוע״ה משנתו זך ונקי מורנו ורבנו כקש״ת מוהר״ר רפאל יו״ט ליפּמאַן זצ״ל אב״ד דפּה ק״ק ביאליסטאָק בהרב הגאון מו״ה ישראל היילפּערן זצ״ל נפטר ביום ה׳, א׳ שבט שנת תרל״ט לע״ק.

דער אהל וואָס איז אויפגעשטעלט געוואָרן אויף זיין קבר און דער גאַנצער בית־עולם זענען חרוב געוואָרן אין דער שואה.

חיבורים

רבי רפאל יום־טוב ליפּמאַן היילפּערין האָט פאַרפאַסט צוויי באַרימטע ווערק, ביידע מיטן נאָמען "עונג יום־טוב":

שו״ת עונג יום־טוב: דאָס איז זיין באַרימטער ספר שאלות ותשובות אויף די פיר חלקים פון שלחן ערוך. די ערשטע אויסגאבע איז אַרויס אין ווילנע אין יאָר ה׳תר״ם (1880). עס איז שפּעטער אויך אַרויסגעגעבן געוואָרן אין בילגאָריי אין יאָר ה׳תרצ״א (1931). דער ספר איז שטאַרק אָנגענומען אין דער גאַנצער לומדישער וועלט און אין ישיבות.
עונג יום־טוב על דרוש: אַ ספר דרושים, וועלכער איז אַרויס אין פּעטערקאָוו אין יאָר ה׳תרס״ו (1906). עס איז אויסגעגעבן געוואָרן דורך זיין זון, רבי חיים נפתלי הערץ היילפּערין.

זיין זון, רבי חיים נפתלי הערץ, האָט אַרויסגעגעבן זיין פאָטערס שו״ת "עונג יום־טוב" אין צוויי חלקים נאָך זיין טויט.

ר׳ ליפּעלע האָט אויך אונטערגעשריבן הסכמות אויף אַנדערע ספרים, ווי "אבן משה" און "אהל יעקב". ער איז אויך באַקאַנט מיט זיין שאַרפער התנגדות צו די ספרים "סדרי טהרות" פון הרב גרשון חנוך הניך ליינער פון ראַדזין, און "דקדוקי סופרים" פון רבי רפאל נתן נטע ראַבינאָוויץ.

משפּחה

פאָטער: רבי ישראל היילפּערין, רב אין ראָזשינאָי און שפּעטער אין מינסק.
מוטער: טאָכטער פון רבי טוביה פון ראָזשינאָי.
זון: רבי חיים נפתלי הערץ היילפּערין, ראב״ד אין ביאַליסטאָק.
טאָכטער: שרה אַלקא, וואָס האָט חתונה געהאַט מיט רבי אַריה לייב ליפּקין, דער מחבר פון "חיי אריה", דער זון פון רבי ישראל ליפּקין פון סאַלאַנט. עס ווערט אויך דערמאנט אַ שווער־זון, ר׳ אַריה לייב האָראָוויץ, רב פון רעזין און זון פון ר׳ ישראל פון סאַלאַנט.

ר׳ ליפּעלע איז געווען אַ קרוב פון רבי יחיאל היילפּערין, דער מחבר פון "סדר הדורות".

אַנעקדאָטן און לעגענדעס

עס גייען אַרום פיל לעגענדעס וועגן ר׳ ליפּעלעס חכמה און צדקות.

די אָפּגערוקטע קברים: אַ לעגענדע דערציילט, אז ביי זיין לויה, ווען מען האָט געוואָלט אים באַגראָבן אין דעם אַלטן בית־עולם צווישן די פריערדיקע ביאַליסטאָקער רבנים, איז נישט געווען קיין פּלאַץ. נאָר אונטערן נס האָבן זיך די קברים פון צוויי אַנדערע רבנים, רבי אליקום־געצל און רבי קלונימוס היין פון אָרלע, אָפּגערוקט כּדי צו מאַכן אָרט פאַר ר׳ ליפּעלען.
דער זאַמדפירער: אַמאָל האָט ר׳ ליפּעלע געזען אַ אידישן זאַמדפירער פאָרן פאַר זיין פענצטער, און האָט אים געהייסן אַריינרופן און אים אָפּגעהאַלטן אַ לאַנגע שעה. נאָכדעם ווי ער האָט אים אָפּגעלאָזן, האָט דער זאַמדפירער געפונען אַז דער זאַמדבאַרג אונטער דער שטאָט האָט זיך אראָפּגעשאַטן, און ווען ער וואָלט פריער געקומען, וואָלט ער געוויס פאַרשאַטן געוואָרן.
געלט קלייבן: זייענדיג אָרעם, האָט אים זיין רביצין אַמאָל געפרעגט פאַרוואָס זיי זענען אַזוי אָרעם. ער האָט געענטפערט: "ווייל איך קלייב געלט". ווען זי האָט זיך געוואַונדערט ווי אַזוי מען קען זיין אָרעם בשעת מען קלייבט געלט, האָט ער געענטפערט: "דו פאַרשטייסט נישט, איך קלייב געלט, ווי דו קלייבסט אַרבעס; ניט אַלע געלט זענען אָבער כּשר, דעריבער האָב איך נישט".
דער פאַרלוירענער ליילעך: צוויי ווייבער האָבן זיך געקריגט וועגן אַ ליילעך וואָס איז אַריינגעפאַלן אין טייך און מען האָט אים אַרויסגענומען. ר׳ ליפּעלע האָט זיי געהייסן לאָזן ביי אים דעם ליילעך איבערנאַכט אויסצוטריקענען, און זיי זאָלן צוריקקומען מאָרגן. דערווייל האָט ער אויך איינגענעצט זיין אייגענעם ליילעך און אויסגעטריקנט. מאָרגן האָט ער זיי פאָרגעלייגט זיין ליילעך. איינע האָט זיך געהאַלטן ביי אירס, אָבער די צווייטע האָט מודה געווען אַז זי האָט געהאַט אַ טעות און דער ליילעך איז נישט אירער. דעמאָלט האָט ער געבראַכט דעם ערשטן ליילעך, וועלכער איז באַלד דערקענט געוואָרן דורך דער צווייטער ווי אירער, און ער האָט איר אים אָפּגעגעבן, זאָגנדיג דער ערשטער ווייב: "איצט דאַרפט איר האָבן מיט מיר אַ דין־תורה, ווייל דער ליילעך איז מיינער".
לערנען מיט אַ פּשוטן איד: אַמאָל איז ר׳ רפאל יום־טוב געווען פאַרנומען מיט אַ שווערן סוגיא און האָט נישט געקענט געפינען אַן ענטפער. ער האָט אויסגעזען פונעם פענצטער אַ ביאַליסטאָקער שטאָט־מענטש און אים געבעטן אַריינצוקומען. ער האָט אים דערקלערט אַז ער וויל לערנען מיט אים די שווערע סוגיא, ווייל ער קען זיך נישט אַליין באַגיין. דער איד, וואָס איז נישט געווען קיין ספּעציעלער למדן, איז געווען פאַרוואוּנדערט, אָבער ר׳ יום־טוב האָט אים איבערצייגט. ווי נאָר זיי האָבן געלערנט צוזאַמען, איז די גאַנצע סוגיא געוואָרן קלאָר.

רבי רפאל יום-טוב ליפמאן היילפרין

אינהאַלט